Tiêu Toàn

Trong bài phản biện lại Bùi Chát, Tobi Trần viết: “Bùi Chát từ chối cái cũ mà không thay bằng một cái mới, do đó tạo ra một khoảng trống ngụy biện hơn là một không gian giải phóng.”

Nghe như một phán quyết gọn ghẽ: đã phá thì phải xây. Nhưng nghệ thuật không vận hành như một công trường xây dựng, nơi mọi khoảng trống đều là lỗ hổng cần trám. Trong nghệ thuật, có những khoảng hở cần được giữ nguyên để gió lọt qua, để tiếng vọng vang vào, để những thứ bất ngờ tìm được đường len lỏi.

“Không đi đâu cả” – nếu nhìn theo điểm nhìn của Hội họa Tình huống – không phải là chôn chân vì mỏi mệt, mà là ngừng bước trên con đường đã được trải nhựa sẵn. Khi dừng lại, khung cảnh xung quanh bắt đầu tự thay đổi; dòng chảy của tình huống cuộn lên. Không phải nghệ sĩ đứng im, mà là nghệ sĩ rút khỏi vai trò người lái, để chính hoàn cảnh trở thành tay cầm vô-lăng.

Phản kháng logic tuyến tính

Muốn một “cái mới” để hợp thức hóa việc bỏ “cái cũ”. Nhưng đòi hỏi ấy chẳng khác gì bắt một người vừa tháo bỏ bộ giáp sắt han rỉ phải lập tức mặc một bộ giáp khác, chỉ để chứng minh rằng mình không trần trụi.

Hội họa Tình huống không tin vào cái “tiến hóa tuần tự” của trường phái. Nó không muốn trở thành mắt xích trong một dây chuyền nghệ thuật, mỗi mắt xích chỉ tồn tại để nối tiếp và cải tiến mắt xích trước.

Bằng cách từ chối cả “cũ” lẫn “mới” như một danh mục định sẵn, Hội họa Tình huống gạt bỏ áp lực của lịch sử phong trào, để đứng trong một ngã ba mở – nơi mọi hướng đều có thể thành đường, hoặc cũng có thể không dẫn tới đâu. Trong bối cảnh đó, việc “chưa thay” không phải là yếu kém, mà là một lựa chọn chiến lược để không bị biến cái mới thành bản sao bóng loáng của cái cũ.

Khoảng trống như chiến thuật, không phải ngụy biện

Tobi Trần gọi khoảng trống ấy là “ngụy biện”. Nhưng nếu không bị ép nhét ngay một “ý nghĩa thay thế” vào, người xem sẽ có cơ hội tự bước vào, tự tìm chỗ đứng. Đây là nguyên tắc mà Rancière gọi là “khoảng cách giải phóng”: nghệ sĩ không dẫn đường, để khán giả tự dò lối. Khoảng cách này không phải sự bỏ mặc, mà là trao quyền chủ động cho người tiếp nhận.

John Cage đã từng làm điều đó trong âm nhạc với 4’33’’. Ba chương im lặng không đưa ra giai điệu mới để thay thế những giai điệu cũ; nó mở một khoảng trống để người nghe nhận ra âm thanh vốn dĩ đang tồn tại quanh họ. Nếu áp tiêu chuẩn của Tobi Trần, Cage cũng sẽ bị quy kết là “từ chối âm nhạc cũ mà không thay bằng âm nhạc mới”. Nhưng chính sự từ chối ấy đã thay đổi khái niệm về âm nhạc, không phải bằng bổ sung mà bằng mở rỗng.

Không hệ thống như một hệ thống khác

Hội họa Tình huống chấp nhận tính bất định như nguyên tắc nội tại. Một cú lia cọ “không định trước” không cần xin phép cấu trúc. Tobi Trần muốn một “khung quy chiếu” để kiểm soát sự bất ngờ, nhưng chính ý định kiểm soát đó lại giết chết bất ngờ.

Lee Ufan – người sáng lập Mono-ha – cũng từ chối khung quy chiếu chặt. Ông đặt một tảng đá và một tấm kính cạnh nhau, không tạo ra mối quan hệ tượng trưng rõ rệt, chỉ để sự hiện diện và tương tác giữa vật liệu tự bộc lộ. Không khung, không trung tâm, nhưng chính sự để ngỏ ấy lại là hệ thống: hệ thống của tình huống.

Vận động trong im lặng

Tobi Trần so sánh Bùi Chát với Lee Ufan và On Kawara, nhưng lại kết luận rằng “Bùi Chát thì không vận động nội tại”. Ở đây có một ngộ nhận: vận động nội tại không phải lúc nào cũng hiển lộ dưới dạng cấu trúc thị giác phức tạp hay chuỗi tác phẩm dài hạn.
On Kawara đã dành nhiều năm chỉ để gửi bưu thiếp ghi dòng chữ “I AM STILL ALIVE” (Tôi vẫn còn sống). Đó là một hành động lặp lại đến mức kiệt cùng, gần như không có “nội dung mới” ở mỗi lần thực hiện, nhưng chính sự kiên định ấy tạo nên vận động: vận động của thời gian, của sự tồn tại như một sự kiện.

“Không đi đâu cả” của Hội họa Tình huống cũng tương tự: không phải là bất động, mà là dịch chuyển trên trục của cảm thức, không phải trên trục của hình thức.

Khi phá bỏ là hành động hoàn chỉnh

Hội họa Tình huống coi việc phá bỏ định hướng trước như một tác phẩm hoàn chỉnh, không phải một nửa tác phẩm chờ phần “xây dựng” còn lại. Việc Tobi Trần đòi một “hệ hình mới” ngay sau khi từ bỏ cái cũ là đang áp khung của nghệ thuật “phát minh” lên một hình thức nghệ thuật “phản ứng”. Trong nhiều trường hợp, phản ứng không cần lập tức sinh ra hình thái mới; nó chỉ cần làm trơ ra những giả định mà hệ thống cũ đã khiến ta quên mất là giả định.

Khoảng trống là không gian giải phóng

Khoảng trống ở đây không phải khoảng chết. Nó là một vùng đất hoang chưa phân lô, chưa được trải nhựa, nơi bất cứ ai cũng có thể đặt dấu chân đầu tiên. Nghệ sĩ không nắm tay người xem đi dọc con đường này, mà để họ tự vấp, tự ngồi xuống, hoặc tự bỏ đi. Đó không phải sự lười biếng, mà là một sự tôn trọng hiếm thấy – tôn trọng khả năng tự tạo nghĩa của người tiếp nhận.

Như Rancière đã nói, nghệ thuật giải phóng không phải ở chỗ nói cái gì, mà ở chỗ từ chối nói thay.

Sau cùng

Khoảng trống mà Tobi Trần gọi là “ngụy biện” thực ra là một chiến thuật hoặc một thủ pháp treo – đứng ngoài đoàn diễu hành của những “hệ hình mới” đang chen nhau lên bục lịch sử.

Không phải mọi chỗ dừng đều là đình trệ. Có khi, đứng yên là cách duy nhất để nhìn ra những chuyển động mà người chạy hối hả không bao giờ thấy.

Và nếu nghệ thuật chỉ được công nhận khi kịp thay một khung mới vào chỗ khung cũ, thì tất cả chúng ta đang bước trong bảo tàng – không phải trong đời sống.