Tô Văn Trường

Minh bạch không chỉ là nguyên tắc pháp lý, mà là yêu cầu đạo lý trong một nhà nước pháp quyền. Không đợi đến vụ Tập đoàn Sơn Hải bị loại khỏi gói thầu cao tốc tại Bình Phước, dư luận mới đặt câu hỏi về tính minh bạch trong quy trình đấu thầu công. Nhưng chính từ những trường hợp cụ thể như vậy, ta nhìn rõ hơn khoảng trống giữa quy định pháp lý và thực tiễn thi hành, khoảng trống không chỉ là kẽ hở kỹ thuật, mà là “vùng mờ” trong lòng tin xã hội vào công lý và hiệu quả sử dụng ngân sách.

Câu hỏi mấu chốt cần đặt ra: Quy trình đã thực sự minh bạch chưa? Tiêu chí chấm thầu có thật sự khách quan? Và nếu xảy ra khiếu nại, hệ thống giám sát liệu có đủ độc lập và hiệu lực để bảo vệ sự liêm chính của chính sách công?

Đấu thầu công: Gốc là minh bạch, ngọn là hiệu quả

Trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, đấu thầu được kỳ vọng là công cụ lựa chọn công bằng và tối ưu: người giỏi thắng bằng năng lực, giá hợp lý và cam kết kỹ thuật rõ ràng. Tuy nhiên, thực tiễn không phải lúc nào cũng phản ánh tinh thần ấy.

Vụ việc tại gói thầu cao tốc TP.HCM - Thủ Dầu Một - Chơn Thành là ví dụ. Tập đoàn Sơn Hải, một doanh nghiệp có tiếng trong lĩnh vực hạ tầng, bị loại với lý do hồ sơ kỹ thuật “không đạt”, dù giá bỏ thầu thấp hơn hơn 134 tỷ đồng so với liên danh trúng thầu. Câu chuyện không chỉ là ai thắng ai thua, mà là: quyết định ấy đã được giải trình công bằng, khách quan và minh bạch chưa?

Giá bỏ thầu: Giữa luật, đạo lý và lợi ích công

Trong đấu thầu, giá là một tiêu chí quan trọng nhưng không phải là yếu tố quyết định tuyệt đối. Một mặt, nếu không có giá sàn, hiện tượng thông đồng giữa “quân xanh - quân đỏ” để phá giá có thể xảy ra, dẫn đến lựa chọn nhà thầu kém chất lượng. Mặt khác, nếu thiếu giá trần, các nhà thầu cũng có thể bắt tay đội giá lên rất cao, khiến ngân sách nhà nước bị thất thoát nghiêm trọng. Do đó, kiểm soát giá trong đấu thầu phải đặt trong một cơ chế kỹ thuật - pháp lý hợp lý và toàn diện. Trong trường hợp của Sơn Hải, dư luận đặt vấn đề: Liệu doanh nghiệp này bị loại vì thực sự không đạt yêu cầu kỹ thuật, hay vì chào giá thấp quá mức mà không được tạo cơ hội giải trình?

Ba yếu tố cần được soi chiếu trong chấm thầu

1. Giá bỏ thầu

Nguyên tắc cạnh tranh yêu cầu giá thấp hợp lý nên được ưu tiên, nếu không ảnh hưởng đến chất lượng. Nếu tổ tư vấn cho rằng giá của Sơn Hải “không khả thi”, thì cần minh chứng rõ bằng định mức, đơn giá, bảng tính chi tiết, điều này chưa được thể hiện trong các văn bản công bố.

2. Cam kết bảo hành

Nếu nhà thầu quên nêu rõ thời hạn bảo hành, có thể trừ điểm, chứ không nên loại ngay nếu hồ sơ mời thầu không quy định cứng. Trường hợp Sơn Hải cam kết bảo hành 10 năm thay vì 2 năm vượt chuẩn. cần được tính điểm cộng.

3. Thời gian thi công

Tiến độ nhanh, nếu khả thi và có biện pháp kỹ thuật bảo đảm, là chỉ dấu năng lực thi công. Với các công trình như cầu Tam Bạc tại Hải Phòng được thi công kỷ lục đây là yếu tố cần ghi nhận, thay vì bỏ qua.

Khi một “cú phanh” khiến dư luận giật mình

Sơn Hải từng được Bộ GTVT đánh giá cao về tiến độ và chất lượng thi công. Doanh nghiệp này cam kết bảo hành 10 năm, mức vượt yêu cầu. Dù vậy, họ bị loại khỏi gói thầu cao tốc TP.HCM - Thủ Dầu Một - Chơn Thành, với lý do “không đạt phần tổ chức thực hiện hợp đồng”.

Tỉnh Bình Phước sau đó phát hành văn bản giải trình: lý do loại là hồ sơ kỹ thuật “không đạt”, cụ thể ở phần “tổ chức thực hiện hợp đồng”. Nhưng thay vì dập tắt nghi ngờ, phản hồi lại khơi dậy thêm câu hỏi: Tiêu chí cụ thể là gì? Có minh bạch, khách quan? Và liệu đây có phải là một sự cố đơn lẻ hay là “kịch bản quen thuộc” trong những cuộc chơi mà kết quả đã an bài?

Phải thừa nhận rằng, việc đánh giá hồ sơ kỹ thuật không hề đơn giản. Cơ quan mời thầu có trách nhiệm đảm bảo lựa chọn đúng nhà thầu đáp ứng tổng thể về năng lực, tiến độ, khả năng tổ chức thi công… Nếu việc loại Sơn Hải thực sự dựa trên những phân tích kỹ thuật xác đáng, thì đó là quyết định cần được tôn trọng.

Thay vì dập tắt nghi ngờ, văn bản giải trình của tỉnh Bình Phước lại gợi thêm câu hỏi: tiêu chí cụ thể là gì? Vì sao không công khai? Liên danh trúng thầu có gì vượt trội hơn?

Nếu hồ sơ năng lực của liên danh trúng thầu thực sự xuất sắc, thì càng nên được công bố đầy đủ để thuyết phục dư luận. Nếu không, sự thiếu minh bạch rất dễ dẫn tới nghi ngờ về một “kịch bản định sẵn”.

Từ một vụ việc, soi chiếu luật và đạo lý

Luật Đấu thầu (sửa đổi 2023), Điều 4 nêu nguyên tắc: “Cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế.”. Điều 39 yêu cầu công khai lý do trúng/thua thầu, giúp giám sát xã hội được thực thi.

Điều 16 Nghị định 24/2024/NĐ-CP: Có thực sự được thực thi? Khoản 1 yêu cầu: Hồ sơ mời thầu phải nêu rõ tiêu chí đánh giá, phương pháp chấm điểm, các yếu tố loại trừ.

Khoản 2 nhấn mạnh: Việc đánh giá hồ sơ dự thầu phải bảo đảm công khai, minh bạch, thống nhất, không được đặt ra các yêu cầu trái với luật hoặc mang tính định hướng cho một nhà thầu cụ thể. Thậm chí cả Chỉ thị của Thủ tướng về phòng chống tiêu cực trong đầu tư công, đều nhấn mạnh yếu tố minh bạch, cạnh tranh lành mạnh và chống lợi ích nhóm.

Khoản 3 yêu cầu: Lưu trữ và công khai đầy đủ biên bản chấm thầu, tạo điều kiện để các bên liên quan giám sát.

So với thực tiễn vụ Sơn Hải, có thể thấy những điểm đáng lo:

Biên bản chấm thầu chưa được công khai.

Tiêu chí “không đạt” của hồ sơ kỹ thuật thiếu định lượng rõ ràng.

Không có cơ hội thuyết minh bổ sung, dù Nghị định cho phép nhà thầu được làm rõ hồ sơ trong một số trường hợp.

Vậy, khoảng trống nằm không chỉ ở nội dung pháp lý, mà ở cách thực hiện, và thậm chí là ở thiếu động lực tuân thủ luật một cách liêm chính.

Vấn đề là ai giám sát quá trình thực hiện luật? Nếu như tổ chức mời thầu có thể tùy tiện loại một nhà thầu mạnh mà không cần giải trình chi tiết, thì dù luật có tiến bộ đến đâu, thể chế vẫn có thể bị “bẻ cong” bởi những nhóm lợi ích ngầm. Hệ quả không chỉ là lãng phí ngân sách, mà còn làm mất niềm tin xã hội vào sự công bằng của Nhà nước.

Nếu tiêu chí chấm thầu bị "may đo" để loại một ứng viên cụ thể, đó không còn là vấn đề kỹ thuật, mà là biểu hiện thao túng. Khi luật bị bẻ cong, đạo lý công vụ bị bào mòn, công lý không còn điểm tựa. Và đó là điều mà Tổng Bí thư Tô Lâm từng cảnh báo đấu thầu là một trong “bốn cái tội lớn” bên cạnh quy hoạch, đất đai và tài chính – ngân sách.

Sơn Hải không đơn độc – Bình Phước không phải ngoại lệ

Vụ việc Sơn Hải chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Trước đó đã có:

Vụ CDC Hà Nội đội giá thiết bị y tế gấp 3 lần (2020).

Gói thầu sửa lớp học tại Quảng Trị, giá cao - chất lượng thấp.

Nhiều vụ nhà thầu bị loại vì thiếu… một dấu chấm.

Theo Bộ KH&ĐT, chỉ trong năm 2022, có hơn 850 kiến nghị về đấu thầu, trong đó gần 1/3 có dấu hiệu thiếu minh bạch hoặc sai sót. Đó không còn là hiện tượng cá biệt – mà là dấu hiệu của một vấn đề hệ thống.

Năm giải pháp mấu chốt để bịt khoảng trống minh bạch

Chuẩn hóa và công khai tiêu chí chấm thầu

Các dự án hạ tầng lớn cần có bộ tiêu chí kỹ thuật chuẩn. Biên bản chấm thầu phải công khai, có đối chiếu lý do loại - chọn rõ ràng.

Trách nhiệm cá nhân của người chấm thầu

Từng thành viên hội đồng chấm thầu cần ký tên và chịu trách nhiệm pháp lý. Không có trách nhiệm cá nhân, sẽ không có sự liêm chính tập thể.

Giám sát xã hội độc lập

Mặt trận Tổ quốc, hội nghề nghiệp, báo chí cần được tham gia giám sát các gói thầu trọng điểm. Công khai không gây khó dễ, mà là cách ngăn sai phạm từ gốc.

Kiểm toán độc lập cho gói thầu chênh giá lớn

Với chênh lệch từ 10% trở lên giữa nhà thầu trúng và bị loại, cần kiểm toán độc lập bắt buộc.

Chế tài nghiêm khắc với sai phạm

Nếu sai phạm gây hậu quả nghiêm trọng, cần áp dụng cả xử lý hành chính lẫn hình sự, không thể để cán bộ công vụ vô can.

Lời kết

Khi công lý bắt đầu từ minh bạch. Vụ Sơn Hải không chỉ là một tranh chấp giữa doanh nghiệp và địa phương. Đó là một bài kiểm tra về khả năng giải trình, là phép thử cho sự trưởng thành của thể chế.

Minh bạch không chỉ là điều khoản trong luật, mà là giá trị cốt lõi của một nền quản trị hiện đại, liêm chính. Công lý không nằm ở kết quả, mà ở sự công bằng trong tiến trình ra quyết định.

Chừng nào quy trình còn mờ mịt, thể chế còn mong manh. Và lòng tin, một khi mất đi sẽ khó phục hồi. Đã đến lúc quy trình đấu thầu công cần được chiếu rọi không chỉ bằng ánh sáng của pháp luật, mà còn bằng ánh sáng của lẽ phải.