Giới thiệu Hồi ức đến tương lai của Trần Văn Thọ
Nguyễn Xuân Xanh
Nếu được sống lại cuộc đời mình một lần nữa, tôi sẽ đặt ra quy định là phải đọc một vài bài thơ và nghe một vài bản nhạc ít nhất một lần mỗi tuần.
— Charles Darwin
Lời dẫn nhập
Quyển sách Hồi ức đến tương lai đã đưa ra hình ảnh trung thực và rõ nét hơn bao giờ hết về cuộc hành trình, đời sống văn hóa, bao gồm thi ca, âm nhạc, hồi ức, lịch sử, giáo dục pha lẫn tư duy kinh tế, tầm nhìn cho Việt Nam, những giá trị cần phải sống, của tác giả Trần Văn Thọ. Anh không chỉ là một chuyên gia, một giáo sư kinh tế của trường Waseda hàng đầu Nhật Bản, mà còn tỏ ra có tính cách đượm tính nhân văn. Anh không phải chỉ leo lên những bậc thang khoa học, mà còn trên đường đi tắm nước suối của thi ca và trải lòng với nhân thế. Dưới đây tôi xin bàn một chút về một khía cạnh: cuộc sống tinh thần đa dạng của một nhà khoa học, ở đây qua thi ca.
Anh Trần Văn Thọ như con một chim không muốn hót chỉ ở một góc rừng, dù là nơi sang trọng, mà cho cả cánh rừng. Anh không phải chỉ là “chuyên gia” đơn thuần, mà còn là con người nhân văn với nhiều khía cạnh khác của đời sống tinh thần và nội tâm phong phú. Anh không đóng khung mình vào chuyên môn đơn thuần để rồi có thể héo mòn ở đó. Anh là một con người sống với totality của bản chất người một cách sống động. Thi ca, văn hóa chính là chất sống, nhựa sống của anh.
Wolfgang von Goethe từng có hai câu thơ rất hay (và ông có nhiều những câu thơ như thế):
Nếu bạn muốn tiến về miền vô cực,
Hãy đi trong hữu hạn về mọi hướng.
(Willst du ins Unendliche schreiten,
Geh nur im Endlichen nach allen Seiten.)
Ý tưởng nói lên triết lý giáo dục thời W. von Humboldt, Bildung — Giáo dục toàn diện, theo tinh thần của Tân-nhân văn. Goethe nói về Johann Georg Hamann, nhà tư tưởng của phong trào lãng mạn Đức: “Mọi thứ con người cố gắng đạt được đều phải xuất phát từ tất cả sức mạnh của mình kết hợp lại; mọi thứ đứng riêng lẻ là sai lầm.” Đó là sức mạnh tổng hợp của chủ nghĩa nhân văn.
Các nhà khoa học, tư tưởng lớn đều là những con người như thế cả, Newton, A. Smith, Planck, Einstein, Heisenberg, Schrödinger. Văn hóa, nghệ thuật, âm nhạc … đều là nhựa sống. Nói một cách tượng trưng, một tay cầm bút một tay cầm đàn? Cuộc sống mà không có âm nhạc là một Irrtum,”sai lầm” như Nietzsche nói. Họ không chịu sống khuất phục dưới những quy luật phiến diện, ngay của lý tính, và khoa học. Họ không muốn là những chatbot thông minh. Họ muốn là con người. Họ muốn sống thi vị (Hölderlin). Họ muốn đi về mọi hướng như Goethe quan niệm. Trong mỗi con người cư ngụ một “thế giới khủng khiếp” (Kafka) của năng lượng mà con người có thể từ đó tạo hình những tác phẩm vĩ đại. Nhưng phần đông con người đã tự bỏ quên nó, bỏ quên ông Phật vàng ở chiều sâu để chọn ông Phật đất trên mặt, nói như Thiền sư Jack Kornfield.
Đa phần con người muốn có hạnh phúc, sự mãn nguyện, hòa bình trong cuộc sống. Nhưng cuộc sống không phải chỉ có những giá trị “phàm trần” như thế. Nếu thế thì sẽ chẳng có Galilei, Newton, Einstein, da Vinci, Michelangelo, Shakespeare, Goethe, Van Gogh. Có những người khao khát mãnh liệt muốn sống khác đi, muốn thấy mọi khả năng thiên phú thôi thúc bên trong của mình đều được phát huy và thực hiện dù phải chịu những thử thách cam go. Họ muốn hiện diện bằng tác phẩm, dấu ấn, ý tưởng, trên thế giới này. Họ muốn sống như một freier Künstler — nghệ sĩ tự do. Nếu chỉ giam mình trong một khu vườn có đầy đủ những loại hạnh phúc nói trên, có cả khoa học và triết học, thì đó là sự chấm dứt của cuộc sống của anh ta. Đó không phải sống. Nếu xóa bỏ óc fantasy và ham muốn sáng tạo thì giống như một kẻ “sát nhân” đối với chính mình. Con người “sinh ra theo hình ảnh của Chúa”, nên có tất cả sự phong phú của Chúa, chứa đựng bên trong như kho báu.
Charles Darwin vào cuối đời tỏ ra rất hối hận là đã đánh mất những cảm xúc thi ca, âm nhạc mà ông từng có lúc còn trẻ. Người ta thuật lại,
Giữa các giờ học về Euclid, cậu thiếu niên Charles ngồi hàng giờ đọc thơ Wordsworth, Coleridge, Shelley, Byron, Shakespeare, Milton. Sau đó, khi chỉ có thể mang theo một cuốn sách duy nhất trong chuyến hải hành của mình, Darwin đã mang theo cuốn Thiên đường đã mất (Paradise Lost, John Milton).
Nhưng có lẽ ông đã một lần uống nước giếng thi ca “no nê” đủ chất cho cả đời để rồi trên cuộc du hành vạn dặm chinh phục khoa học gian khổ, ông không không thấy mình thiếu thốn explicit nữa. Thi ca đã đi vào tiềm thức và trú ngụ ở đó để nuôi dưỡng tâm hồn ông một cách vô thức. Ông cảm thấy yên tâm, và không còn thiếu thốn trên cuộc hành trình. Trong khi đó, anh Trần Văn Thọ vẫn tiếp tục và tiếp tục chăm thêm bình rượu ấm văn hóa của anh.
Chắc chắn Darwin sẽ rất vui mừng và ganh tị với quyển sách mới của anh Trần Văn Thọ. Mặt khác, trong chừng mực, anh Thọ cũng có phần nghiêng về Phong trào lãng mạn Đức, nếu không muốn nói anh cũng chính là thành viên.
Xin xem báo Tuổi Trẻ, có lịch các buổi ra mắt sách của anh Thọ:
Cảm ơn anh chị. Tôi chỉ có vài lời từ cảm hứng như thế. Chắc chắn còn rất nhiều điều để viết về một nghệ sĩ tự do, anh Trần Văn Thọ của chúng ta. Tôi xin giới thiệu Hồi ức đến tương lai nồng nhiệt đến bạn đọc, nhất là các bạn trẻ, để khi nào bận bịu thì vẫn nhớ phần văn hóa cho cuộc hành trình của mình như nhựa sống. Tôi đã từng thiếu thốn nó đến khủng hoảng, nên giống như chú ốc hermit đi tìm cái vỏ văn hóa mới để chui vào nương thân. Có thể gọi đó là cách làm disruptive của tôi, trong khi cách làm của anh Thọ là organic, dễ thấy hơn.
Xin cảm ơn anh Thọ đã cho độc giả Việt Nam một quyển sách rất có giá trị và truyền cảm hứng chứa đựng nhiều motif, nội dung thi vị và được viết rất công phu. Tác phẩm có thể được xem là một autobiography của anh, thành công xuất sắc.
Chắc chắn có nhiều thiếu sót của tôi, xin anh chị miễn thứ.
Thân mến,
MỤC LỤC
Vài hồi tưởng và lời cảm ơn
Đọc Trần Văn Thọ (Hà Dương Tường)
Đại sứ Nhật Bản Umeda Kunio phát biểu về Trần Văn Thọ
Phần I Nhớ về kỷ niệm
Ông nội tôi
Người anh kết nghĩa thuở hàn vi
Tập vở Quốc Văn theo thầy giáo suốt 30 năm
Những kỷ niệm về sách
Tìm lại dấu xưa Tự lực văn đoàn
Thuở chép thơ Đinh Hùng
Gặp những câu thơ hay
Chiều mưa biên giới ở hai đầu đất nước
Nhớ lại một thời Bolero
Kandagawa dòng sông đi vào thi ca Nhật Bản
Kỷ niệm với tình khúc Người yêu dấu ơi
Câu thơ hy vọng vượt đại lục xuyên thế kỷ
Tiếng thu Việt Nam và Tiếng thu Nhật Bản
Lần đầu viết báo, viết sách tại Nhật
Hai mươi năm với một tuần báo kinh tế
Một đầu xuân khai bút
Bài giảng cuối cùng ở Đại học Waseda
Có hai quê hương để về
Phần II Gương sáng xưa nay
Xác lập tinh thần Nguyễn Trãi trong quan hệ Việt Trung
Từ xuân Quang Trung đến Thế kỷ 21
Thời bình của Trần Hưng Đạo và Võ Nguyên Giáp
Tinh thần Võ Văn Kiệt
Tưởng nhớ Giáo sư Phan Huy Lê
Kỷ niệm với Giáo sư Okita Saburo và quá trình hình thành VAPEC
Kỷ niệm với nhà văn Võ Hồng
Kỷ niệm với nhà thơ Việt Phương
Anh Trần Đức Nguyên: Công tâm, trí tuệ, tình cảm
Giáo sư Cao Huy Thuần và xứ Quảng
Tiếc thương bạn quý Huỳnh Bửu Sơn
Đọc hồi ký Phan Chánh Dưỡng
Đọc hồi ký Võ Quang Huệ
Phần III Những nẻo đường gần xa
Văn hóa, nhân cách lãnh đạo và vận mệnh đất nước
Tốc độ xoay chuyển vận mệnh đất nước
Cuộc cách mạng Tháng tư đã cứu LDP Nhật Bản
Nhà nước pháp quyền và quốc gia thượng đẳng
Anh hùng trong thời đại phát triển
Quan chức Nhật khi công du nước ngoài
Tinh thần võ sĩ đạo Nhật Bản
Dịch thuật và tinh thần cầu học thời Minh Trị
Lãnh đạo và trí thức
Một trăm bao gạo vì sự nghiệp giáo dục
Một đại học tư lý tưởng thời Minh Trị
Tính ưu việt của Đại học Harvard
Câu chuyện tầu Titanic và thư viện ở Harvard
Trường Tiểu học Junko và tôi
Shibusawa Eiichi: Đỉnh cao tinh thần doanh nghiệp
Văn hóa kinh doanh
Từ Maybach 62 nghĩ về Matsushita Konosuke
Mùa nhân sự tại một tổ chức Nhật Bản
Đọc hồi ký Abe Shinzo
Hoàng Sa bị ngụy tạo lịch sử
Bài học minh định chủ quyền biển đảo
Việt Nam cần nhìn thế giới rộng hơn
Phong trào Đông Du xưa và nay
Từ Tokyo nhìn lại 40 năm
Từ Seoul nhìn về Việt Nam
Chút tâm tình với ASEAN
Một thoáng Manila
Olympic và sức mạnh quốc gia
Vị trí của Việt Nam trong đối ngoại Nhật Bản
Phần IV Để đất nước đi lên
Nhà nước kiến tạo phát triển
Nghệ thuật xây dựng, thực thi chính sách
Thi tuyển quan chức nhà nước
Tự trọng của quan chức
Đào tạo và cấp bằng tiến sĩ: Ý kiến từ 1997
Giáo dục đại học: Ý kiến từ 1997
Đổi mới sáng tạo và nhân tài người Việt ở nước ngoài
Đả phá một cách sáng tạo
Tinh thần dân tộc của doanh nhân
Kinh tế tự chủ trong thời đại mới
Suy nghĩ về vấn đề an ninh kinh tế
Điều chỉnh hội nhập và củng cố nội lực
Quan hệ Việt Trung thời đại mới
Thoát Á xưa và nay
Sức mạnh cứng, sức mạnh mềm
Một xã hội nhân văn
Văn hóa thuốc lá
Điều kiện của một đô thị lý tưởng
Đạo đức và kinh tế thị trường
Phát triển và hạnh phúc
Lời bạt: Phạm Chi Lan, Huỳnh Như Phương, Nguyễn Nam, Nguyễn Hồng Sơn, Phúc Tiến, Huỳnh Văn Hoa.