văn việt: Trở lại quê nhà (4)

Danh ngôn

Trong mọi cộng đồng, chúng ta cần một nhóm thiên thần gây rối.

We need, in every community, a group of angelic troublemakers.

(Bayard Rustin – trích bài phát biểu tại New York City 1963)

Trong mọi trường hợp, chắc chắn rằng sự thiếu hiểu biết, đi kèm với quyền lực, là kẻ thù tàn bạo nhất có thể có của công lý.

It is certain, in any case, that ignorance, allied with power, is the most ferocious enemy justice can have.

(James Baldwin - No Name in the Street 1972)

Các cuộc cách mạng và các cá nhân có thể bị giết hại, nhưng bạn không thể giết chết các ý tưởng.

While revolutionaries and individuals can be murdered, you cannot kill ideas.

(Thomas Sankara, một tuần trước khi bị ám sát, 1987)

Không có cảm giác nào cô đơn hơn việc bị chính đất nước mình trục xuất.

There's not a more lonely feeling than to be banished by my own country.

(Kiyo Sato – Kiyo’s Story 2009)

Trở lại quê nhà (4)

Nguyễn Xuân Thọ

THAY ĐỔI HAY LÀ CHẾT

Phản hồi bài trước của tôi, có bạn lạc quan cho rằng: “Việt Nam cứ vững bước tiến lên, ai than thở cứ than thở”. Hoặc ngược lại: “Cải cách gì cũng chẳng hóa rồng được”.

Lịch sử không đơn giản chỉ có trắng-đen.

Tình hình thế giới hiện nay đang đặt Việt Nam trước những lựa chọn khác hẳn. Cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraina nhằm vẽ lại đường biên giới là một cú sốc. Không chỉ lo ngại một hành động tương tự từ Trung Quốc, mà thái độ đối với Nga, nhà cung cấp vũ khí hàng đầu của Việt Nam cũng thay đổi. Một nhà báo trẻ ở Hà Nội nói: “Việc báo chí thiên vị cho Nga, chỉ đưa tin từ nguồn thân Nga không phải vì họ không biết là ai xâm lăng, mà vì những định kiến xấu với phương Tây ăn sâu lâu nay trong đầu. Nhưng vũ khí phương Tây sẽ dần thay thế hàng Nga và nguyên thủ ta đã bắt tay Zelensky rồi đó”.

Số phận bi thảm của Ukraina là bài học đắt giá cho những nước cùng chung số phận sống bên một đế quốc hung hãn. So với Việt Nam, Ukraina có tiềm lực mạnh hơn nhiều, nhất là công nghiệp quốc phòng, lực lượng trí thức và đội ngũ kỹ sư tin học. Ukraina có một hậu phương nông nghiệp bao la và quan trọng nhất là được cả một liên minh phương tây hậu thuẫn (Nhóm Ramstein hội tụ 50 nước ủng hộ Kiew).

Bất chấp tất cả những thuận lợi đó, Ukraina vẫn bị tàn phá tan hoang, 1/5 lãnh thổ bị mất, hàng trăm ngàn người chết, hàng triệu người tha hương.

Tổn thất này là do đất nước mạnh thứ hai trong liên bang Xô Viết đã ngủ quên hơn 20 năm, không cải cách kinh tế, xã hội, chỉ sống bám vào quan hệ kinh tế với ông bạn láng giềng. Sau khi tách ra khỏi Liên Xô, Ukraina vẫn copy Nga trong mọi việc, từ nền kinh tế đến cách tổ chức quân đội, công an, thậm chí đã trao vũ khí hạt nhân cho Nga. Còn gián điệp Nga thì nằm ở mọi ngõ ngách.

Có người coi những lỗi lầm đó do các chế độ thân Nga trước năm 2014 gây ra. Nhưng dù là ai thì họ cũng là người Ukraina. Lịch sử sẽ chỉ nói là Ukraina bị mất Crimea và một phần Donbas năm 2014, chứ không nói là Ukraina nào. Trung Quốc cũng đã cướp của Việt Nam quần đảo Hoàng Sa năm 1974 và Gạc Ma năm 1988, không kể Việt Nam nào.

Nếu không mau chóng có một nền công nghiệp mạnh, một thiết chế xã hội hiệu quả, nếu không có đủ đồng minh tin cậy, nếu không mau chóng thoát khỏi vòng cương tỏa của Nga và Trung thì cơ hội sống sót của Việt Nam khi Bắc Kinh gây hấn là bao nhiêu?

Nước Mỹ sau Trump 1 và trước Trump 2 đang đẩy thế giới vào trật tự “Cùi chỏ”, “Mạnh nuốt yếu”. Ý đồ nuốt chửng Canada, Panama và Greenland dĩ nhiên khuyến khích Putin khôi phục lại Liên Xô cũ, giúp Tập quyết tâm chiếm Đài Loan và các đảo Biển Đông. Thương mại xuất siêu sang Mỹ, bao năm qua đã góp phần đáng kể cho Việt Nam tăng trưởng, liệu có giữ được trước một tổng thống chỉ thích chơi “Áp thuế”? Đối với MAGA, đồng minh kiểu gì cũng chỉ là gánh nặng.

Cách duy nhất để không bị mạnh nuốt yếu là mình phải mạnh, phải thành một thế lực mà ai nhìn vào cũng phải nể.

Vậy thì không thể cứ rung đùi ca ngợi tốc độ tăng trưởng 5%-6%/năm được mãi nữa. Đã đến lúc phải thoát nhanh khỏi cái cái bẫy “Thu nhập trung bình” mà mãi mới đạt được. Mục tiêu tăng trưởng 2 con số đã chính thức được đặt ra. Việc Singapore trước kia nghèo hơn Sài Gòn, nay chạy xa tít mù tắp đã trở thành lời than thở chính thức. Thể chế chính trị tắc nghẽn xưa nay thường được gọi chệch là “cơ chế vận hành”, nay đã được thẳng thắn gọi đích danh để cải cách. Cỗ xe kồng kềnh, không hiệu quả, chỉ dựa vào cán bộ chuyên môn “đủ giỏi” để tiến từ từ, nay trở thành bước cản. Kế hoạch tinh giảm bộ máy nhà nước, cắt bỏ nhiều cơ quan, tổ chức ký sinh, với hàng chục ngàn biên chế đã bắt đầu được thực hiện. Triển lãm “Quốc phòng Việt Nam” tổ chức ở sân bay Gia Lâm tháng trước là một nỗ lực rõ ràng để quốc tế hóa và nội hóa vũ khí cho quân đội, thoát khỏi sự phụ thuộc vào Nga.

Những biểu hiện của nhận thức “Cải tổ hay là chết” này là chính đáng và tạo hy vọng cho rất nhiều bạn bè mà tôi gặp. Nhưng điều đó không dễ. Sau gần 40 năm “đổi mới” trong hòa bình, cải cách lần này thực chất là phá bỏ các rào cản do chính mình tạo ra. Vượt qua mình mới khó.

Ai cũng biết giao thông đô thị ở Việt Nam là sự hỗn loạn có một không hai. Bao nhiêu tiền đổ vào các hệ thống đường cao tốc, hầm chui, cầu vượt đều không có kết quả. Vậy mà kỳ diệu thay, chỉ một đêm sau khi ban bố mức phạt 6 triệu VND cho xe máy vượt đèn đỏ, trật tự đã được thiết lập. Nhưng bi kịch mới xuất hiện, nạn ùn tắc! Ùn tắc đến mức kinh hoàng (nguyên văn), nhiều hoạt động đình trệ. Người đi xe bỗng nuối tiếc tình trạng vô luật trước đây.

Thì ra xưa nay ta đi lại được, tuy chậm, là nhờ cái mà du khách nước ngoài gọi là “Sự hỗn loạn hợp lý”. Hợp lý vì trong nền giao thông đó, hỗn loạn như vậy mới được việc. Nay cố gắng lập lại trật tự giao thông mong giảm thời gian chết trên đường, bớt khí thải, v.v. mới té ra là hệ thống giao thông hiện hành phù hợp hơn với sự hỗn loạn, vô luật pháp.

Tương tự, người ta chưa tưởng tượng được điều gì sẽ xảy ra trong ngành giáo dục, nếu việc dạy ngoài giờ và lạm thu các loại “Tiền bóng đèn” bị cấm tiệt. Nhà nước chỉ nuôi giáo viên một phần, kiếm đâu ra phần còn lại từ dân?

Tương tự, đầu tư nhà nước sẽ đình trệ, nếu qui định đấu thầu hiện tại bị xóa bỏ. Dù thất thoát, nhưng luôn có một bên B nào đó đã được A ngầm cam kết cho thắng và dự án vẫn được giải ngân, công trình vẫn hoàn thành.

Các ví dụ trên cho thấy: Lĩnh vực nào cũng vậy, sự “hỗn loạn hợp lý” đã giúp cỗ máy không hiệu quả này hoạt động.

Giờ đây phải tiến nhanh, phải hiệu quả để khỏi bị tụt hậu, nhưng không đơn giản bỏ cỗ máy đó, mua cỗ máy khác. Đã đến lúc cần những người “rất giỏi” điều hành, để tháo gỡ những gì các bạn “ít giỏi hơn” để lại.

Điều này không dễ, vì đầu tiên nó sẽ mâu thuẫn với chính sách cán bộ xưa, vì phải tát cạn cái hố trũng đạo đức mà tôi nêu trong phần trước.

Điều quyết định là xã hội phải sản sinh và đào tạo con người mới. Phạm Thanh Vân, sáng lập viên của “Dự án Đại Sự Ký Biển Đông” nói với tôi trong một tiệm cà phê nhỏ. “Có nhiều con đường để canh tân đất nước. Nhưng không con đường nào thoát khỏi việc phải tạo ra một tầng lớp trí thức có trình độ sâu sắc, có phương pháp làm việc chuyên nghiệp”.

Tâm đắc vô cùng với Vân. Nhưng tôi băn khoăn một điều. Thanh niên Việt Nam hiện nay có nhiều không gian hơn để hoạt động, có nhiều nguồn thông tin để tìm hiếu hơn chúng tôi. Vậy mà xã hội vẫn thiếu nhân tài. Năm 2010 tôi được vào thăm nhà máy Intel ở Khu công nghệ cao TPHCM cùng một số trí thức Việt kiều khác. Nhà máy này chủ yếu đóng vỏ chíp, kiểm tra và đóng gói chip. Cho đến nay, đầu tư 1,5 tỷ USD này của Intel vẫn không tạo ra kích thích nào khác cho công nghiệp bán dẫn nước nhà. Việt Nam thiếu những trí tuệ đủ sức xây dựng ngành này. Trong các ngành khoa học xã hội, sự thiếu hụt này còn trầm trọng hơn.

Trí tuệ cao cấp chỉ có được trong một nền giáo dục có đẳng cấp, được bảo vệ bằng tự do học thuật. Có bạn tiết lộ rằng: vụ tấn công Đại học Fulbright là do tình báo Hoa-Nam giật dây[1]. Tôi không dám khẳng định điều đó, nhưng tin rằng dù do ai xui thì trong nước vẫn có rất nhiều kẻ sợ cách mạng màu, sợ dù vàng nên mới có những bài báo cố tình nhầm lẫn “Tự do học thuật” với “Diễn biến hòa bình”.

Trở ngại lớn nhất cho những cố gắng cải cách chính là lực lượng âm binh đông như quân Nguyên.

Nhìn tấm hình ông Jensen Huang, chủ tịch Nvidia nhậu với Thủ tướng, tôi thầm mong hai ông tranh thủ lúc bù khú đã giải thích rõ sự nhầm lẫn tai hại nọ.

XÃ HỘI CÔNG DÂN

Vì không quen nhìn cuộc đời qua báo chí, mà muốn cảm nhận qua thực tế nên tôi tìm mọi cơ hội tiếp xúc với những người hàng xóm, với các chị bán rau, các cậu xe ôm, tài xế taxi. Họ đã giúp tôi hiểu hơn những gì đang xảy ra.

Dễ nhận thấy là các loại xe máy, xe ô tô điện Vinfast chạy nhiều trên đường, chủ yếu là chở khách. Không những ở Hà Nội, Sài Gòn mà ở Ba Đồn, Đồng Hới, Quảng Trị, Huế hay Quy Nhơn đâu đâu cũng thấy chúng. Một số người sau khi lái thuê đã tự mua xe để chạy cho hãng taxi Xanh SM. Nhiều tài xế xe Grab cũng mua xe điện VF 34 hay VF5 để chạy. Khi tôi hỏi về những video clips xe VF bị gãy trục bánh trước, bị mất kiểm soát, họ đều nói là cũng có xem, nhưng họ chưa bị. Một tài xế tốt nghiệp đại học nói là giá điện rẻ nên chi phí điện chỉ bằng 1/3 giá mua xăng. Nếu giá điện vẫn giữ ở mức dưới 4.000/Kwh thì chỉ 2 năm là cậu lấy lại vốn.

- Xe điện Tàu cũng rẻ mà sao không thấy chạy trên đường? Tôi hỏi.

- Không có cửa bác ạ, chúng không sạc được ở các trạm sạc của Vin. Ở Việt Nam cái gì chẳng Vin hả bác. - Cười.

Rồi cậu nói tiếp: Giá như cái gì mình cũng làm trái khoáy đi tý là khỏi lo bị họ đè.

- Giá cháu vào Bộ Chính trị thì hay đấy.

- Cũng không có cửa bác ạ, may ra thì cho anh Vượng, hì hì.

Thì ra thế, chủ nghĩa tư bản ở Việt Nam bắt nguồn từ mỳ ăn liền, sang bất động sản và nay đã tiến vào công nghiệp, nhờ gắn kết với nền chính trị. Khi tôi kể về ngôi nhà khủng 24 Quang Trung Hà Nội trong bài trước, có bạn cho biết ngôi nhà đó tuy trên nóc vẫn sừng sững dòng chữ “Nhà Xuất Bản Chính Trị Quốc Gia - Sự Thật” nhưng hiện do một đại gia sở hữu mà đại gia này từng là vụ phó của chính quyền.

Mối liên hệ chằng chịt đó đã góp phần dẫn đến những thay đổi hôm nay.

…

Anh Nguyễn Quang A cũng chia sẻ suy nghĩ của tôi. Anh nói thêm: Cứ cái gì làm lợi cho đất nước, cải thiện đời sống của dân mình thì đều đáng ủng hộ.

Năm 2018, trong khi nhiều người phản đối hiệp định thương mại tự do giữa Việt Nam và EU (VEFTA) vì các lý do nhân quyền thì anh lên tiếng ủng hộ hiệp định này. Theo anh, càng hội nhập sâu vào thế giới văn minh, Việt Nam càng thoát khỏi ảnh hưởng của Trung Quốc.

Với tôi, anh là một đàn anh đúng nghĩa. Từ thời anh làm sếp công ty Genpacific cuối những năm 1980 tôi đã phục anh sát đất về kiến thức điện tử và khả năng kinh doanh. Sau này tôi càng ngưỡng mộ anh khi anh đứng ra kêu gọi cho một xã hội dân sự ở VIệt Nam. Trước những thay đổi hiện nay, anh tạo kênh Youtube “Ý vụn – Nguyễn Quang A”[2] để chia sẻ kinh nghiệm chuyển đổi dân chủ và những bài học lịch sử từ các nước đã thành công hoặc thất bại.

Anh luôn nhìn nhận các hiện tượng chính trị bằng con mắt của một người tử tế. Nói về cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraina, anh không bàn đến các yếu tố địa chính trị hay lịch sử mà một số người viện dẫn. Anh coi đó là vấn đề đạo đức. Anh không bàn về các chính sách kinh tế, môi trường hay di dân, mà nói ngay về bản chất bất nhân, độc ác của tổng thống Trump.

Rất rõ ràng.

Là một doanh nhân thành đạt, một trí thức yêu nước, anh chỉ mong muốn Việt Nam hội nhập tốt vào nền văn minh nhân loại và một trong những bước đi là xây dựng một xã hội dân sự (Civil society).

Civil Society, còn gọi là “Xã hội Công dân”, tạo điều kiện cho công dân phát huy trách nhiệm với xã hội và với những người khác, thể hiện qua hoạt động ở các câu lạc bộ, tổ chức, v.v. Tuy đứng ngoài nhà nước, nhưng xã hội dân sự tạo thành một cột trụ vững vàng đỡ cho nhà nước rất nhiều việc, từ các công tác từ thiện, giúp đỡ hoạn nạn khai sáng dân trí, v.v. Chính phủ đứng bên cạnh xã hội dân sự sẽ không bao giờ lo ngại rằng những phản ứng của dân mình đối với quốc gia khác bị coi là chính sách đối ngoại của mình. Những cuộc biểu tình của thanh niên Việt Nam phản đối Trung Quốc xâm phạm lãnh hải sẽ trở nên bình thường trong một xã hội dân sự. Nữ hoàng Anh vui vẻ đón Tổng thống Mỹ Trump trong khi dân London biểu tình phản đối ông ta ầm ầm ngoài đường. Đó là nhờ vai trò của xã hội công dân. Với một xã hội dân sự như vậy, Hội Nghề cá Việt Nam sẽ không bị quá tải vì luôn phải thay mặt nhà nước lên tiếng về các vấn đề Biển Đông.

Câu chuyện Hội Nghề cá cho thấy chính quyền đã hiểu rõ vai trò của các tổ chức phi chính phủ NGO. Trong thời gian qua, một số NGO’s thực sự đã hoạt động có hiệu quả. Khu nông nghiệp sinh thái HEPA (human-ecology-practical-area)[3] của chị Trần Thị Lành ở Hà Tĩnh là một ví dụ. Chị không chỉ giúp nông dân lý thuyết và thực hành bảo vệ môi trường, chống lại các chính sách kinh tế sai lầm, mà còn là một cái cầu nối rất quan trọng giữa nhà nước và các tổ chức quốc tế kinh doanh chứng chỉ carbon (Tín chỉ carbon). Chị gặp vô vàn khó khăn trong việc vận động quan chức các cấp phát triển rừng tự nhiên. Một phần vì họ thiếu kiến thức, một phần bi chi phối bởi các lợi ích cá nhân khác nhau.

Trong nhiều năm qua vì mải chạy theo thành tích phủ xanh rừng và xóa đói giảm nghèo nên người ta chỉ chú trọng trồng cây công nghiệp đơn canh với những hậu quả thảm khốc cho thiên nhiên và con người. Nay khi biết rằng tín chỉ carbon chỉ trao cho những diện tích rừng tự nhiên được quốc tế công nhận, thông qua NGO địa phương, người ta cần chị vì hy vọng kéo được hàng tỷ USD về nước. Nhưng điều đó không dễ khi nhận thức chỉ vì lợi nhuận. Chị bảo: Nếu chỉ để cho người nông dân được hưởng 5 USD/tấn carbon[4] thì hàng triệu hecta rừng tự nhiên sẽ mọc lên mà không phải hò hét gì cả. Để đạt được điều đó, còn là một chặng đường gian nan.

Nỗi sợ vô lý của nhà nước về một xã hội dân sự khiến các tổ chức độc lập gặp muôn vàn khó khăn. Nhà thơ Hoàng Hưng, giáo sư ngôn ngữ học Hoàng Dũng, những người vận động thành lập “Văn đoàn Độc Lập” vẫn bị sách nhiễu. Anh Hoàng Dũng bị chất vấn về kiến nghị đòi trả tự do cho nhà báo Huy Đức. Mới hôm 19.01 vừa rồi người ta vẫn gọi điện nhắc anh Hoàng Hưng không được đi tưởng niệm ngày Trung Quốc xâm lăng Hoàng Sa.

Trong bối cảnh chi phí cho các hội đoàn ký sinh đang bị cắt giảm, nhiều cơ quan, đài báo không hiệu quả bị đóng cửa khiến rất nhiều những người có tay nghề bị thất nghiệp thì các hội đoàn độc lập sẽ tạo thêm nhiều môi trường lành mạnh cho những người có năng lực, góp phần cải thiện xã hội, há chi phải lo ngại.

Cũng như anh Quang A, dù sao anh Hưng và anh Dũng đều nhìn thấy những chỉ dấu tích cực trong các chuyển biến hiện nay.

Bình luận về phát biểu gần đây của ông Tổng bí thư “Chúng ta đang ngộ nhận, tự huyễn hoặc, tự ru mình” trước các thành tựu kinh tế được tung hô, anh Quang A kêu gọi: Hãy đưa nhận thức này vào lĩnh vực nhân quyền và dân chủ!