(Để tưởng nhớ Tạ Thâm, nhà cải tiến nhạc cụ nổi tiếng)

Đông Ngàn Đỗ Đức

Có những người ta gặp một lần rồi mãi không quên, dù chẳng có mối thâm giao nào…

Tạ Thâm với tôi là một người như thế. Lần đầu tiên gặp ông ở Thái Nguyên khi ông từ Tây Bắc đem cây tính tẩu cải tiến sang giới thiệu với đoàn văn công Việt Bắc. Đây cũng là lần đầu tôi biết đến tên ông.

…Và rồi không có lần gặp thứ hai trước khi nghe tin ông qua đời…

Lần gặp ấy nhớ gương mặt ông gầy gụa hốc hác, chỉ mỗi cây đàn trên tay là có sự sống và vẻ đẹp thanh tân.

Không biết các nhạc công đánh giá cây đàn ra sao, nhưng khi nghe ông nói về việc cải tiến và nhìn cây đàn mới thấy hành trình gian nan, mà chỉ có thể hiểu nếu không có tình yêu nẫu chín trong người thì người ta không thể làm nổi việc đó.

Vì tình yêu cây đàn ông bỏ hết công sức, tiền của vào việc mua vật liệu cải tiến nhạc cụ ấy. Và cây tính tẩu là điểm khởi đầu, mà khi làm, ông chưa chắc kết quả sẽ đi đến đâu. Tình yêu nào cũng phiêu lưu và mạo hiểm, nhưng với ông tình yêu đến vào tuổi xế chiều lại càng mạo hiểm hơn.

Lần giới thiệu ấy của ông không thành công. Tôi cảm thấy người ta thờ ơ với cây tính tẩu dù tính năng có vẻ hơn cây đàn truyền thống.

Người Việt Bắc từ lâu quen với cây đàn then, hộp cộng hưởng bằng vỏ bầu, cần đàn thanh thoát nhẹ nhàng khác hẳn hộp đàn bằng gỗ và cần đàn thô và dài hơn. Tóm lại cây đàn dù cùng tính năng và hình thức, âm lượng có lớn, nhưng cái quen dùng vẫn thì người ta yên tâm hơn, nên chuyến đầu tiên ông từ Tây Bắc qua Việt Bắc là một cuộc du thám không thành công… Không cây đàn nào được bán.

Thời gia trôi và buổi gặp ông cũng trôi luôn khỏi đầu tôi dù nó rất ấn tượng. Dù sao lúc đó tôi chỉ là khách ở Đoàn văn công, ngẫu nhiên biết ông mà không có quan hệ gì về công việc dính đến nghệ thuật hay âm nhạc của đoàn.

*

Mấy năm sau bất ngờ tôi gặp lại ông trên chương trình Văn học nghệ thuật VTV3 giới thiệu ông, nhà cải tiến nhạc cụ có một không hai. Để cải tiến nhạc cụ ông đã bán sạch cả gia sản để tạo vốn. Những năm ấy đất nước làm gì có tí kinh phí nào đầu tư cho nghiên cứu cải tiến khí cụ. Ai mê mải thì làm, Tạ Thâm là người bị bùa mê cải tiến khí nhạc ngấm vào gan ruột nên lăn xả theo việc đó như nghiệp chướng. Tôi còn nhớ hình ảnh ông liêu xiêu lội suối, đôi chân gầy guộc đi không vững trong ánh chiều tà đang tắt dần sau dãy núi xa. Dưới chân ông, dòng suối nấc lên chút ánh vàng nhợt nhạt… Hình như đó là chuyến đi cuối cùng về một bản xa khảo sát nhạc cụ truyền thống của ông…

Sau đó nghe tin ông mất.

Ông mất trong đói nghèo và bệnh tật.

Trên mạng hôm nay tôi tìm được mấy dòng thông tin ngắn ngủi nặng về quảng cáo hàng:

“Xưởng nhạc cụ Tạ Thâm được thành lập năm 1957 bởi nhà nghiên cứu, cải tiến nhạc cụ Tạ Thâm. Với khả năng chế tác nhạc cụ tài ba, Tạ Thâm đã được giới nghệ sỹ biểu diễn nhạc cụ dân tộc gọi là “Vua đàn”, “Vua cải tiến nhạc cụ”.

Năm 1987, trong cuộc thi “Những công trình cải tiến đàn dân tộc” do Viện nghiên cứu Âm nhạc tổ chức, ông đã tham gia 5 công trình thì cả 5 công trình đó đều đạt giải cao (3 giải A: đàn bông sen, Dàn mõ tổng hợp, Chiêng dây; 2 giải B: Tính tẩu, Chùm nhạc) trong tổng số 10 giải thưởng của Bộ Văn hóa Thông tin.”

Với sự nỗ lực không ngừng trong việc nghiên cứu phương pháp chế tác nhạc cụ suốt hơn nửa thế kỷ, nhiều loại đàn của xưởng nhạc cụ Tạ Thâm đã được các nghệ sỹ biểu diễn Việt Nam và nước ngoài coi là mẫu mực về chất lượng âm thanh và tính thẩm mỹ của nhạc cụ cổ truyền Việt Nam.”

Tất cả chỉ có vậy, không một dòng lai lịch tiểu sử, năm sinh năm mất nơi đào tạo về một con người cả đời dành cho cải tiến nhạc cụ, mà theo tôi là quá vĩ đại. Trong dàn nhạc dàn mõ tổng hợp do ông cải tiến không những tuyệt vời về âm sắc mà còn rất đẹp về tạo dáng.

Ông đã chết cho tình yêu. Một con người để lại cho đời trái thơm quả ngọt sau khi vắt kiệt sức lực và tài sản của mình cống hiến cho đời. Hình như bây giờ con trai ông kế nghiệp nhưng sản xuất là chính.

Cho đến giờ phút này tôi không biết ông có được truy tặng danh hiệu gì từ Nhà nước không. Ông chết trước khi các danh hiệu ra đời!

27/11/2013