Thái Hạo

Trưa nay đọc đề thi Tốt nghiệp THPT môn Ngữ văn, tính không nói gì, nhưng trong lòng cứ băn khoăn mãi, đành ghi ra vài dòng nghĩ ngợi…

 Đề thi Tốt nghiệp THPT môn Ngữ Văn - 2025

Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Minh Châu được chia làm 2 giai đoạn rõ rệt, trước và sau 1975. Năm 1990 nhà văn Nguyên Ngọc viết “Nguyễn Minh Châu thuộc số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất của văn học ta hiện nay”. Và chính Nguyễn Minh Châu, sau những tác phẩm đối mới rất sớm của mình, thì đến 1987 cũng đã viết một tiểu luận gây chấn động văn đàn: “Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa”.

Viết về giai đoạn trước của văn học nước nhà và cũng là của chính mình, tức thứ “văn nghệ minh họa” trong tiểu luận đã dẫn, ông thẳng thắn đến nghiệt ngã: “và càng ngày người đọc càng thấy nó giả, mỗi ngày người đọc càng thấy rõ ở những tác phẩm minh họa và ca ngợi một chiều một sự giả dối không thể nào bào chữa nổi, đắp đậy nổi, so với cuộc đời thực bên ngoài”.

[…] “mấy chục năm qua, tự do sáng tác chỉ có đối với lối viết minh họa, văn học minh họa, với những cây bút chỉ quen với công việc cài hoa, kết lá, vờn mây cho những khuôn khổ đã có sẵn mà chúng ta quy cho đấy đã là tất cả hiện thực đời sống đa dạng và rộng lớn”.

Truyện ngắn “Những vùng trời khác nhau” của Nguyễn Minh Châu in lần đầu năm 1970, chính là thuộc về cái “văn nghệ minh họa” ấy. Văn học minh họa có đặc điểm là nhìn cuộc đời một cách giản đơn, mang sứ mệnh tuyên truyền, cảm hứng chính là ngợi ca một chiều… Đọc đoạn trích của truyện ngắn này trong đề thi ta cũng thấy rõ những đặc điểm ấy. Tất nhiên nói thế không phải để phủ nhận một giai đoạn văn học, càng không phải để phủ nhận tài năng của Nguyễn Minh Châu, vì văn học thời nào cũng có đặc điểm và sứ mạng của nó. Nhưng nói như chính Nguyễn Minh Châu, một người từng thuộc loại xuất sắc nhất của “văn nghệ minh họa”, thì nó đã hoàn thành trách nhiệm lịch sử của mình. Và “hãy đọc lời ai điếu cho nó”.

Đoạn trích “Những vùng trời khác nhau trong đề thi tốt nghiệp lần này, bên cạnh đặc điểm của văn nghệ minh họa đã nói trên, thì ta còn có thể cảm thấy những gượng gạo, thấy sự thiếu tự nhiên. Tình bạn của những người lính thường đẹp, và Nguyễn Minh Châu là một tài năng, ông đã viết về lính, về thanh niên xung phong rất hay, xây dựng được những hình tượng đep, mang chất sử thi nhưng vẫn chân thật và không lộ liễu tính minh họa.

Nhưng đọc Những vùng trời khác nhau, tôi cho rằng đây là một truyện ngắn có phần non tay của ông. Tình bạn của lính mà đọc lên có cảm giác như… tình yêu đôi lứa, từ những miêu tả, tâm trạng, đến ngôn ngữ nhân vật. Nó dễ khiến người đọc… thẹn và ngại! Không thấy chất lính mà phảng phất giọng ngôn tình! Một ông Nghệ An cũng xưng hô “cậu – tớ”… Có lẽ, trong giai đoạn văn học minh họa của cả nước cũng như của cá nhân, đây là truyện minh họa thuộc loại điển hình chăng?

Và, hôm nay, “trong không khí đổi mới” của xã hội cũng như của giáo dục, đề thi đầu tiên của chương trình giáo dục mới 2018 đã chọn đúng một tác phẩm minh họa để minh họa cho một chủ trương chính trị: câu chuyện sáp nhập và lời phát biểu của một lãnh đạo. Điều ấy, càng ngẫm càng thấy nó có cái gì như trớ trêu, bi hài.

Văn học gắn với đời sống nhưng không nên và không thể minh họa cho đời sống một cách dễ dãi, càng không nên làm cái loa phát ngôn hay khẩu hiệu tuyên truyền. Việc gán ghép tâm trạng của 2 người lính trong tình bạn, tình động đội ở thời chiến với việc sáp nhập các đơn vị hành chính tronng hiện tại này, là một thao tác có phần khiên cưỡng.

Một chương trình giáo dục mới với chủ trương giải phóng tư duy của học sinh, tôn trọng suy nghĩ của người học, nhưng đề thì lại định hướng, dẫn dắt, gán ghép một cách miễn cưỡng, thì vô hình trung, đã tự nó mâu thuẫn và từ chối chính nó.

Về mặt kỹ thuật, đúng là đề thi lần này đã lấy ngữ liệu bên ngoài sách giáo khoa. Nhưng có lẽ, nó mới chỉ dừng lại ở đó: câu chuyện kỹ thuật và hình thức. Còn một sự chuyển mình thật sự trong nội dung, trong tiếp cận, trong giải quyết, trong tinh thần, thì vẫn cũ, thậm chí còn cũ hơn cái cũ.

Trong “Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa”, Nguyễn Minh Châu thống thiết: “Chẳng lẽ mãi mãi thế hệ nhà văn Việt Nam chúng ta vẫn cứ yên tâm sản xuất ra toàn những sản vật không bao giờ được ngó đến trong nền văn học thế giới. Chẳng lẽ Việt Nam ngày nay chỉ hưởng của thiên hạ mà không làm ra được cái gì góp vào của chung của thiên hạ? Chẳng lẽ các nhà văn Việt Nam đi ra ngoài mãi mãi chỉ có chung một cái tên riêng là nhà văn Việt Nam? Để rồi quay trở về, con hát mẹ khen hay? Và đàn con cứ mãi mãi suốt đời tự hào được người mẹ ở trong nhà khen ngợi!?”.

Chúng ta có thể thêm: Chẳng lẽ môn Văn trong nhà trường vẫn cứ mãi dễ dãi, cứ mãi xuôi chiều, cứ mãi minh họa?

                                                                                                                                   T. H

                                                                                                                                 26.6.2025