Hà Vũ Trọng dịch

Nguyên văn: The Notebooks of Leonardo da Vinci do Irma A. Richter biên tuyển, Ấn quán Đại học Oxford, 1991.

2. BỀ MẶT CỦA VẬT THỂ VÀ ÁNH SÁNG

Nghệ thuật hội hoạ quan tâm đến việc miêu tả bề mặt của vật thể, nó gắn liền với hình học không gian. Những bề mặt được nhận thức là không có thực chất giống như những mặt phẳng hình học; và những định đề về những Nguyên tố của Euclid định nghĩa điểm, tuyến, mặt phẳng áp dụng với chúng.

Hơn nữa, những địa điểm và màu sắc của vật thể được phơi mở bởi những tia sáng vốn phát xạ từ nguồn sáng của chúng trong việc tạo thành hình kim tự tháp. Ở những đáy của những hình kim tự tháp này là những vật thể mà những tia sáng dội vào những góc khác nhau khi chúng xua đuổi bóng tối; và qua sự tương tác của ánh sáng và bóng, những vật thể hiện ra trong tầm nhìn.

Leonardo xuất sắc trong việc dựng hình bằng những cấp độ sáng và tối, và là người phát triển cách tương phản sáng tối chiaroscuro, và sfumato (hiệu quả “xông khói” làm nhoà nét), có thể coi ông như người báo trước cho hội hoạ Ấn tượng, mặc dù lí thuyết về những màu sắc nguyên của quang phổ mặt trời, mà ảnh hưởng rất lớn, chưa được biết đến ở thời của ông.

Hoạ luận của ông thấm nhuần quan niệm hình thành của tự nhiên. Bốn màu sắc đơn thuần, đỏ, lam, lục, và vàng liên hệ đến bốn nguyên tố lửa, không khí, nước, và đất, cung cách mà những vật thể bao bọc trong không gian tương tự với cung cách những nguyên tố tiếp xúc với nhau.

(a)              Cơ sở hình học

Ai không phải nhà toán học xin chớ đọc những nguyên tố trong tác phẩm của tôi.

Khoa học về hội hoạ bắt đầu bằng điểm (point), thứ đến là tuyến (line), thứ ba là mặt phẳng (plane), và thứ tư là hình thể bao bọc bằng những mặt phẳng. Đây cũng là luận về cách miêu tả vật thể. Thực sự, hội hoạ không mở rộng ra ngoài bề mặt; và chính bằng bề mặt mà vật thể của một vật hữu hình được miêu tả.

Một điểm vốn không có trung tâm. Nó cũng không có độ rộng, độ dài, hoặc độ sâu. Một tuyến được sản sinh do vận động của một điểm, và những biên cực (extremity) của nó là những điểm. Nó cũng không có độ rộng hoặc độ sâu. Một bề mặt là sự mở rộng tạo thành do vận động ngang (transverse) của một tuyến, và những biên cực của nó là tuyến (một bề mặt không đó độ sâu). Một vật thể là một số lượng được hình thành bởi sự vận động trắc diện (lateral) của một bề mặt và những biên giới của nó là những bề mặt. Một vật thể là một độ dài, và nó có độ rộng cùng độ sâu được tạo thành do vận động trắc diện từ bề mặt của nó.

1. Bề mặt là giới hạn của vật thể. 2. Giới hạn của vật thể không phải là phần này của vật thể đó. 3. Cái không phải là phần của vật thể này thì là một vật của hư vô. 4. Một vật của hư vô là một vật không chiếm bề mặt không gian nào cả. Giới hạn của một vật thể là bắt đầu một vật thể khác.

Bề mặt giới hạn là khởi đầu của một bề mặt khác. Những giới hạn của hai vật thể cùng phạm vi (coterminous) có thể hoán chuyển bề mặt của cái này và cái kia, như nước với không khí. Không có bề mặt nào của những vật thể là những phần của những vật thể này.

Ranh giới của vật thể là ranh giới những mặt phẳng của chúng, và ranh giới những mặt phẳng là những tuyến. Tuyến nào không tạo thành bộ phận kích thước bề mặt, thì cũng không tạo thành khí quyển bao quanh những mặt phẳng này; vì thế, những thứ không phải là phần của bất cứ vật gì thì vô hình như đã chứng minh trong hình học.

Ranh giới của một vật với một vật khác thì mang tính chất của tuyến trong toán học, mà không phải là một tuyến vẽ, bởi kết thúc của một màu sắc là khởi đầu một màu sắc khác – ranh giới là một thứ vô hình.

Không gian trống không khởi đầu ở chỗ vật thể kết thúc. Ở đâu không gian trống không kết thúc thì vật thể khởi đầu và ở đâu vật thể kết thúc thì trống không khởi đầu.

Điểm không có trung tâm, nhưng bản thân nó là một trung tâm và không có gì có thể nhỏ hơn. Điểm là tối thiểu. Điểm thì bất khả phân bằng trí óc. Điểm không có các phần. Điểm kết thúc mà hư vô và tuyến có chung. Điểm chẳng phải là hư vô cũng chẳng phải tuyến, cũng không chiếm không gian giữa chúng. Vì thế, tận cùng của hư vô và khởi đầu của tuyến tiếp xúc với nhau, nhưng chúng không liên kết với nhau, vì ở giữa chúng, chia cắt chúng, là điểm...

Và suy ra rằng nhiều điểm hình dung có sự tiếp xúc liên tục không tạo thành tuyến và vì thế nhiều tuyến tiếp xúc liên tục dọc theo những cạnh bên không tạo nên một mặt phẳng, nhiều mặt phẳng tiếp xúc liên tục cũng không tạo nên một vật thể, bởi vì giữa chúng ta, những vật thể đều không được hình thành từ những thứ phi vật thể...

Sự tiếp xúc của chất lỏng với chất rắn là một bề mặt chung cho cả chất lỏng và chất rắn. Tương tự, tiếp xúc giữa một chất lỏng nặng hơn và nhẹ hơn là một bề mặt chung cho cả hai. Mặt phẳng cũng không hình thành phần của cả hai thứ đó – nó chỉ thuần là ranh giới chung.

Như vậy, bề mặt của nước không hình thành phần của nước cũng không hình thành phần của không khí... Vậy điều gì chia không khí ra khỏi nước? Tất phải có một ranh giới chung không phải không khí cũng không phải nước, nhưng không phải là chất thể. Một vật thể thứ ba xen vào giữa hai vật thể sẽ ngăn sự tiếp xúc của chúng và ở đây nước và không khí tiếp xúc mà không có gì chen vào giữa chúng. Do đó, chúng liên kết với nhau và không khí không thể vận động mà thiếu nước, và nước bốc lên mà không kéo nó qua không khí. Vì thế, bề mặt là ranh giới chung của cả hai vật thể, và nó cũng không hình thành phần của vật thể này; vì nếu nó hình thành phần của vật thể hẳn là nó đã có một khối lượng lớn có thể chia ra được. Nhưng vì bề mặt thì bất khả phân, cho nên hư vô tách riêng những vật thể này ra với nhau.

Hình trụ của một vật thể là dạng hình ống và hai đầu đối lập của nó là hai hình tròn bao gồm giữa những tuyến song song, và thông qua tâm của hình trụ là một tuyến thẳng thông qua giữa độ dầy của hình trụ, kết thúc ở những tâm của những vòng tròn này, mà người xưa gọi là trục.

Mệnh đề

Mọi vật thể được bao quanh bởi một bề mặt biên cực (extreme).

Mỗi bề mặt có vô số điểm.

Mỗi điểm tạo ra một tia.

Tia được tạo nên từ vô số tuyến riêng biệt.

Trong mỗi điểm trên bất cứ tuyến nào, những tuyến giao thoa phát sinh từ những điềm trên bề mặt vật thể, và chúng tạo thành những hình kim tự tháp. Ở đỉnh điểm của mỗi hinh kim tự tháp có những tuyến giao nhau phát sinh từ toàn bộ và từ những phần của vật thể, vì thế từ đỉnh điểm này người ta có thể thấy toàn bộ và những phần.

Không khí giữa những vật thể tràn đầy những giao nhau do những hình ảnh phát xạ hình thành từ những vật thể này.

Những hình tượng và màu sắc của chúng được thuyên chuyển từ dạng này sang dạng khác bằng một hình kim tự tháp.

Mỗi vật thể làm đầy không khí bao quanh bằng vô hạn những hình ảnh của nó nhờ những tia này.

Hình ảnh của mỗi điểm nằm trong toàn bộ và trong mỗi phần của tuyến do điểm này tạo nên.

Mỗi điểm của một vật thể tương tự có khả năng kết hợp toàn bộ đáy của điểm khác .

Mỗi vật thể trở thành đáy của vô số và vô hạn những hình kim tự tháp. Cũng đáy này dùng như tác nhân cho vô số và vô hạn hình kim tự tháp xoay theo những hướng khác nhau và theo những độ dài khác nhau.

Điểm của mỗi hình kim tự tháp bản thân nó có toàn bộ hình ảnh ở phần đáy.

Tuyến trung tâm của mỗi kim tự  tháp thì tràn đầy vô số những điểm của những hình kim tự tháp khác.

Một hình kim tự tháp xuyên qua một hình kim tự tháp khác mà không lẫn lộn...

Khi nhà hình học giảm trừ mọi diện tích bao quanh bởi những tuyến thành hình vuông và mỗi vật thể thành hình lập phương; và nhà số học cũng tiến hành y như thế với những căn bậc lập phương và bình phương, hai môn khoa học này không mở rộng vượt ra ngoài nghiên cứu về những lượng liên tục và bất liên tục; mà chúng không xử lí với phẩm chất của sự vật vốn kiến tạo nên vẻ đẹp của những tác phẩm tự nhiên và vẻ huy hoàng của thế giới.

(b)             Ánh sáng và bóng (shade) và màu sắc

Trong nghiên cứu khác nhau về những tiến trình tự nhiên, thì ánh sáng ban lạc thú nhiều nhất cho những ai chiêm ngắm nó. Và thuộc trong những đặc điểm chính của toán học là tính xác định từ những chứng minh nâng cao trí năng của những nhà khảo sát một cách hiệu năng nhất. Luật phối cảnh, vì thế, được yêu chuộng hơn mọi thuyết ngôn và những hệ thống nghiên cứu của giới kinh viện. Trong địa hạt của phối cảnh, ánh sáng chiếu xạ được giải thích bằng những phương pháp chứng minh, ở khía cạnh ấy có thể thấy vẻ rực rỡ không chỉ của toán học mà cũng còn của khoa học vật lí, cả hai như thể được tô điểm bằng những đoá hoa. Bởi vì, những mệnh đề đã được quy định quá dài, cho nên tôi sẽ trích yếu chúng lại cho ngắn gọn, với những chứng minh được rút ra từ tự nhiên hoặc toán học căn cứ theo tính chất của đề tài; đôi khi diễn dịch ra từ những hiệu quả từ những nguyên nhân, và những lúc khác thì từ nguyên nhân tới hiệu quả: cũng bổ sung cho những kết luận của tôi một số thứ không bao gồm trong những mệnh đề này mặc dù từ chúng có thể suy đoán kết luận. Huống hồ, vị Chúa tể là Ánh sáng của vạn vật, ngài sẽ soi sáng tôi. Tôi sẽ luận bàn về ánh sáng.

Hãy nhìn vào ánh sáng và xem xét vẻ đẹp của nó. Bạn chợp mắt lại và lại nhìn vào nó: những gì bạn thấy thoạt đầu bây giờ thì không có ở đó, còn những gì đã có ở đó thì không còn nữa.

Ai là kẻ tái sáng tạo nó nếu vị sáng tạo chết đi thường xuyên?

Ánh sáng là kẻ xua đuổi bóng tối. Bóng là sự cản trở ánh sáng.

Những nguyên tắc khoa học và chân chính về hội hoạ đầu tiên xác định một vật thể có bóng là gì, một cái bóng trực tiếp là gì, một cái bóng đổ là gì, và ánh sáng là gì, có nghĩa là, bóng tối, ánh sáng, màu sắc, thể, hình, vị trí, xa, gần, động, và tĩnh. Những thứ này được hiểu bằng trí óc mà không cần đến việc thao tác thể lực; và chúng hình thành nên khoa học hội hoạ vốn duy trì trong đầu óc của những người chiêm ngắm; và từ đó phát sinh ra sự sáng tạo thực tại vốn ưu tú hơn sự chiêm ngắm hoặc khoa học đi trước nó.

Trong thực hành phối cảnh, cùng những quy tắc áp dụng với ánh sáng và với mắt.

Bóng là sự cản trở của ánh sáng. Những bóng, dường như với tôi, mang tầm quan trọng cực kì trong phối cảnh, bởi thiếu chúng thì những vật thể mờ đục và rắn đặc sẽ không rõ ràng; những gì bao gồm trong những giới tuyến (outline) của nó và bản thân những giới tuyến sẽ không được nhận biết rõ trừ khi nó cho thấy trên một hậu cảnh có một sắc độ khác biệt. Vì thế, tôi phát biểu như mệnh đề đầu tiên của tôi về những bóng rằng mọi vật thể mờ đục được bao quanh và toàn bộ bề mặt của nó được bao bọc trong bóng và ánh sáng. Với mệnh đề này, tôi sẽ dành cho cuốn sách thứ nhất.

Hơn nữa, những bóng này có những mức độ tối khác nhau, bởi chúng đã bị bỏ rơi bởi một khối lượng khác nhau về quang tuyến; và những thứ này tôi gọi là bóng sơ đẳng, bởi vì chúng là bóng đầu tiên hình thành nên tấm phủ lên những vật thể liên hệ. Với mệnh đề này, tôi dành cho cuốn thứ hai.

Từ những bóng sơ đẳng này, phát sinh ra những quang tuyến tối thẫm được khuếch tán quanh không trung và khác biệt về cường độ  dựa theo mật độ của những bóng sơ đẳng mà từ đó chúng phái sinh; và do đó, tôi sẽ gọi những bóng này là bóng phái sinh, bởi vì chúng có nguồn gốc từ những bóng khác. Về điểm này này tôi sẽ  nói trong cuốn thứ ba.

Hơn nữa, những bóng phái sinh này khi dội lên trên bất cứ vật thể nào thì tạo nên thật nhiều hiệu quả tuỳ theo những địa điểm khác nhau mà chúng dội vào; điều này tôi sẽ bàn trong cuốn thứ tư.

Và bởi ở nơi bóng phái sinh dội vào, nên nó luôn bị bao quanh bởi sự dội vào của những quang tuyến, nó nhảy lùi bằng những quang tuyến này theo một luồng phản xạ hướng tới nguồn của nó rồi hỗn hợp biến thành nó và ở mức nào đó biến cải tính chất của nó; với việc này tôi sẽ dành cho cuốn thứ năm.

Để bổ sung cho điều này, tôi sẽ thảo luận trong cuốn thứ sáu bao gồm việc khảo sát đủ mọi loại khác nhau về sự dội lại (rebound) của những quang tuyến phản chiếu làm thay đổi bóng sơ đẳng bằng nhiều màu sắc khác nhau tuỳ theo những điểm khác nhau mà những quang tuyến phản chiếu này phát ra.

Thêm nữa, tôi sẽ thực hiện cuốn thứ bảy nghiên cứu về những cự li khác nhau có thể tồn tại giữa điểm là nơi mỗi quang tuyến phản chiếu dội vào và điểm từ đó nó phát ra, và nghiên cứu về những sắc thái khác nhau của màu sắc mà nó hấp thu khi dội vào lên những vật thể mờ đục.

Về tất cả những vật thể thấy được, có ba thứ phải xem xét. Đây là vị trí của mắt nhìn, của vật được nhìn, và vị trí của ánh sáng chiếu sáng vật thể. b là con mắt, a là vật thấy được, c là ánh sáng. a là con mắt, b là vật chiếu sáng, c là vật thể được chiếu sáng.

Về tính chất của bóng

Bóng (shadow) tham dự vào tính chất của vật chất phổ quát. Tất cả sự vật lúc khởi đầu mạnh mẽ hơn và yếu dần khi gần tới cuối; tôi cho rằng lúc khởi đầu, bất kể hình dạng hay điều kiện nào, có thể thấy hoặc không thể thấy được. Không phải từ những khởi đầu nhỏ rồi dần tăng trưởng sang kích thước lớn hơn, như cây sồi lớn trưởng thành từ hạt sồi nhỏ. Mà trái lại, như cây sồi mạnh mẽ nhất lúc khởi đầu ở phần thân cuống, là nơi nó vọt lên từ lòng đất và to lớn nhất. Vậy, tối tăm là mức độ mạnh nhất của bóng, còn ánh sáng là mức độ nhỏ nhất. Vì thế, hỡi người Hoạ sĩ, hãy tạo cho những bóng được tối hơn gần với vật thể mà nó hắt bóng, và làm cho phần tận cùng của nó nhạt nhoà vào ánh sáng, gần như không có tận cùng.

Bóng là sự giảm thiểu của cả ánh sáng và tối, và đứng ở giữa sáng và tối.

Một cái bóng có thể tối vô hạn, và cũng có khi thiếu những mức độ tối vô hạn.

Khởi đầu và kết thúc của bóng nằm giữa sáng và tối và có thể giảm vô hạn và tăng vô hạn.

Bóng là sự giảm thiểu ánh sáng qua sự can thiệp của một vật thể mờ đục, bóng là sự tương ứng của những quang tuyến bị cắt đứt bởi một vật thể mờ đục.

Đâu là dị biệt giữa ánh sáng và quang huy (lustre) [cường quang] xuất hiện trên những bề mặt trơn nhẵn của những vật thể mờ đục? Những tia sáng trên bề mặt trơn nhẵn của những vật thể mờ đục sẽ tĩnh tại ngay cả nếu mắt nhìn thấy chúng chuyển động. Nhưng ánh sáng phản chiếu lên cùng những vật thể ấy sẽ xuất hiện ở nhiều địa điểm khác nhau trên bề mặt khi con mắt ở những vị trí khác nhau.

Cường quang hoặc quang huy trên một vật thể thì không nhất thiết định vị ở giữa phần được thắp sáng, mà di động khi con mắt nhìn nó di động.

Giả định vật thể là hình tròn ở đây và để cho ánh sáng chiếu từ điểm a, và phía được chiếu sáng của vật thể là bc và con mắt ở điểm d: tiếp đến, tôi cho rằng khi mà độ quang huy ở mọi nơi và trong mỗi phần, nếu bạn đứng ở điểm d, thì độ quang huy sẽ ở c, và khi con mắt di động từ d tới a, độ quang huy sẽ di động từ c tới n.

Dị biệt giữa quang huy và ánh sáng

Quang huy [hay cường quang] không mang màu sắc mà là cảm giác về màu nhũ bạch giống như được phái sinh từ bề mặt của những vật thể ướt; ánh sáng mang những màu sắc của vật thể phản chiếu nó.

Một vật thể riêng biệt phát quang tạo nên tính phù điêu (relief) mạnh hơn trên vật thể hơn là ánh sáng khuếch tán; như có thể thấy bằng cách so sánh một bên phong cảnh do mặt trời chiếu sáng, và một bên bị những đám mây che khuất, và chỉ được chiếu sáng bằng ánh sáng khuếch tán trong khí quyển.

Trong một vật thể có sáng và bóng tối, phía đối diện với ánh sáng truyền đi những hình ảnh mang chi tiết rõ rệt hơn và trực tiếp tới mắt hơn là phía trong bóng.

Ánh sáng của vật thể càng chói sáng thì những bóng đổ xuống của vật thể được chiếu sáng càng đậm hơn.

Nếu những quang tuyến phát ra, như kinh nghiệm cho thấy, từ một điểm đơn độc, và điểm này được khuếch tán trong một khối cầu quanh điểm này, phát xạ và phân tán trong không trung, chúng càng lan rộng xa hơn; và một vật thể đặt giữa ánh sáng và bức tường thì luôn có hình lớn hơn trong cái bóng của nó, bởi những quang tuyến dội vào nó sẽ lan rộng khi chúng chạm tới bức tường.

Cách thức những vật thể hắt bóng xuống sẽ được xác định. Ở đây, nếu vật thể là hình quả núi và ánh sáng ở điểm a, tôi cho rằng từ bd và từ cf sẽ không có ánh sáng mà từ những quang tuyến phản chiếu. Đây là do những quang tuyến có thể chỉ tác động bằng những tuyến thẳng; và cũng giống thế với trường hợp với những quang tuyến thứ cấp hoặc phản chiếu.

Cái bóng ở đâu trên khuôn mặt?

Vẻ mê hoặc cực kì của bóng và ánh sáng có thể thấy trên khuôn mặt của những người ngồi bên cửa trong những căn nhà tối. Mắt của khán giả thấy phần khuôn mặt chìm trong cái tối của căn nhà, còn phần khuôn mặt được rọi sáng thì rút sự sáng bừng của nó từ vẻ huy hoàng của bầu trời. Từ sự gia tăng cường độ này của sáng và bóng, gương mặt có được tính phù điêu và vẻ đẹp qua việc cho thấy những cái bóng tế nhị nhất trong phần sáng và những ánh sáng tế nhị nhất trong phần tối.

Những ánh sáng chiếu những vật thể mờ đục có bốn loại, gọi là, phổ biến, như loại ánh sáng trong khí quyển bên trong chân trời của chúng ta; và loại đặc thù, như ánh sáng của mặt trời hoặc qua một cửa sổ hoặc cửa ra vào hoặc không gian khác; loại thứ ba là ánh sáng phản chiếu; và cũng có loại thứ tư xuyên qua những chất thể bán trong suốt tới một mức độ nhất định như vải gai, giấy, hoặc những thứ tương tự; mà không phải những thứ trong suốt như kính hoặc pha lê hoặc những vật thể rất mỏng mà hiệu quả tương tự như thể không có gì chen vào giữa vật thể và ánh sáng.

Về ba loại ánh sáng chiếu rọi những vật thể mờ đục

Loại thứ nhất trong ba loại ánh sáng chiếu xạ vào những vật thể mờ đục được gọi là loại đặc thù, và nó là mặt trời hay ánh sáng từ một cửa sổ hay một ngọn lửa. Loại thứ hai gọi là phổ biến và thấy trong thời tiết u ám hoặc sương mù hoặc đại loại như thế. Loại thứ ba là ánh sáng dịu khi mặt trời về chiều hoặc buổi sáng khi mặt trời hoàn toàn ở bên dưới đường chân trời.

Khí quyển rất thích nghi như khi tập hợp và hiển thị tức thời mỗi hình tượng và sự tương tự của bất kì vật thể nào mà nó thấy. Khi mặt trời xuất hiện ở chân trời phía đông thì nó lập tức toả ra toàn bộ bán cầu của chúng ta và làm đầy bằng hình tượng toả sáng của nó.

Tất cả bể mặt của vật thể rắn quay hướng tới mặt trời hoặc hướng tới khí quyển được mặt trời chiếu sáng, trở nên được che phủ và được nhuộm bởi ánh mặt trời hoặc ánh sáng trong khí quyển.

Mọi vật thể rắn được bao bọc và được khoác lên bằng ánh sáng hoặc tối. Bạn sẽ chỉ có sự nhận thức kém về chi tiết vật thể khi cái phần mà bạn thấy nằm trong bóng, hoặc trọn vẹn được chiếu sáng.

Khoảng cách giữa mắt và vật thể quyết định độ tăng giảm của bộ phận được soi sáng và bộ phận nằm trong bóng.

Hình dạng của vật thể không thể nhận thức một cách chính xác khi nó phủ quanh bởi một màu sắc tương tự với chính nó, và con mắt ở giữa phần trong sáng và phần trong bóng.

Bộ phận nào của bề mặt có màu, theo lí, phải là có cường độ mạnh nhất? Nếu a là ánh sáng và b được chiếu sáng bằng một tuyến thẳng, thì c ở chỗ mà sáng không thể dội vào là loại ánh sáng chỉ qua sự phản chiếu từ b, mà chúng ta gọi là màu đỏ. Vậy ánh sáng phản chiếu từ bề mặt màu đỏ này sẽ nhuốm bề mặt tại c với màu đỏ. Và nếu c là đỏ, nó cũng sẽ xuất hiện mạnh hơn b; và nếu nó màu vàng bạn sẽ thấy có một màu giữa đỏ và vàng.

Bề mặt của một vật thể san sẻ cái màu của ánh sáng chiếu rọi nó, và màu của không trung chen vào giữa con mắt và vật thể ấy, cũng có thể nói, màu của môi trường trong suốt chen vào giữa vật thể và con mắt.

Những màu nhìn thấy trong bóng sẽ phơi mở ít nhiều vẻ đẹp tự nhiên của chúng tỉ lệ tuỳ chúng nằm trong bóng nhạt hơn hoặc đậm hơn. Nhưng những màu nhìn thấy trong một không gian được chiếu sáng sẽ phơi mở vẻ đẹp nhiều hơn theo tỉ lệ với cường độ của ánh sáng.

Những màu sắc nhìn thấy trong bóng sẽ hiển thị kém đa dạng tỉ lệ tuỳ những bóng có độ đậm hơn. Chứng minh cho điểm này là việc nhìn từ một khoảng không gian mở qua những lối ra vào của những giáo đường âm u, nơi mà những bức tranh được vẽ bằng những màu sắc khác nhau, tất cả đều có vẻ bao phủ bằng bóng tối. Vì thế, ở một khoảng cách đáng kể, tất cả những bóng có màu khác nhau sẽ xuất hiện cùng tối. Khi một vật thể nằm trong sáng và bóng, thì phía sáng cho thấy màu chân thực của nó.

Về tính chất tương phản

Những trang phục đen làm cho da thịt người ta hiện vẻ trắng hơn thực tế, còn trang phục trắng làm cho da thịt sẫm lại, còn trang phục màu vàng làm cho da thịt nhuốm màu, trong khi trang phục đỏ cho thấy sắc da thịt nhợt nhạt.

Về việc sắp cạnh màu này cạnh màu khác để làm trội bật lẫn nhau

Nếu bạn muốn tiếp cận một màu để làm ra một màu khác thu hút ở bên cạnh, hãy quan sát quy luật thấy trong quang tuyến mặt trời khi tạo thành cầu vồng, còn gọi tên khác là Mống/Iris. Màu sắc của cầu vồng tạo nên bởi vận động của mưa, bởi mỗi giọt nước nhỏ thay đổi trong dòng rơi của nó thành từng màu của cầu vồng, như sẽ vạch ra ở nơi thích hợp.

Về những màu thứ cấp sản sinh do sự hỗn hợp những màu khác                    

Những màu đơn có sáu loại, trong đó đầu tiên là màu trắng, mặc dù một số triết gia không chấp nhận trắng hoặc đen trong số màu sắc, bởi trắng là nguyên nhân của các màu khác, còn đen là sự vắng mặt của các màu. Thế nhưng, bởi hoạ sĩ không thể làm việc mà thiếu đen và trắng, cho nên chúng ta bao gộp chúng trong số màu, và cho rằng trong trật tự này, trắng đứng đầu tiên trong số màu đơn, và vàng đứng thứ hai, lục thứ ba, lam thứ tư, đỏ thứ năm, và đen thứ sáu.

Chúng ta sẽ lấy trắng thay màu của ánh sáng, thiếu nó, không màu sắc nào có thể nhìn thấy, vàng thay màu Đất, lục thay màu Nước, lam thay màu Không khí, đỏ thay màu Lửa, và đen thay màu bóng tối vốn ở bên trên nguyên tố Lửa; vì ở đó không có vật chất ở bất kì mật độ nào, và những quang tuyến mặt trời phải xuyên qua, vì vậy mà chiếu sáng. Nếu bạn muốn vắn tắt nhìn thấy tất cả sự đa dạng của những màu kết hợp, hãy lấy những tấm kính màu và nhìn xuyên qua chúng vào tất cả những màu của đồng quê được nhìn qua bên kia những tấm kính. Khi đó, bạn sẽ thấy những màu của sự vật nhìn thấy ở bên kia những tấm kính đều hỗn hợp với màu của kính và bạn sẽ thấy màu nào được tăng cường hoặc bị yếu đi do sự hỗn hợp này. Ví dụ, nếu tấm kính màu vàng, tôi cho rằng những hình ảnh thị giác của vật thể xuyên qua màu đó tới mắt có thể hoặc vừa suy yếu hoặc nâng cao, và sự xuống cấp sẽ xảy ra với màu lam, đen, và trắng hơn hẳn mọi màu khác; và sự nâng cao sẽ xảy ra với màu vàng và lục hơn là với những màu khác. Như vậy, bạn sẽ khảo sát bằng mắt sự hỗn hợp màu sắc vốn nhiều vô hạn; rồi bạn có thể chọn lựa các màu sắc cho những kết hợp mới từ việc hỗn hợp và xắp xếp. Bạn cũng có thể làm tương tự như vậy với hai tấm kính khác màu giơ lên trước mắt rồi tiếp tục tự mình thực nghiệm.

Hãy viết về cầu vồng trong cuốn sách cuối luận về Hội hoạ, nhưng trước tiên hãy viết cuốn sách về màu sắc sinh ra do sự hỗn hợp với những màu sắc khác, như thế, bạn có thể chứng minh những màu sắc của những hoạ sĩ khác về nguyên uỷ của những màu cầu vồng.

Mọi vật thể bản thân không có màu thì bị nhuốm hoặc vừa toàn thể hoặc một phần do màu sắc đối chọi với nó. Điều này có thể cho thấy với mọi vật dùng như tấm gương bị nhuốm màu sắc của vật phản chiếu trong nó. Và nếu vật màu trắng, thì bộ phận của nó được chiếu sáng bởi màu đỏ sẽ xuất hiện màu đỏ; và cũng thế với mỗi màu khác dù nó là sáng hay tối.

Mọi vật thể mờ đục hoặc không màu san sẻ với màu của những gì đối chọi với nó: như xảy ra với bức tường trắng.

Bất kì bề mặt màu trắng và mờ đục nào cũng nhuốm màu từng phần do phản chiếu từ những vật thể bao quanh.

Bởi trắng không phải màu nhưng lại có khả năng tiếp thu mọi màu sắc khác khi một vật thể trắng có thể nhìn thấy ở ngoài trời mà hết thảy bóng của nó là màu lam... còn bộ phận được phơi bày ra mặt trời và khí quyển thì khoác lấy màu sắc của mặt trời và khí quyển, còn bộ phận không thấy được mặt trời thì duy trì trong bóng và chỉ san sẻ màu sắc của khí quyển. Và nếu vật thể trắng này đã không phản chiếu những cánh đồng lục trải tận tới chân trời cũng không đối diện với độ sáng ngời của chân trời, thì nó chắc chắn sẽ xuất hiện đơn thuần tương đồng với sắc điệu của khí quyển.

Trong số màu có độ trắng bằng nhau thì gần như sẽ loá nhất khi ở trên nền tối nhất, và màu đen gần như sẽ đậm nhất khi nó nằm trên nền có độ sáng hơn. Màu đỏ cũng vậy gần như chói nhất khi đặt trên nền màu vàng, và cũng thế với tất cả những màu khi đặt trên những nền đó sẽ tạo ra những sự tương phản sắc nét nhất.

Cách miêu tả những vật thể màu trắng

Nếu bạn miêu tả một vật, hãy cho nó bao quanh bằng không gian rộng, bởi màu trắng không có màu riêng của nó cho nên nó nhuốm màu và thay đổi theo cấp độ nào đó bởi màu của những vật bao quanh. Nếu bạn thấy một phụ nữ trang phục màu trắng giữa phong cảnh thì phía hướng tới mặt trời có màu chói lọi, tới nỗi trong một số phần nó sẽ làm loá mắt như chính mặt trời; còn phía hướng tới khí quyển, – toả sáng qua sự đan bện với những tia mặt trời và được chúng thâm nhập – vì bản thân khí quyển là màu lam, nên phía hình tượng người phụ nữ sẽ xuất hiện tràn ngập trong màu lam. Nếu bề mặt của mặt đất quanh nàng là đồng cỏ và nếu nàng đứng giữa một cánh đồng được mặt trời thắp sáng và do chính mặt trời, bạn sẽ thấy từng phần của những nếp gấp y phục hướng tới đồng cỏ đều nhuốm màu bởi những tia phản chiếu với màu của đồng cỏ đó. Như vậy, màu trắng được chuyển hoá thành những màu của vật phát quang và màu của những vật không phát quang gần nó.

Mọi vật di động nhanh gần như nhuốm vào các phần của nó những ấn tượng về màu sắc. Mệnh đề này được chứng minh từ kinh nghiệm; vậy, khi ánh chớp di động giữa các đám mây đen, thì toàn bộ quá trình của nó qua tốc độ của đường bay ngoằn ngoèo tương tự một con rắn phát quang. Giống như nếu bạn di động một khúc củi đang cháy thì toàn bộ quá trình của nó sẽ như một vòng tròn lửa. Điều này là do cơ quan tri giác hoạt động nhanh hơn sự phán đoán.

Nghệ thuật hội hoạ chứng minh nhờ khoa học của nó, những phong cảnh rộng với những chân trời xa trên một mặt phẳng.

Người hoạ sĩ có thể gợi ý với bạn những cự li khác nhau bằng việc thay đổi bằng màu sắc do khí quyển sản sinh chen vào giữa vật thể và mắt. Y có thể miêu tả sương mù qua đó hình dạng sự vật khó lắm mới nhận ra được; mưa với những đỉnh núi và thung lũng phủ mây được phô bày suốt khắp;  những đám mây bụi cuồn cuộn quanh những chiến binh; những sông suối có độ trong suốt khác nhau, và đàn cá tung tăng giữa mặt nước và đáy; và những viên sỏi nhẵn nhiều màu sắc đọng lại trên bãi cát sạch của lòng sông bao quanh bởi những thảo mộc xanh biếc nhìn thấy ở dưới mặt nước. Y sẽ miêu tả tinh tú ở những độ cao khác nhau bên trên đầu chúng ta.

Phối cảnh không trung

Có một loại phối cảnh khác mà tôi gọi là không trung, bởi vì bằng sự dị biệt trong khí quyển, người ta mới có thể phân biệt được những cự li khác nhau của những toà nhà khác nhau xuất hiện trên một đường đơn độc; ví dụ như khi chúng ta nhìn thấy một số toà nhà vượt xa hẳn bức tường, tất cả được nhìn từ trên nóc tường, trông có vẻ có cùng kích thước; và nếu trong bức tranh, bạn muốn miêu tả một thứ xa hơn cái kia, bạn phải làm cho khí quyển sao cho đậm đặc lại. Bạn biết rằng trong một khí quyển có mật độ bằng nhau thì những vật xa nhất nhìn thấy qua nó, như núi non, vì thế có một khối lượng lớn khí quyển giữa mắt bạn và chúng, sẽ hiện màu lam và hầu như có cùng sắc điệu như bản thân khí quyển khi mặt trời ở phía Đông. Do đó, bạn nên tạo cho toà nhà gần nhất bên trên bức tường có màu sắc tự nhiên, nhưng làm cho những toà nhà ở xa hơn ít rõ nét và màu lam đậm hơn...

Mật độ của khói tính từ đường chân trời trở xuống thì trắng và từ chân trời trở lên thì tối sẫm; và mặc dù khói này bản thân có màu đồng dạng, nhưng sự đồng dạng này tỏ ra khác nhau, vì sự dị biệt của không gian mà trong đó nó xuất hiện.

Về cây cối và ánh sáng chiếu trên chúng

Phương pháp thực hành tốt nhất trong việc miêu tả cảnh sắc đồng quê, hoặc phong cảnh với cây cối, là chọn lúc mặt trời trên bầu trời lúc khuất trong mây; vì thế những cánh đồng đón nhận một ánh sáng khuếch tán chứ không phải là ánh sáng trực tiếp của mặt trời vốn làm cho những bóng rõ nét, và rất khác biệt với ánh sáng.

Về những màu sắc ngẫu nhiên của cây cối

Những màu sắc ngẫu nhiên của lá cây có bốn loại, đó là bóng, ánh sáng, quang huy, và trong suốt.

Những bộ phận ngẫu nhiên của lá thực vật ở một cự li thật xa sẽ trở nên hỗn hợp, trong đó màu của phần nào trải rộng nhất sẽ ưu thắng.

Những phong cảnh có màu thiên thanh (azure) đẹp hơn trong thời tiết tốt khi mặt trời giữa trưa, và hơn bất cứ thời điểm nào khác trong ngày, bởi không khí không bị ẩm ướt; và khi quan sát chúng dưới những điều kiện ấy, bạn thấy cây cối có một màu lục đẹp ở hướng mút điểm của chúng và những bóng sẫm lại ở hướng trung tâm; và trong cự li xa hơn nữa, khí quyển chen vào giữa bạn và chúng, trông đẹp hơn khi có cái gì tối hơn ở đằng xa hơn, và như thế màu thiên thanh là đẹp nhất.

Những vật nhìn từ phía mặt trời chiếu sáng sẽ không cho bạn thấy những bóng của chúng. Nhưng nếu bạn ở thấp hơn mặt trời bạn có thể thấy những gì mà mặt trời không thấy, và tất cả sẽ ở trong bóng.

Lá cây ở giữa bạn và mặt trời có ba màu chính, đó là, một màu lục sáng loáng đẹp nhất và dùng như tấm gương cho khí quyển thắp sáng những vật thể nào mà mặt trời không thể với tới, và những bộ phận trong bóng đối diện với mặt đất, và những bộ phận tối nhất được bao quanh bởi những thứ khác ngoài bóng tối.

Cây cối trong phong cảnh giữa bạn và chúng thì đẹp hơn nhiều so với cây cối giữa mặt trời và bản thân chúng; đó là vì cây cối ở cùng hướng khi mặt trời cho thấy lá cây trong suốt tới mút điểm của chúng và những bộ phận không trong suốt, ở đầu lá thì sáng loáng, và những bóng thì sẫm lại bởi vì chúng không bị cái gì bao phủ.  Cây cối, khi bạn đặt mình ở giữa chúng và mặt trời, sẽ chỉ phơi bày ánh sáng và màu sắc tự nhiên và tự nó không mạnh lắm, và ngoài điều này ra, một số những ánh sáng phản chiếu nhất định, và nhờ ánh sáng của chúng trên nền tạo ra một sự tương phản mạnh đối với độ sáng của chúng, nhưng lại ít rõ ràng. Và nếu bạn ở vị trí thấp hơn chúng thì những phần của chúng có thể thấy được vì không phơi ra mặt trời, và chúng sẽ tối.

Trong gió.

Còn nếu bạn ở từ phía gió thuận đang thổi, bạn sẽ thấy cây cối có vẻ sáng nhiều hơn là khi bạn thấy chúng từ những phía khác; đó là bởi gió lật phần ngược của lá làm cho mọi cây cối trắng hơn; và, đặc biệt hơn, chúng sẽ rất sáng nếu gió thổi từ hướng mặt trời, và nếu bạn quay lưng lại với mặt trời.

Hãy miêu tả phong cảnh với gió, nước và lúc mặt trời lặn và mọc.

Tất cả lá cây rủ xuống mặt đất khi những nhánh nhỏ oằn xuống với những cành chúc lên, và tự làm cho thẳng theo những luồng gió; và ở đây, phối cảnh của chúng đảo nghịch, vì nếu cây ở giữa bạn và là hướng gió thổi tới, những chóp lá chỉ tới bạn trong tư thế tự nhiên, trong khi lá ở phía đối diện sẽ có chóp lá trái với hướng, bằng sự lật lại, những chóp của chúng hướng tới bạn.

Cây cối trong phong cảnh không nổi bật riêng rẽ với nhau; bởi những bộ phận được chiếu sáng tiếp giáp với những bộ phận được chiếu sáng của những gì bên ngoài chúng và vì thế có ít sự dị biệt về ánh sáng và bóng (shade).

Khi những đám mây ở khoảng giữa mặt trời và mắt, tất cả diềm từ những khối tròn của chúng thì sáng và chúng sẫm về phía trung tâm và điều này xảy ra bởi ở phần chóp của những diềm mép này được mặt trời chiếu cố từ bên trên trong khi bạn đang nhìn chúng từ phía dưới, và cũng điều này xảy ra với vị trí của những cành cây; và những đám mây cũng vậy, như cây cối, trong suốt ở mức nào đó, một phần nào sáng rực và ở diềm cho thấy mỏng hơn.

Nhưng khi mắt ở giữa mây và mặt trời, thì sự xuất hiện của mây trái lại với ở trên, vì diềm từ khối tròn của nó thì sẫm và ánh sáng hướng tới trung tâm. Và điều này xảy ra vì bạn thấy cùng một phía đối diện với mặt trời và bởi những diềm có một số độ trong suốt và tiết lộ với mắt phần che giấu ở phía xa bên ngoài chúng; và vì nó không bắt được ánh nắng như bộ phận quay hướng về nó, cho nên một cách nào đó nó tất yếu sẫm hơn. Lại nữa, có thể bạn nhìn thấy những chi tiết của những khối tròn ấy từ mặt dưới, trong khi mặt trời thấy chúng từ trên cao, và vì chúng không được định vị sao cho có phản chiếu ánh sáng mặt trời, như trong ví dụ đầu tiên, nên chúng vẫn tối.

Những đám mây đen thường thấy cao hơn so với những đám mây sáng và được mặt trời chiếu sáng, bị đẩy vào trong bóng bởi những đám mây chen vào giữa chúng và mặt trời.

Hơn nữa, những dạng mây hình tròn đối diện với mặt trời cho thấy diềm của chúng sẫm bởi chúng nằm ngược với nền sáng; và để thấy điều này là đúng, bạn nên quan sát sự trội bật của toàn bộ đám mây trên màu lam của bầu khí quyển vốn sẫm hơn bản thân nó.

Những màu sắc ở giữa cầu vồng hỗn hợp vào nhau. Hình cung [của cầu vồng] bản thân nó không ở trong mưa cũng không ở trong con mắt nhìn thấy nó; tuy nó được phát sinh bởi mưa, mặt trời, và mắt. Cầu vồng luôn được nhìn thấy ở giữa mưa và thực thể mặt trời; vì thế, nếu mặt trời ở phía đông và mưa ở phía tây, cầu vồng sẽ xuất hiện trên cơn mưa ở phía tây.

Vào giờ đầu tiên trong ngày, khí quyển ở phía nam gần đường chân trời có một lớp sương mờ từ những đám mây đỏ hừng; ở hướng tây trời tối hơn, còn hướng đông ở hơi ẩm bốc lên từ chân trời cho thấy sáng hơn chính chân trời thực sự, và màu trắng của những ngôi nhà ở phía đông hầu như không nhận ra được; trong khi đó ở phía nam, càng ở khoảng cách xa hơn, chúng càng khoác màu hồng đậm, sắc hừng hực, và thậm chí còn hơn như thế nữa ở phía tây; và với những bóng thì ngược lại, vì những bóng này biến mất trước màu trắng...

Nếu bạn thắp ánh sáng và đặt nó vào trong một chiếc lồng đèn có màu lục hoặc một số màu trong suốt khác, bạn sẽ thấy nhờ thực nghiệm mà mọi vật thể được chiếu sáng gần như nhuốm màu sắc từ chiếc lồng đèn.

Bạn có thể cũng thấy ánh sáng xuyên qua cửa sổ kính màu của những giáo đường thì mang màu sắc của những kính cửa sổ ấy. Và nếu điều này chưa đủ thuyết phục, bạn nhìn ngắm mặt trời lúc hoàng hôn khi nó hiện màu đỏ qua hơi nước, và nhuộm đỏ tất cả những đám mây phản chiếu ánh sáng của nó.