Nguyễn Phượng

Nhớ hồi trước hay đi Thư viện Viễn Đông bác cổ, nhà cụ Kim Lân ở gần đó nên mon men đến làm quen.

Lần đầu thì hồi hộp lắm. Cụ chả biết mình là ai, nhỡ làm phiền cụ không phải lúc, cụ đuổi thẳng cánh thì thật là bục sĩ diện.

Hóa ra mình nhầm.

Cụ thật thoải mái, tiếp người lạ một cách bình đẳng, nhẹ nhàng. Mình có cảm giác có lúc cụ còn khiêm tốn quá mức.

Nhưng mà cũng không phải.

Cụ thuộc típ người trong nhân tướng học gọi là "mạo tụy cốt cương" (tạm hiểu là: diện mạo tiều tụy, xương cốt cứng rắn).

Vì mấy câu hỏi mình trình cụ, cụ đều nhẹ nhàng trả lời thấu đáo, lập trường nghệ thuật rất rõ ràng.

Vấn đề thứ nhất là chuyện cụ đặt nhan đề "Vợ nhặt".

Mình thưa với cụ là Gs Đỗ Đức Hiểu có một bài viết xuất sắc về truyện ngắn Vợ nhặt của cụ, cụ có đọc chăng?

Cụ bảo: Tôi có nghe người ta nói nhưng chưa kịp đọc.

Mình nói thêm là Gs Đỗ Đức Hiểu phân tích rất sắc sảo, tài hoa khiến nhiều người xuýt xoa, thán phục và, trong một đoạn văn xuất thần Gs có ước rằng nếu được quyền đặt lại nhan đề của truyện ngắn, Gs sẽ đặt tên cho nó là: "Bài ca sự sống", hoặc ít ra cũng là "Chuyện tình ở xóm ngụ cư" hay "Buổi sáng mùa xuân"...

Vậy nhan đề "Vợ nhặt" phải chăng chưa lột tả cao độ chủ đề của tác phẩm, thưa bác và ý bác thế nào?

Cụ im lặng mấy phút rồi thủ thỉ: Các anh thời bây giờ chắc ít biết câu thành ngữ: "vợ nhặt con thêm" nhỉ?

Mình ngớ ra.

Rồi cãi, nhưng rõ ràng có người nhận xét rằng: Với "Vợ nhặt" anh Tràng đã nhặt được vàng cơ mà?

Cháu trong một bài viết đăng trên Văn học và tuổi trẻ tên là "Người đàn bà vô danh trong truyện ngắn Vợ nhặt" cũng cho rằng chính cô ấy đã có mắt xanh phát hiện ra người đàn ông hò hát hồn nhiên giữa tai họa và nhanh tay nhặt lấy anh Tràng chứ không phải anh Tràng là chủ thể của hành động kia.

Cụ nhìn tôi hơi ngạc nhiên rồi lại thủ thỉ: "Thế à? Anh cũng thấy thế à?".

Còn chuyện nhan đề mà anh Đỗ Đức Hiểu muốn đặt lại thì là quyền của anh ấy. (dừng một lát).

...Nhưng chúng tôi là nhà văn hiện thực, chúng tôi thấy cuộc sống nói như ông gì nhỉ? Cái thô kệch cũng là cái đẹp. Nhiều khi cũng phải mất công gạt đám bụi thô kệch ra mới nhận thấy cái đẹp.

Đặt như kia thì là các ông Tự lực Văn đoàn hay các ông hiện thực xã hội chủ nghĩa sau này...

Mình cạn lời.

Rào đón mãi rồi cũng đủ can đảm trình cụ là nhiều người khen đoạn kết Vợ nhặt mà cũng có có nhiều người chê đoạn kết đó.

Họ chê sao?

Họ bảo công thức, dàn dựng theo yêu cầu của bút pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa nên khó thuyết phục.

Nói xong thì thấy mình liều và vội vàng xin lỗi.

Cụ im lặng hồi lâu rồi nói, giọng chùng xuống:

- Quả thật cũng không biết nói gì anh ạ. Cả một thời phải viết như thế....

Mãi một lúc lâu mình mới nói:

- Cho nên bác phải cài cắm cái chi tiết anh Tràng không mua hai hào gạo mà mua hai hào dầu, đúng không ạ?

Có hai hào dầu là có ngọn đèn.

Có ngọn đèn là có thứ ánh sáng kì diệu của sự sống soi đường cho những ý nghĩ mạnh bạo hướng tới một sự đổi đời...

Lá cờ đỏ thắm tung bay trên con đê Sộp thực chất có hay không sẽ không còn quan trọng.

Bác dù sao cũng đã cưỡng lại những sức ép vô hình của chủ trương một thời của cả nền văn học để nhìn cuộc sống và con người theo bản thể tự nhiên của nó. Chứ không biến nó thành con rối...

Cụ nhìn tôi không nói gì.

Ánh mắt rất lạ.

Cho đến tận bây giờ tôi vẫn chưa hiểu hết ý nghĩa ánh nhìn của cụ vào buổi non trưa hôm đó...