Nguyễn Quốc Chánh

7

Phản Thượng đế là tiền đề của chủ nghĩa nhân văn, của triết lý phản thần tượng. Và hệ thống tư bản vừa sản sinh vừa hấp thụ tất cả những phong trào phản, từ cách mạng vô sản đến các kiểu cách mạng nghệ thuật.

Cả hai loại cách mạng đều coi tư bản là tiền đề, hoặc lật đổ giai cấp tư sản cai trị hoặc lật đổ những biểu tượng thẩm mỹ của tư sản thống lãnh xã hội bằng trình diễn, biến con người chỉ còn là những ký hiệu, những mã vạch hàng hóa.

Hệ thống tư bản sinh ra những huyễn dụ quyền lực, khi là cá mập khi là bạch tuộc, khi là satan, khi là thế giới ngầm. Thay đổi huyễn dụ cho vui, tôi thấy hệ thống tư bản là cá voi xanh.

Khi cá voi xanh há miệng di chuyển trên kênh Discovery, tất cả những gì trong bán kính thị trường dạ dày đầy a xít của nó, đều thành hàng hóa, ngay cả loài cá có ngạnh cách mạng, có răng sắc nhọn, đều trở thành mồi ngon.

Che Guevara, Marx đều biến thành biểu tượng in trên hàng hóa, từ quẹt zippo, áo thun ba lô và thời trang cao cấp như hãng Supreme xử dụng hình Marx trong bộ sưu tập giới hạn. Và chưa có nhà tư tưởng cách mạng nào phê phán hàng hóa rốt ráo như Marx, thế mà dạ dày cá voi xanh, hấp thụ biểu tượng Marx nghiệt ngã ngon ơ.

Người ta nói, đối với hệ thống tư bản, ngay cả nắm đấm đấm vào mặt nó, nó cũng huyễn thành hàng hóa. Trong mắt Bát nhã, mọi pháp đều là viên đạn, khi đạn nổ, vì là tánh không nên đạn thành “di sản” trong khoảnh khắc, âm thanh thì tan vào hư không và xác thân, vỡ manh mún thành sắt vụn dưới cỏ.

Phong trào Tình huống cũng vậy, sau khi nổ, làm hệ thống xã hội trình diễn giật mình, nhưng tư bản trình diễn vẫn là cá voi xanh, tranh của Jorn lúc sinh thời của phong trào chỉ bán ủy lạo cho bạn bè nhưng sau khi ông chết, những khoảnh khắc Tình huống phản cái đẹp hàng hóa, có giá từ vài ngàn, vài chục ngàn, vài trăm ngàn tới cả triệu đô những bức tranh loại 2, Jorn mua về rồi vẽ chồng lên, bôi bác nó.

Khi hành vi phản kháng xã hội trình diễn, được hệ thống cá voi xanh đem ra đấu giá, tính cách mạng lâm thời của nghệ thuật, thành gia vị và phong cách trang sức thẩm mỹ độc đáo cho những bữa tiệc xa hoa. Jorn từng tự trào: Ngay cả thất bại của tôi cũng được đem ra bán, cũng được sưu tập và bảo tàng nuốt như một món đặc sản.

Và khôi hài của những cuộc cách mạng, từ chính trị đến nghệ thuật, lần lượt bị hệ thống cá voi xanh biến thành mỡ, nạc và chất nhờn cho hệ thống da trơn của nó. Liên Xô biến thành nạc, Trung Quốc biến thành mỡ, Đông Âu, Việt Nam là chất nhờn và Tình huống của Jorn và Debord, là gia vị.

Debord: Xã hội trình diễn tiêu thụ sự phản kháng để bán nó lại như một phong cách sống và những hành động chống hệ thống bị chính hệ thống tái diễn giải để củng cố quyền lực của chính nó.

Cháy nhà tiền phong và các phong trào cách mạng nghệ thuật, lòi ra một thứ duy nhất, là tiền. Andy Warhol biện minh mỉa mai: Làm tiền là một nghệ thuật và kinh doanh giỏi là hình thức nghệ thuật cao nhất. Còn Damien Hirst tự bốc mùi cá mập: Tiền là động cơ thúc đẩy tôi vẽ và điều đó thật tuyệt vời.

Mỉa mai tiền và biện minh cho nghệ thuật từ một chỗ đứng ngoài cách mạng, là Oscar Wilde: Người ta biết giá của mọi thứ nhưng chẳng ai biết giá trị của bất cứ thứ gì.

Nhưng với Bát nhã, giá trị là viên đạn nổ, sau tiếng nổ là dư âm tịch lặng và những mảnh vụn cộm chân trên mặt đất hoang vu.

Jorn, khoảng 1963

8

Trong nghệ thuật, mở miệng là làm mới, theo thời tính, tính sổ nó là thằng của thời hiện đại, khoảng cuối thế kỷ 19 tới giữa thế kỷ 20. Là thời của niềm tin tiến bộ, lý tính, tự do và vai trò của cái đẹp như con gái mới trổ mã, suốt ngày tự soi gương và thấy nghệ thuật luôn mỉm cười.

Chán tự ngắm nghía bản mặt tiền phong, mở mắt thấy Picasso, Kandinsky, Mondrian, Pollock và bắt đầu nghi ngờ những khối tượng đài hãnh tiến chảy xệ, già nua và buồn cười, là bắt đầu thời tính tái sử dụng hình thức cũ châm biếm thái độ tiền phong, phân biệt cao thấp, khoảng 1960-2000. Đó là thời tính của những Warhol, Cindy Sherman.

Khi toàn cầu hóa bắt đầu, khoảng đầu thập niên 1980, kinh tế và nghệ thuật đồng sàn thị trường, công nghệ và nghệ thuật giao thoa, mạng xã hội lên ngôi, nghệ thuật không còn đặc quyền của vài trung tâm, mà đa trung tâm, thế giới không còn là New York, London mà là Bắc Kinh, Seoul, Tokyo, Singapore, Dubai, thậm chí ai hành nghệ thuật ở đâu thì ở đó là thế giới.

Khi thế giới manh mún khắp mọi nơi, là thời tính của nghệ thuật đương đại, với những Ai Weiwei (Ngải Vị Vị), Damien Hirst, Đinh Q. Lê. Bây giờ mà còn nhìn ra thế giới, thì chỉ thấy nghĩa địa của thế giới. Thế giới đang ở ngay điểm nhìn.

Khoảng năm 2000 đến này là bắt đầu thời đại AI. Trong thời đại AI, theo Harari, AI đã vượt xa giới hạn của công cụ truyền thống, nó có khả năng tự định hướng và sáng tạo. AI không còn là một phiên bản của con người, mà là một dạng trí tuệ khác biệt hoàn toàn.

Đã là thời đại, thì chạy trời không khỏi AI. Cái đẹp trong thời AI không còn là cảm xúc và trải nghiệm của con người thuần túy, khi con người đã bị thời đại AI hóa, sẽ cho ra những sản phẩm thẩm mỹ hoàn toàn xa lạ, không chỉ gây sốc thị giác, mà gây trốc gốc cảm xúc, thẩm mỹ khóc cười theo viễn ảnh của người ngoài hành tinh.

AI không không chỉ sản xuất hình ảnh mà còn dự đoán và thao túng thị hiếu để thương mại hóa hình ảnh và chính trị hóa cái nhìn, nghệ thuật thị giác biến thành công nghiệp dữ liệu và yếu tính phản kháng thẩm mỹ và chất vấn xã hội, biến mất.

Thời cái đẹp Tình huống của Jorn phá vỡ trật tự thị giác nhàm chán tư sản, bị thẩm mỹ thời AI, khám phá vẻ đẹp ngoài trí tuệ con người, bỏ Tình huống phản kháng vào nghĩa địa bảo tàng.

Con người muốn tiếp tục làm người, nghệ thuật muốn tiếp tục làm nghệ thuật trên nền tảng cảm xúc và trí tuệ thiên tạo, chỉ có cách quay về ngồi yên dưới mái hiên nghĩa địa bảo tàng.

Còn muốn làm người hướng tới tương lai và nghệ thuật “đương đại”, là tất yếu sẽ bị/được thời đại AI cổ đông.

Nhưng và chỉ có nhưng, theo tinh thần Bát nhã, nhân tạo hay thiên tạo, AI hay con người, chỉ là một. Thị giác là con mắt khắp thân thể, con mắt của từng chân lông: thị giác tức thị không.

Ghẹo AI xâm nhập nghệ thuật

AI lai người, đẹp truyền thống và thuật toán

Một ảnh chụp tác phẩm Machine Hallucinations – Nature Dreams, tranh động trên tường LED của Refik Anadol, nghệ thuật kết nối

9

Thái độ, thủ pháp và triết lý của hội họa Tình huống

Năm 1957, Asger Jorn và nhà lý thuyết Xã hội trình diễn Guy Debord, sáng lập phong trào nghệ thuật Tình huống thế giới.

Sau Đệ nhị thế chiến, Châu Âu tan hoang đối diện tư bản Mỹ tràn sang tái thiết. Châu Âu vốn thâm trầm với truyền thống sâu thẳm của đức tin và những dòng tư tưởng từ khai sáng tới cách mạng, đối diện với tư bản hàng hóa và bán hàng là triết lý của mọi triết lý sinh tồn của cả một kỹ nghệ của mọi kỹ nghệ tân tiến là kỹ nghệ quảng cáo.

Những tài năng ngôn ngữ và thị giác bị quảng cáo thu hút và biến thành những “nghệ sĩ” thời danh về thu nhập, những nghệ sĩ truyền thống và cách mạng, lần lượt bị thị trường hóa và nghệ thuật cũng là hàng hóa, thông qua trình diễn để làm giá, nâng giá và phá giá trong giới thượng lưu. Nghệ thuật thành một loại tài sản đầu cơ và thú cưng cho nhà giàu, làm sang bằng nghệ thuật.

Guy Debord phê phán tình trình diễn của nghệ thuật, biến người xem, tác giả thành trò chơi của những định chế triển lãm, gallery, bảo tàng và các Biennale thời thượng. Phong trào Tình huống kháng cự lại xã hội bị trình diễn chiếm đoạt, biến tất cả thành hàng hóa, thứ gì không tiêu thụ được, thứ đó là rác.

Lý thuyết chính trị của Mác, chống Tư bản tha hóa con người vì mâu thuẫn giai cấp. Nhóm Tình huống cũng là những tư tưởng gia hậu Mác, chống tư bản trình diễn để bán hàng, biến tất cả, từ con người tới hàng hóa, đều là trò sinh lợi trong quá trình của mua và bán.

Jorn vẽ không phải để thành tác phẩm theo quy chế thẩm mỹ để tiêu thụ, mà vẽ là tạo ra những tình huống chống lại thị giác thời thượng theo những trường phái, trường lớp và trưởng giả. Jorn vẽ để làm đứt gãy cái nhìn, chống lại con mắt có giáo dục bằng thao tác hoang dã, xáo trộn, lệch hướng cả hàn lâm lẫn phản hàn lâm.

Cả quy chuẩn của lý thuyết Tình huống, Jorn cũng vượt qua và trở thành bóng ma của gần như mọi trào lưu thị giác thế kỷ 20. Jorn là trường hợp điển hình lý tưởng của nghệ sĩ tự do. Không phải tự do trước độc tài toàn trị tư tưởng mà tự do trước độc tài tư bản hàng hóa.

Jorn không vừa với nghệ thuật ý niệm, không khớp với nghệ thuật hậu hiện đại, không liên can với nghệ thuật đương đại. Jorn là con ma của các trường phái, Jorn không để họ liệt kê trong danh sách thời danh nhưng luôn bị Jorn ám ảnh.

Jorn coi thường và khinh bỉ danh tiếng và giải thưởng. Năm 1964, một phong bì từ New York gửi tới studio của Jorn từ quỹ Guggenheim, thông báo Jorn được chọn là người thắng giải của năm với giá trị hiện kim là 2.500 đô la cho bức tranh Người Đan Mạch chết vì say.

Jorn là người Đan Mạch nhưng không hề cảm thấy vinh hạnh được choàng vòng nguyệt quế từ hệ thống nghệ thuật toàn cầu. Ai được New York ghi nhận, người đó được cả thế giới ái mộ nhưng triết lý sống Tình huống của Jorn không nhầm trở thành công cụ của Xã hội trình diễn nên Jorn không xin rút, không giải thích, chỉ gửi một bản telegram đến người đại diện quỹ Guggenheim, một bài thơ theo phong cách tình huống:

Cút ngay với tiền của mày

Đẹp đẽ đó à

Đồ đểu

Dừng ngay

Tao từ chối giải thưởng

Dừng

Tao chưa bao giờ xin

Dừng

Phản đạo khi kéo tao vào mà không hỏi ý

Dừng

Tao muốn xác nhận công khai

Tao không tham gia vào

Trò hề này của tụi mày

Dừng

Jorn biến thư từ chối thành tác phẩm nghệ thuật súc tích, sâu cay và hài hước. Một thái độ gây tình huống khinh bỉ định chế giải thưởng. Khinh bỉ nghệ thuật bị xếp hạng. Khinh bỉ thị trường từ Mỹ vì Jorn cho rằng Guggeheim là Mỹ hóa thị trường nghệ thuật. Và tác phẩm mà Guggenheim vinh danh, đối với Jorn không đại diện cho ông. Và Jorn khinh bỉ và bất cần sự công nhận của bất cứ hội đồng nào.

Đó là thái độ và triết lý của một nghệ sĩ Tình huống. Tình huống của Jorn không đồng nhất với lý thuyết của Debord và Jorn đã biến mất không lâu sau đó, sau cái vụ giải thưởng của Guggenheim. Jorn không tham gia triển lãm, không tìm đại lý, không gắn mình vào bất cứ trường phái nào.

Và Jorn trở thành bóng ma, không phải con ma thất bại, mà con người không bị thuần hóa bởi tiền, danh và…

Tác phẩm hội tụ những thủ pháp Tình huống, thái độ nghệ sĩ, triết lý nhân sinh của Jorn, đối với ông, là bức tranh sơn dầu khổ lớn, vẽ trong nhiều năm và không bao giờ kết thúc, không bố cục, không kỷ thuật, ngẫu nhiên như tình huống triền miên của đời sống.

Tên tác phẩm, Stalingrad (1956-1960), nhưng không có chiến tranh ác liệt nhất Châu Âu như tên gọi, Jorn mượn tên trận chiến lịch sử để ám chỉ trận chiến của ông chống lại thị giác bị thuần hóa bởi giáo dục. Jorn viết: “Tôi đã tạo ra một bức tranh không bao giờ có thể hoàn thành”.

Vì hoàn thành nó trở thành cái túi Louis Vuitton. Jorn muốn một loại thị giác hoang dã, thơ ngây đầy sức sống với các trận chiến triền miên trong mâu thuẫn giữa trật tự quyền lực định nghĩa thị giác và tự do thơ ngây của thân xác.

Tác phẩm tiêu biểu của thái độ, thủ pháp và triết lý của hội hoạ tình huống của Jorn có tên là Stalingrad (1956-1960)