Hà Vũ Trọng dịch

Nguyên văn: The Notebooks of Leonardo da Vinci do Irma A. Richter biên tuyển, Ấn quán Đại học Oxford, 1991.

Ghi chú về văn bản:

Tập chọn lọc những trước tác của Leonardo do Irma Richter thực hiện, phát hành đầu tiên năm 1952, dựa trên bản dịch sang tiếng Anh do thân phụ bà là Jean Paul Richter, được phát hành thành hai tập, The Literary Works of Leonardo da Vinci năm 1883. Công trình của J. P. Richter là bản dịch toàn diện đầu tiên các trước tác của Leonardo sang tiếng Anh, và đồ sộ về tầm mức cũng như đóng góp vào việc học thuật về Leonardo. Khoảng 5.000 trang thủ cảo được viết ngược chiều từ phải sang trái (bởi Leonardo thuận viết tay trái) đã được duyệt lại. Các bản dịch được xắp xếp theo chủ đề trong hình thức có tổ chức để giúp có thể tiếp cận với hàng ngàn trang khác hẳn nhau. Tập chọn lọc của Irma Richter cũng được trợ giúp một phần qua bản dịch của Edward MacCurdy, The Notebooks of Leonardo da Vinci, phát hành năm 1938.

______

LỜI NÓI ĐẦU

MỤC LỤC

CHƯƠNG I  KHOA HỌC CHÂN CHÍNH

I. Kinh nghiệm

II. Lí tính và những quy luật tự nhiên

III. Chứng minh toán học

IV. Thực nghiệm

V. Tìm kiếm tri thức chân chính

CHƯƠNG II  VŨ TRỤ

I. BỐN LOẠI NGUYÊN TỐ

1. Nước

2. Nước và đất

a. Hồng thuỷ và vỏ sò. b. Sông ngòi và địa tầngc. c. Địa trung hải

3. Nước và không khí

4. Đất, nước, khí, và lửa

5. Tiểu vũ trụ và đại vũ trụ

6. Một tinh thần giữa những nguyên tố: trong những giới hạn của nó

7. Vòm trời

II. BỐN NĂNG LỰC TỰ NHIÊN

Những đề cương cho cuốn sách về cơ học lí thuyết

1. Trọng lượng

2. Cường lực và trọng lượng

3. Vận động

4. Vận động và trọng lượng

5. Vận động và cường lực

6. Động lực và chấn động

III. CƠ HỌC

Những đề cương cho các sách về cơ học ứng dụng

1. Ma sát

2. Những công cụ để cân

3. Đinh ốc

CHƯƠNG III  PHI HÀNH

I. VẬN ĐỘNG TRONG GIÓ VÀ NƯỚC

II. CẤU TẠO ĐÔI CÁNH CHIM

III. BƠI VÀ BAY

IV. MÁY BAY

CHƯƠNG IV  NGHỆ THUẬT

I. GIÁO TRÌNH HỌC TẬP CỦA HOẠ SĨ

1. Con mắt và ngoại hình của sự vật

a. Năm giác quan  b. Con mắt  c. Phối cảnh

2. Bề mặt vật thể và ánh sáng

a. Cơ sở hình học   b. Ánh sáng và bóng và màu

3. Sự sống và cấu tạo của vật thể

a. Tỉ lệ b. Cơ thể học và vận động của cơ thể  c. Sinh lí học  d. Lưỡi  e. Môi  f. Bào thai  g. Cơ thể học so sánh  h. Vải vóc  i. Thực vật học

4. Biểu hiện của tinh thần

5. Bố cục

II. SO SÁNH CÁC MÔN NGHỆ THUẬT

1. Hội hoạ, âm nhạc, và thơ ca

2. Thời gian và không gian

3. Âm thanh và không gian

4. Hội hoạ và điêu khắc

III. LẬP ĐỒ ÁN KIẾN TRÚC

IV. ĐỜI SỐNG CỦA HOẠ SĨ

CHƯƠNG V  CHUYỆN KỂ VÀ NGỤ NGÔN

CHƯƠNG VI  NHỮNG SUY TƯ VỀ NHÂN SINH

I. ĐỜI SỐNG QUA ĐI

II. ĐỜI SỐNG THÂN THỂ

III. ĐỜI SỐNG TÂM LINH

IV. VỀ CHÍNH QUYỀN

CHƯƠNG VII  HÀNH TRÌNH TRONG ĐỜI LEONARDO

I. TUSCANY

II. THỜI KÌ ĐẦU Ở MILAN

III. VENICE, FLORENCE, VÀ ROMAGNA

IV. THỜI KÌ THỨ HAI Ở MILAN

V. ROME, AMBOISE

*

LỜI NÓI ĐẦU

Trong thời trẻ của mình ở Florence thời Phục hưng, Leonardo đã nhận thức hội hoạ là thiên chức cao quý nhất mở ra cho nhân loại và ông đã khởi đầu với nhiệt tình theo đuổi nó.

Không chỉ vẻ đẹp của tự nhiên mà còn cả vẻ đẹp tinh thần tác động dưới vẻ bên ngoài của thế giới đã khiến ông say mê. Kết hợp tính linh cảm của người nghệ sĩ với niềm khao khát tri thức của nhà khoa học, ông đã  phân tích những đối tượng của thị giác và phương thức vận hành của thị giác. Điều này đòi hỏi nghiên cứu về tự nhiên, cấu trúc và đời sống của nó. Khi ông xúc tiến thì mối quan tâm về khoa học tự nhiên càng sâu thêm. Ông dùng những phương pháp điều nghiên khoa học để xác định những quy luật của Tự nhiên và áp dụng chúng vào trong tác phẩm của mình. Ông tiến hành những nghiên cứu này không chỉ để vẽ những bức tranh được các nhà bảo trợ uỷ nhiệm mà còn để đạt được năng lực sáng tạo. Tác phẩm của ông thể hiện những hành động, cảm xúc; những gương mặt được khuôn đúc bằng đời sống bên trong. Những phong cảnh miêu tả việc hình thành nham thạch, sinh trưởng của thực vật, và vận động của nước.  

Leonardo thường sử dụng tri thức và kinh nghiệm của mình vào những mục đích thực tiễn. Như vậy, con người này, kẻ đã sáng tạo nên một số nghệ phẩm tuyệt diệu và cũng còn là vị tiền bối cho một thời đại mới trong khoa học và, luôn thể, là một kĩ sư dân sự và quân sự với những phát minh thể hiện dưới hình thức sơ bộ cho những nguyên lí cơ học hiện đại.

Ông có khả năng đạt được điều ấy chính vì ông là một nhà nghệ thuật. Trong thời đại ông, không có nhà khoa học chuyên môn nào thực hành qua thực nghiệm; còn những cách quan sát hiện tượng tự nhiên do Aristotle truyền xuống và những triết gia cổ đại khác tiếp tục hình thành nền tảng cho một tín điều được phê chuẩn bởi những nhà triết học Kinh viện, họ chỉ trích những phương pháp thực nghiệm là phá hoại và “vô học”. Nhưng là một nghệ sĩ, Leonardo đã tiến hành một phương hướng do kinh nghiệm thị giác hướng đạo. Trí năng của ông được tự do và dốc toàn tâm sức vào việc điều nghiên.

Đôi khi, ông nhận ra nguyên nhân những gì là thảm hoạ trí mạng có khả năng từ những quy luật phổ biến của tự nhiên gây ra. Có khi, ông phê phán mạnh mẽ tính vị kỉ cố hữu và độc ác của con người. Dần dần, thái độ của ông hướng tới thế giới trở nên cách biệt kì lạ và là một kẻ quan sát vô vị kỉ. Khi những nghi vấn nảy sinh trong tâm trí về tín niệm cổ xưa nào đó thâm căn cố đế, ông sẽ nêu ra trong bút kí. Nhưng vì ông không phải là nhà lí thuyết trừu tượng chủ ý thiết lập một hệ thống luận lí, cũng không phải là nhà khoa học hiện đại tập trung vào một tuyến điều nghiên đặc biệt nào, nhưng là một thiên tài “đại đồng” của thời Phục hưng chủ tâm sáng tạo nghệ thuật, ông nỗ lực đặt nền tảng khoa học tự nhiên của mình trên sự tiếp thu hệ thống triết học kế thừa từ tư tưởng Hi-lạp và tư tưởng Trung cổ, vốn nhận thức về thế giới như một vũ trụ có tổ chức tương ứng với một tác phẩm nghệ thuật; ông được bổ ích nhờ đó.

Đọc bút kí của ông, chúng ta có thể có thêm trực quan qua tư tưởng của ông. Ông thường mang theo bên mình những tập bút kí này để phác thảo những ấn tượng nhất thời hoặc chép xuống những ý tưởng nảy sinh bất chợt – những quan sát trong khi đi dạo và du hành, những phản ánh về các sự kiện và nhân vật, hoặc về những vấn đề rắc rối trong gia đình, về công việc, về đời sống nói chung. Những thủ bản còn sót lại bao gồm bản nháp thư tín, những miêu tả giàu và ngụ ngôn giàu tưởng tượng, những sơ thảo luận về thuỷ lực, luận về hội hoạ, về cơ thể học và về vận động của nhân thể, v.v... Nhưng chúng chỉ là những ghi chú. Thường thường, những nhận xét về những đề tài khác nhau được ghi vội trên cùng một trang, hoặc những tái xác định và giải minh về một ý tưởng và cùng ý tưởng nảy ra ở một trang khác. Những lời dưới đây viết trên trang đầu một bản thảo về vật lí học, miêu tả phương pháp viết của ông:

”Đây là một tập hợp không theo trật tự, rút ra từ nhiều trang, tôi chép lại ở đây, hi vọng sau này sắp xếp chúng theo đề tài mà chúng luận về; và tôi tin rằng tôi sẽ phải lập lại cùng một vấn đề nhiều lần; vì thế, xin độc giả đừng trách tôi, bởi đề tài thì nhiều, mà kí ức không thể nào kham được... hơn hết, là do những gián đoạn lâu dài giữa những lần viết.”

Ý định của Leonardo muốn phân loại các bút kí đã chẳng bao giờ được thực hiện. Cuốn sách này là nỗ lực muốn phối hợp một tập chọn lọc những đề tài quan tâm chung. Sự chọn lựa thường khó khăn vì ông thường bị lôi cuốn và phân tán bởi quá nhiều vấn đề, phụ thuộc vào tâm tình và những hoàn cảnh của ông. Chúng tôi đã tự giới hạn khi trích dẫn những ví dụ điển hình về những luận đề chính. Ba chương đầu bàn về khoa học và tự nhiên. Trong chương bốn, bình luận về hội hoạ được tóm lược và các vấn đề tồn tại dai dẳng của nghệ thuật được bàn luận. Chương năm gồm các trước tác về một loại văn học – chuyện kể, ngụ ngôn, cách ngôn; chương sáu đưa ra những phản ánh về đời sống. Trong chương cuối tham chiếu về những việc cá nhân của Leonardo và về tác phẩm của ông được sắp theo chuỗi biên niên, xâu chuỗi trên sợi chỉ thống nhất về cuộc đời ông, như một nhật kí. Ánh sáng rọi vào những hoàn cảnh ông đã sống, vào những biến cố và những nhân vật lịch sử đã ảnh hướng tới sự nghiệp ông.

Độc giả đừng hi vọng một tự sự liên tục và mạch lạc. Trong một số tình huống, việc sắp xếp văn bản phải bị “ngắt đoạn” (staccato). Leonardo đã không nhận mình là văn nhân và am hiểu văn học cổ điển như đa số tác giả trong thời đại ông. Với những tác gia đồng thời này trong tâm trí, ông khiêm tốn tự nhận mình là omo sanza lettere (người không biết chữ), nhưng đấy là sự hóm hỉnh thôi, vì ông hãnh diện về phương pháp của mình, bởi ông có những điều để nói vượt ngoài tầm của họ; và ông làm thế bằng ngôn ngữ trong sáng và cương nghị của dân Italia.

Ngày nay, sau năm trăm năm, bút kí của Leonardo được coi là vô giá, và được đem vào trong tủ sách Kinh điển Thế giới của Ấn quán Đại học Oxford.   

Độc giả sẽ thấy ông nỗ lực biểu đạt tư tưởng của mình. Họ sẽ học để hiểu ông, và sẽ nhận ra một tính thống nhất tiềm ẩn. Vì những quan sát đa phương diện nảy sinh từ một tinh thần nhất quán. Cuộc đời của một trong những nhân vật vĩ đại nhất trong thời Phục hưng của Ý, ở đây được tự hoạ bằng lời.

Vasari mở đầu tiểu sử về hoạ sĩ này rằng: “Đôi khi, trời gửi xuống cho chúng ta không chỉ một con người mà còn là thần thánh, vì thế qua tư tưởng và trí tuệ phi phàm của ông, chúng ta có thể vươn tới thiên đường.” Sống gần những tư tưởng lớn là sự giáo dục tốt nhất, và cũng là niềm hạnh phúc lớn với chúng ta. Mục đích cuốn sách này là cống hiến cho độc giả một cơ duyên như thế.