Tô Văn Trường

Mỗi lần sửa đổi Hiến pháp là dịp định hình lại quan hệ giữa Nhà nước và công dân, giữa quyền lực và pháp quyền. Thế nhưng, trong nhiều lần sửa đổi trước đây, quyền góp ý của nhân dân thường dừng lại ở mức độ hình thức: được nghe, được nói, nhưng không buộc phải được lắng nghe, giải trình. Khi Hiến pháp, văn kiện pháp lý tối cao được sửa đổi mà thiếu sự tham vấn thực chất và minh bạch, thì chính nền tảng chính trị pháp lý của quốc gia cũng bị xói mòn tính chính danh.

Bài viết này đặt vấn đề: làm thế nào để việc góp ý Hiến pháp không còn là nghi thức mang tính trình diễn, mà trở thành một phần thiết yếu của quy trình lập hiến dân chủ và hiện đại.

Sửa Hiến pháp: Phải là cải cách nền tảng

Hiến pháp không chỉ là "luật gốc", mà còn là khế ước xã hội định hình thiết chế xã hội, mô hình phát triển, cơ chế kiểm soát quyền lực và bảo vệ quyền con người trong thực tế. Trong bối cảnh Việt Nam bước vào giai đoạn tái cấu trúc toàn diện từ thể chế đến hành chính, kinh tế, Hiến pháp cần được xem là công cụ cải cách trung tâm, chứ không phải tấm áo vá!

Các nội dung như quyền tham vấn thực chất, thiết lập cơ chế bảo hiến độc lập, định hình thiết chế xã hội, mô hình phát triển và thích ứng hiến định với việc sáp nhập đơn vị hành chính,… cần được đưa vào bàn thảo công khai, minh bạch, và dũng cảm.

Thiết lập Hội đồng Hiến pháp thực quyền

Kiểm soát quyền lực là vấn đề sống còn.  Nhiều nước dân chủ đã trao quyền độc lập cho Tòa án hoặc Hội đồng Hiến pháp để giám sát tính hợp hiến của luật và hành vi công quyền. Hàn Quốc từng phế truất Tổng thống; Đức bảo vệ các quyền cơ bản như luật trực tiếp ràng buộc mọi nhánh quyền lực; Nam Phi thiết lập mô hình tham vấn xã hội từ trong Hiến pháp.

Ở Việt Nam, Hiến pháp 2013 có đề cập Hội đồng Hiến pháp, nhưng thiếu cơ chế vận hành thực chất. Nếu không trao cho thiết chế này quyền tài phán, quyền kiến nghị và quyền đình chỉ đạo luật vi hiến, thì đây chỉ là một “hình ảnh trang trọng”.

Cố Bộ trưởng Tư pháp Nguyễn Đình Lộc từng khẳng định: “Không thể có nhà nước pháp quyền nếu không có cơ quan bảo hiến độc lập với quyền lực chính trị.” Đây không chỉ là đòi hỏi kỹ thuật, mà là điều kiện tiên quyết cho tính chính danh của Hiến pháp.

Tái cơ cấu hành chính

Tái cơ cấu hành chính không chỉ là bài toán kỹ thuật. Việc sáp nhập cấp tỉnh, cấp xã, loại bỏ cấp huyện là bước đi tất yếu để tinh gọn bộ máy. Tuy nhiên, mọi cải cách tổ chức bộ máy đều phải đi cùng điều chỉnh Hiến pháp, nếu không sẽ tạo ra sự đứt gãy giữa thực tế và nền tảng pháp lý.

Hiến pháp và mô hình phát triển

Các quốc gia vượt bẫy thu nhập trung bình đều có điểm chung: Hiến pháp của họ không chỉ thiết lập bộ máy, mà còn xác định nguyên tắc thị trường, bảo vệ quyền tài sản, giới hạn can thiệp hành chính vào kinh tế và quyền con người.

Việt Nam đang bước vào giai đoạn phát triển mới, đòi hỏi Hiến pháp phải làm rõ hơn một số trụ cột: (1) Cơ chế giải quyết tranh chấp kinh tế và bảo vệ quyền con người độc lập, công bằng và chuyên nghiệp, không bị chi phối bởi quyền lực hành chính; (2) Giới hạn minh bạch quyền can thiệp của nhà nước vào thị trường và đời sống của con người, bảo vệ không gian vận hành tự chủ của doanh nghiệp tư nhân; (3) Bảo đảm các quyền con người, trong đó có quyền sở hữu và các quyền tài sản được bảo vệ bằng pháp luật. Nếu Hiến pháp không định hình rõ giới hạn của quyền lực thì mọi cam kết về xây dựng xã hội dân chủ và cải cách kinh tế sẽ thiếu bệ đỡ pháp lý vững chắc.

Một trong những phát biểu gây chú ý của cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng là: “Hiến pháp là văn kiện chính trị quan trọng vào bậc nhất sau Cương lĩnh của Đảng” (trả lời cử tri Hà Nội, tháng 10/2013). Khi đặt Cương lĩnh lên trước Hiến pháp, điều đó cũng phản ánh vị thế đặc biệt của Đảng trong hệ thống chính trị. Tuy nhiên, điều này đặt ra một câu hỏi nền tảng: Hiến pháp là gì trong mắt người dân? Có phải là khế ước tối cao bảo vệ quyền con người và thiết lập giới hạn quyền lực, hay chỉ là văn bản ghi nhận cách sắp xếp bộ máy hiện hành?

Cũng trong năm 2013, cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từng nói: “Đến hết thế kỷ này không biết đã có chủ nghĩa xã hội hoàn thiện ở Việt Nam hay chưa.” Câu nói ấy thể hiện sự trung thực, nhưng đồng thời cũng gợi mở một nỗi băn khoăn sâu sắc: Nếu ngay cả mô hình phát triển còn chưa rõ ràng, thì Hiến pháp lấy gì làm cơ sở để định hướng phát triển quốc gia?

Nếu Hiến pháp không được nhìn nhận như một thiết chế sống động, bảo vệ người yếu thế, giới hạn quyền lực của nhà nước, thì sẽ khó tạo dựng niềm tin pháp lý trong xã hội. Việc sửa đổi để “phù hợp với thay đổi cơ cấu bộ máy” là hợp lý, nhưng nếu chỉ dừng lại ở đó thì Hiến pháp dễ bị xem là "tùy nghi điều chỉnh", thiếu tính định chế bền vững.

Từ quyền góp ý đến quyền tham vấn

Nhiều quốc gia đã thể chế hóa quyền tham vấn của người dân trong quy trình lập hiến. Hàn Quốc yêu cầu trưng cầu dân ý sau khi Quốc hội thông qua sửa đổi; Nam Phi tổ chức lấy ý kiến công chúng qua mô hình “Quốc hội đến với dân”.

Ở Việt Nam, quyền góp ý thường mang tính hình thức, thiếu cơ chế ràng buộc và giải trình. Muốn thay đổi điều này, cần xây dựng hệ thống tham vấn thực chất, gồm những nội dung then chốt:

Theo tôi hiểu, nội dung sửa đổi Hiến pháp lần này mới chỉ là bổ sung một số quy định có vướng mắc trên thực tế vì còn đang vừa chạy vừa xếp hàng! Việc sửa đổi toàn diện có thể sẽ để dành cho nhiệm kỳ sau. Dù như vậy, bản dự thảo sửa đổi một số điều của Hiến pháp cũng phải là dự thảo Hiến pháp sửa đổi, bổ sung, chứ không phải là dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp vì một nghị quyết của Quốc hội chỉ tương đương với luật, không đủ vị thế pháp lý để sửa đổi, bổ sung Hiến pháp. Bản dự thảo Hiến pháp sửa đổi, bổ sung cần được công bố ít nhất 90 ngày trước khi trình Quốc hội, đồng thời công bố các tài liệu giải thích, hướng dẫn để nhân dân dễ tiếp cận.

Tổ chức diễn đàn tranh luận đa chiều: Không chỉ trong Quốc hội hay các hội đồng nhà nước, mà còn mở ra cho giới học thuật, báo chí và xã hội dân sự.

Thiết lập cơ chế giải trình bắt buộc: Các cơ quan soạn thảo phải công khai báo cáo tổng hợp ý kiến và lý do tiếp thu hoặc không tiếp thu từng nhóm góp ý.

Đa dạng hóa phương thức lấy ý kiến: Từ hội nghị trực tiếp đến nền tảng số, mạng xã hội chính thống, truyền hình, báo chí. Có thể học tập mô hình hội thảo trực tuyến kết nối người dân cả nước.

Mở rộng vai trò xã hội dân sự: Cho phép các hiệp hội nghề nghiệp, các tổ chức khoa học và trường đại học tham gia góp ý, tổ chức hội thảo độc lập, phản biện học thuật.

Hoàn thiện khuôn khổ pháp lý: Cần sửa đổi Luật Tổ chức Quốc hội, Luật Mặt trận Tổ quốc, Luật Ban hành văn bản quy phạm để thiết lập quyền tham vấn của người dân thành nghĩa vụ lập hiến, chứ không phải tùy nghi vận dụng.

Lời kết

Hiến pháp phải thực sự là khế ước xã hội tối cao, tức là một bản hợp đồng, bản giao ước cơ bản, nền tảng giữa các thành viên xã hội về các nguyên tắc để cùng chung sống với nhau. Một bản Hiến pháp, dù là ra đời cách đây hàng trăm năm hay mới ra đời, không thể chỉ là sản phẩm của các “cơ quan có thẩm quyền”, mà phải được hình thành từ sự tranh luận, phản biện và đồng thuận thực chất của toàn xã hội.

Sửa Hiến pháp không phải là “làm lại để phù hợp”, mà là cải cách để đổi mới tư duy quyền lực, tái thiết mô hình phát triển và thiết lập cơ chế kiểm soát bền vững. Chuyển từ quyền góp ý mang tính hình thức sang quyền tham vấn mang tính ràng buộc là bước đi thiết yếu để Việt Nam xây dựng một nhà nước pháp quyền, một nền kinh tế thị trường minh bạch và một xã hội dân chủ thực chất.