Phan Khôi

Quan chức của Nam triều ở Kinh bấy lâu tuy giảm nhiều chớ bây giờ kể lớn nhỏ hết thảy: bên văn cũng còn được mười bốn nha môn, bên võ cũng còn được chín. Trong số đó, trừ ra Nội vụ, Thái y viện và Hộ lăng do mấy ông quan tam, tứ phẩm đứng đầu, còn ngoài ra đều là quan nhất, nhì phẩm cả. Các ông quan nhất, nhì phẩm đứng đầu một nha môn ấy, từ xưa gọi là bậc chánh khanh hay đại thần, làm lãnh tụ cho triều sĩ, không luận là bên văn hay bên võ cũng vậy.

 Phan Khôi

Số báo vừa rồi, nơi mục Duyệt bình các báo ở phụ trương, khi duyệt bình một bài báo của Tiếng dân về cụ quận Phước Môn, [a] chúng tôi có kể chuyện cụ được gia phong năm 1916 vì việc vua Duy Tân mà bảo là sự may mắn cho cụ.

Phan Khôi

C.D.

Hiện trong thế giới có hai thứ văn minh, là văn minh Tây phương và văn minh Đông phương. Hai cái văn minh ấy khác nhau là do tại hai đàng tư tưởng khác nhau. Tây phương gồm cả các nước châu Âu châu Mỹ mà nước Pháp là một; Đông phương gồm cả các nước châu á, mà nước ta là một. Tư tưởng của Tây phương phát nguyên từ Hy Lạp, La Mã, Hê-bơ-rơ, song bây giờ đã hỗn thành ra một nền tư tưởng Tây phương, nên ở đây gọi chung là tư tưởng Tây phương. Tư tưởng Đông phương có hai tua lớn, một là ấn Độ, một là Tàu, mà ta thuộc về tua Tàu, nên ở đây chỉ lấy Tàu làm trọng.
Người ta thấy bên Tây về đường vật chất phát đạt tinh xảo hơn bên Đông, rồi cho rằng văn minh Tây phương là vật chất văn minh, còn văn minh Đông phương là tinh thần văn minh. Nói như vậy là lầm. Những cái thuyết tự do bình đẳng, là phần hệ trọng nhứt trong văn minh Tây phương, chẳng phải tinh thần là gì? Bên nào cũng có tinh thần vật chất cả, chẳng qua vật chất tùy theo tinh thần của mỗi bên mà hiện ra hai vẻ khác nhau. Cái tinh thần ấy tức ở đây tôi gọi là tư tưởng.
Ba điều tôi sắp giải ra dưới nầy chỉ là từ trong hai cái văn minh ấy mà rút ra mỗi bên ba cái yếu điểm; ngoài ra, mỗi cái văn minh hoặc giả đều có chỗ hay chỗ dở thì tôi không kể đến. Tôi cũng không có ý so sánh bên nào hơn, bên nào kém; cốt muốn tỏ ra cho biết hai bên trái ngược nhau, không thể dung nhau mà thôi.

Lời dẫn:

Tháng 10 năm 1956, Phan Khôi được Hội Văn Nghệ Việt Nam cử sang Trung Quốc dự Đại hội kỷ niệm 20 năm ngày Lỗ Tấn qua đời. Tại buồi khai mạc, Phan Khôi đã đọc bài phát biểu, hôm sau đăng trên “Nhân dân nhật báo” Trung Quốc; tuần báo Văn Nghệ của Hội Văn Nghệ Việt Nam, số 145, ngày 2 tháng 11 năm 1956 đã đăng lại, nhưng không hiểu vì lý do gì, Ban Biên tập Tòa soạn đã cắt bỏ đoạn cuối. Hơn 60 năm sau, nhờ tìm được toàn văn bài phát biểu của ông bằng Trung văn đăng trên báo mạng Trung Quốc (Nhân dân nhật báo, ngày 20 tháng 10 năm 1956), tôi đã dịch đoạn bị cắt bỏ ra tiếng Việt và đưa tiếp vào phần báo “Văn Nghệ” đã đăng trước đây để cống hiến các nhà nghiên cứu và bạn đọc yêu mến Phan Khôi.

Phan Nam Sinh

(Nhân 130 năm ngày sinh Phan Khôi 6.10.1887)

Lại Nguyên Ân

CUỘC ĐỜI PHAN KHÔI

Phan Khôi sinh tại làng Bảo An xã Điện Quang huyện Điện Bàn tỉnh Quảng Nam; cha (Phan Trân, 1861-1934) và ông nội (Phan Văn Tự, tức Khắc Nhu) đều đỗ đạt và làm quan; mẹ (Hoàng Thị Lệ, 1867-1893) là con gái cố tổng đốc Hà Nội Hoàng Diệu.

Phan Khôi được học chữ Hán từ lúc 6 tuổi; ban đầu học tại nhà do cha dạy; về sau được gửi đến học trường của thầy Trần Quý Cáp. Trong sự trù định thông thường của cha ông, Phan Khôi sẽ phải theo con đường thi cử để đỗ đạt rồi đi làm quan.