Lê Học Lãnh Vân

Báo Lao Động ngày 29/01/2025 đăng bài Thơ cũ, thơ mới và thơ tân hình thức của tác giả Trần Văn Thọ. Tôi đọc và cảm thấy nhiều thú vị với giáo sư Trần Văn Thọ khi ông đi dạo ngoài lãnh vực chuyên môn kinh tế của mình. Sự thú vị tạo nên bởi ý kiến chân thành trong tâm sự của ông về thơ cũ, thơ mới và thơ tân hình thức.

Dẫn dắt bởi niềm thú vị ấy, tôi xin được viết về một bài thơ cũ được ông nhắc tới, bài Đêm thu nghe quạ kêu của Quách Tấn qua “hai câu rất hay” được ông trích dẫn:

Trời bến Phong Kiều sương thấp thoáng

Thu sông Xích Bích nguyệt mơ màng

Cũng như tác giả, tôi cho rằng hai câu ấy là tuyệt bút trong một bài thơ Đường luật quá hay! Xin chép dưới đây toàn bộ bài thơ ấy:

ĐÊM THU NGHE QUẠ KÊU

Từ Ô Y hạng rủ rê sang,

Bóng lẫn đêm thâu tiếng rộn ràng...

Trời bến Phong Kiều sương thấp thoáng,

Thu sông Xích Bích nguyệt mơ màng.

Bồn chồn thương kẻ nương song bạc,

Lạnh lẽo sầu ai rụng giếng vàng.

Tiếng dội lưng mây đồng vọng mãi,

Tình hoang mang gợi tứ hoang mang... (Quách Tấn)

Đại ý của bài thơ là trong một đêm thu tác giả nghe tiếng quạ kêu rộn ràng khiến lòng nhớ nhiều điều từng đọc. Nhớ bến Phong Kiều của nhà thơ Trương Kế, nhớ sông Xích Bích nơi Tào Tháo đứng trên thuyền múa giáo ngâm thơ dưới trăng. Rồi cảm thương nỗi lòng chinh phụ đợi chồng bên song cửa, nỗi sầu theo lá thu rụng xuống giếng đầy ánh trăng vàng. Mãi suy nghĩ miên man, tiếng quạ kêu đã dứt, đồng vọng trong không gian và trong trong lòng tác giả gợi bao nỗi niềm hoang mang dồn dập...

Hai câu tuyệt bút của bài này là:

Trời bến Phong Kiều sương thấp thoáng

Thu sông Xích Bích nguyệt mơ màng

Hai câu thực này vẽ cảnh để hạ xuống hai câu luận nói lên lòng thương cảm. Mà, cảnh vẽ rộng lớn quá, với sương thấp thoáng trên bến, với nguyệt mơ màng trên sông. Với tôi hai câu này mới là hai câu điểm nhãn, vẽ cảnh mà đã ẩn tình trong cảnh, cho nên mỗi lần đọc lại bài này tôi vẫn thấy hai câu ấy sáng long lanh trên bức tranh toàn bài. Tôi thường so sánh vẻ đẹp của hai câu thất ngôn ấy với hai câu lục bát:

Long lanh dáy nước in trời,

Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng (Truyện Kiều)

Tuy nhiên, vẻ đẹp của hai câu thất ngôn có những điểm khác biệt do kỹ thuật và tinh thần thơ Đường luật. Xin được phân tích như sau...

a) Điển tích được dùng đắc địa. Nghe tiếng quạ đêm thu mà nhớ những tích xưa về quạ và mùa thu. Và điển tích ấy mang cả cái tứ của bài thơ, người đọc thấy giữa mênh mang trời mây, sông nước lòng hoài cảm của tác giả thấp thoáng sau màn sương, mơ màng dưới ánh trăng...

b) Đối rất chỉnh và rất tự nhiên. Trong hai câu đó không có một cặp chữ nào là đối không chỉnh. Người khó tính có thể bắt chữ Trời và chữ Thu không đối âm. Điều này chỉ là tiểu tiết trong phép đối, không làm lung lay được cặp câu thực đối rất chỉnh này.

Đối chỉnh như nói trên chỉ là vẻ đẹp của hình thức bên ngoài. Người quen làm thơ Đường, nhìn cảnh vật hay tâm sự gì cũng thấy sự cân đối trong đó. Sự cân đối tìm ra ấy không do phép đối bó buộc, mà do tâm thức yêu nét đẹp của sự cân đối. Tâm thức này đã thành triết lý của tâm hồn mỹ thuật, của nếp sống của nhà thơ. Do đó, trong rất nhiều cảnh vật được tiếng quạ gợi lên trong tâm tưởng, Quách Tấn chọn hai cảnh trời bến Phong Kiều và thu sông Xích Bích...

Trời bến Phong Kiều gợi khung cảnh con sông u mặc dưới trời sương, nhà thơ ngủ trong thuyền nửa đêm sực tỉnh vì tiếng chuông chùa trên núi vọng tới. Thu sông Xích Bích gợi cảnh hàng vạn hùng binh trên muôn chiến thuyền đang chuẩn bị vượt Trường Giang lao vào cuộc chiến kinh thiên động địa. Đêm trước, sông thu lấp loáng trăng vàng, vị thừa tướng cầm đại quân đứng trên chiến thuyền uống rượu ngâm thơ trong tiếng quạ kêu.

Như vậy, hai câu thơ trên cũng cho thấy hai cảnh đối lập. Bến Phong Kiều đêm thu thanh bình, người thư sinh thi sĩ bó gối nghe tiếng chuông chùa với nỗi sầu man mác. Thu Xích Bích cảnh sông chiến trận, vị thừa tướng đại soái đứng giữa trăm chiến tướng múa giáo ngâm thơ hào khí tràn trề...

Vẻ đẹp của hai câu thực này không chỉ ở dùng chữ, câu đối nhau đúng phép, cũng không ở sự tương phản hai cảnh sắc cụ thể, mà còn ở tầng nấc cao thâm hơn: sự đối của hai thời đại cách nhau năm trăm năm, của hai không khí chiến tranh và hòa bình, của hai nhân vật chính thừa tướng đại tướng quân cầm mấy chục vạn hùng binh với thư sinh nho sĩ một mình bó gối. Trong hai thời khắc ấy của hai ngươi, mỗi người đều để lại một bài thơ được ngàn năm truyền tụng. Tào Tháo có bài Đoản ca hành và Trương Kế bài Phong Kiều dạ bạc.

Đối như vậy mới là đối. Khi đã có triết lý thẩm mỹ và triết lý sống cân đối, người ta nhìn đâu cũng thấy sự cân đối, câu đối tự lòng tuôn ra không cần để tâm tới quy tắc đối. Mà câu đối vừa chỉnh vừa có thần!

Thơ như vậy mới là thơ. Hồn thơ bát ngát và sâu sắc thì thấy cảnh gợi tình là thơ tự lòng tuôn ra, không cần để tâm tới thơ mới hay thơ cũ. Thể thơ nào phù hợp với cảnh thơ, tình thơ thì tự lòng tuôn ra không cần dụng tâm. Mà thơ ấy đọc một chữ lòng rung lên một chữ!

Tôi xin chỉ viết cảm nhận của mình về hai câu tuyệt bút trong bài Đêm thu nghe quạ kêu của Quách Tấn. Như một tiếng lòng với bạn tri âm!

Bài viết ngắn này nhằm nói lên rằng, với tôi, thơ hay là hay, ngàn năm sau đọc vẫn còn thấy mới, lung linh từng hạt ngọc văn chương... Và, dưới hình thức cũ, mới hay tân hình thức, thơ hay đem lại cho tôi niềm vui thanh thoát như nghe ngàn hạt châu rơi trên mâm ngọc hay sờ vào gấm mát rượi...

Ngày 10 tháng 2 năm 2025