Làn sóng công nghệ sắp tới sẽ làm trầm trọng thêm tình trạng bất bình đẳng toàn cầu.

Rachel Adams, Foreign Policy, ngày 17 tháng 12 năm 2024

Tôn Thất Thông dịch

DĐKP giới thiệu: Lịch sử dường như đang lặp lại. Cách đây hơn hai thế kỷ, cuộc cách mạng công nghiệp đã tạo nên tăng trưởng kinh tế, còn bây giờ, trí tuệ nhân tạo (viết tắt: AI) đã thay đổi cục diện kỹ thuật số. Cả hai đều có một xung lực giống nhau: tăng năng suất lao động. Nhìn lại quá khứ, một trong những hậu quả của cách mạng công nghiệp là sự bất bình đẳng xã hội và bất bình đẳng giữa các quốc gia. AI có sinh ra hậu quả tương tự như thế hay không?

***

Một người đàn ông giải thích cách anh tạo ra các cảnh biểu tình cho áp phích và bài đăng trên mạng xã hội bằng cách sử dụng trí tuệ nhân tạo, được nhìn thấy tại cửa hàng của anh ở Dakar, Senegal, vào ngày 13 tháng 2 năm 2024. © Guy Peterson/AFP qua Getty Images

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang thay đổi cấu trúc nền kinh tế toàn cầu của chúng ta, nhưng không chắc là mọi lớp người đều được hưởng lợi từ đó. Những người ủng hộ AI ca ngợi tiềm năng của nó trong việc giải mã những thách thức toàn cầu khó khăn và thậm chí xóa đói giảm nghèo, nhưng về khía cạnh đó, thành tựu của nó xem ra rất ít ỏi. Thay vào đó, bất bình đẳng toàn cầu hiện đang gia tăng. Những quốc gia đang phát triển AI và có khả năng dễ dàng đưa những công nghệ này vào ngành công nghiệp sẽ chứng kiến sự tăng trưởng kinh tế. Nhưng phần còn lại của thế giới, nơi phải đối mặt với những rào cản quan trọng trong việc áp dụng AI, sẽ ngày càng tụt hậu.

Trong lịch sử, việc đưa công nghệ mới vào xã hội đã mang lại sự phát triển và tăng trưởng kinh tế. Công nghệ thường được thiết kế để làm điều này bằng cách tăng năng suất: Ví dụ, máy khâu hoặc máy kéo cho phép sản xuất hàng dệt may hoặc thu hoạch mùa màng nhanh hơn. Kể từ đầu thế kỷ, công nghệ kỹ thuật số đã trở thành một lực lượng kinh tế đặc biệt mạnh mẽ. Tại Hoa Kỳ, theo một nghiên cứu năm 2021, đóng góp của internet vào GDP của quốc gia này đã tăng 22 phần trăm mỗi năm kể từ năm 2016. Nền kinh tế kỹ thuật số của Hoa Kỳ hiện có giá trị hơn 4 nghìn tỷ đô la.

AI là một động lực mới và mạnh mẽ cho tăng trưởng kinh tế. Năm 2017, PwC đã cố gắng định giá giá trị mà AI sẽ mang lại cho nền kinh tế quốc gia và GDP toàn cầu. Trong một báo cáo có tính bước ngoặt có tên Sizing the Prize, công ty tư vấn này khoe rằng đến năm 2030, AI sẽ đóng góp 15,7 nghìn tỷ đô la cho nền kinh tế toàn cầu. Trung Quốc, Bắc Mỹ và Châu Âu sẽ giành được 84 phần trăm thành quả này. Phần còn lại nằm rải rác trên khắp thế giới, với 3 phần trăm dự đoán cho Châu Mỹ Latinh, 6 phần trăm cho Châu Á phát triển và 8 phần trăm cho toàn bộ khối “Châu Phi, Châu Đại Dương và các thị trường Châu Á khác”, như PwC gọi.

Sau sự ra đời của các công nghệ AI tạo sinh như loạt GPT của OpenAI, McKinsey ước tính rằng thế hệ AI mới này sẽ tăng năng suất của AI trên khắp các ngành công nghiệp từ 15 đến 40 phần trăm, có khả năng tăng thêm 4,4 nghìn tỷ đô la một năm cho nền kinh tế toàn cầu. Đây được coi là những ước tính thận trọng. Khả năng của bộ mô hình ngôn ngữ lớn mới, trong đó ChatGPT là một phần, đặc biệt quan trọng vì khả năng nâng cao năng suất, đặc biệt là trên các nền kinh tế có nền tảng trí tuệ, nơi các tác vụ dựa trên ngôn ngữ tạo thành cơ sở cho đầu ra hiệu quả cao.

Báo cáo của McKinsey cũng bao gồm sự phân tích các ngành và chức năng sản xuất được thiết lập để đạt được mức tăng trưởng cao nhất, đặc biệt là các ngành công nghệ cao (công nghệ, thám hiểm không gian, quốc phòng), ngân hàng và bán lẻ. Ngược lại, ngành có khả năng tăng trưởng ít nhất là nông nghiệp, vốn dĩ là lĩnh vực quan trọng nhất của Châu Phi và là nguồn sống và việc làm chính trên lục địa này.

Hiện tại, các tính toán của McKinsey đã ở giai đoạn đầu của cuộc cách mạng AI tạo sinh, khi thông tin về những cách thức mà công nghệ AI có thể cải thiện sản xuất nông nghiệp trong bối cảnh đang phát triển còn hạn chế. Ngày nay, ngày càng có nhiều trường hợp sử dụng chứng minh giá trị của AI trong các ngành công nghiệp nông nghiệp của Châu Phi. Tại Tanzania, một nhà nghiên cứu tại Đại học Nông nghiệp Sokoine đang sử dụng các công nghệ AI tạo sinh để tạo ra một ứng dụng cho nông dân địa phương sử dụng để nhận lời khuyên về bệnh cây trồng, năng suất và thị trường địa phương để bán sản phẩm của họ. Tại Ghana, các chuyên gia tại Phòng thí nghiệm AI có trách nhiệm đang thiết kế các công nghệ AI để phát hiện thực phẩm không an toàn. Tuy nhiên, những trường hợp như thế này vẫn còn hạn chế về quy mô và tác động. Ở giai đoạn này, vẫn chưa rõ liệu AI có mang tính chuyển đổi trong bối cảnh Châu Phi như lời hứa của nó hay không.

Việc áp dụng AI ở các khu vực đang phát triển cũng bị hạn chế bởi thiết kế của nó. AI được thiết kế tại Thung lũng Silicon trên dữ liệu chủ yếu bằng tiếng Anh thường không phù hợp với mục đích sử dụng bên ngoài bối cảnh phương Tây giàu có. Việc sử dụng AI hiệu quả đòi hỏi phải có quyền truy cập internet ổn định hoặc công nghệ điện thoại thông minh; ở Châu Phi cận Sahara, chỉ có 25 phần trăm người dân có quyền truy cập internet đáng tin cậy và ước tính phụ nữ Châu Phi có khả năng sử dụng internet di động ít hơn 32 phần trăm so với nam giới.

Các công nghệ AI tạo sinh cũng chủ yếu được phát triển bằng tiếng Anh, nghĩa là các kết quả đầu ra mà chúng tạo ra cho người dùng và bối cảnh không phải phương Tây thường vô dụng, không chính xác và thiên vị . Những người đổi mới ở Nam Bán cầu phải nỗ lực ít nhất gấp đôi để khiến các ứng dụng AI của họ hoạt động trong bối cảnh địa phương, thường bằng cách đào tạo lại các mô hình trên các tập dữ liệu địa phương và thông qua các hoạt động thử nghiệm và sai sót rộng rãi.

Trong khi AI được thiết kế để tạo ra lợi nhuận và giải trí chỉ dành cho những người đã được hưởng đặc quyền, nó sẽ không hiệu quả trong việc giải quyết các điều kiện nghèo đói và thay đổi cuộc sống của các nhóm bị gạt ra ngoài lề thị trường tiêu dùng của AI. Nếu không có mức độ bão hòa cao trong các ngành công nghiệp lớn và không có cơ sở hạ tầng tại chỗ để cho phép mọi người tiếp cận có ý nghĩa với AI, các quốc gia Nam Bán cầu khó có thể thấy được những lợi ích kinh tế lớn từ công nghệ này.

Khi AI được áp dụng trên khắp các ngành công nghiệp, lao động của con người đang thay đổi. Đối với các quốc gia nghèo hơn, điều này đang tạo ra một cuộc chạy đua mới xuống đáy, nơi máy móc rẻ hơn con người và lao động giá rẻ từng được chuyển đến vùng đất của họ giờ đây đang được đưa trở lại các quốc gia giàu có. Những người bị ảnh hưởng nhiều nhất là những người có trình độ học vấn thấp hơn và ít kỹ năng hơn, những người đang có công việc vốn dĩ có thể dễ dàng được tự động hóa. Tóm lại, phần lớn dân số ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình có thể bị ảnh hưởng, tác động nghiêm trọng đến cuộc sống của hàng triệu người và đe dọa đến khả năng thịnh vượng của các quốc gia nghèo hơn.

Công nghệ AI tạo sinh đe dọa tầng lớp trung lưu đang gia tăng trong bối cảnh đang phát triển. Một báo cáo gần đây của Ngân hàng Thế giới ước tính rằng có tới 5 phần trăm công việc có nguy cơ bị tự động hóa hoàn toàn từ AI tạo sinh ở Mỹ Latinh và Caribe và phụ nữ có nhiều khả năng bị ảnh hưởng nhất. Ở những quốc gia mà việc tạo ra việc làm và nền kinh tế chính thức là ưu tiên phát triển chính, AI sẽ đẩy hàng triệu người vào công việc tạm thời, việc làm theo hợp đồng hoặc việc làm theo giờ không an toàn.

Trên thực tế, nền kinh tế việc làm tự do đang tăng nhanh chóng. Hiện tại, nghiên cứu ước tính thị phần toàn cầu của nền kinh tế việc làm không hợp là 500 tỷ, nhưng sẽ tăng lên gần 2 nghìn tỷ vào năm 2032. Hàng triệu người làm việc tự do (ước tính khoảng 30 đến 40 triệu) đến từ khắp các nước Nam Bán cầu. Người lao động trong nền kinh tế hạ tầng, chẳng hạn như tài xế giao hàng, thường phải cân bằng nhiều công việc để kiếm đủ tiền trang trải cuộc sống và chắc chắn là không đủ để thoát khỏi cuộc sống nghèo đói. Trên toàn cầu, người lao động nền tảng và việc làm tự do có quyền lao động hạn chế, với Chỉ số toàn cầu về AI có trách nhiệm cho thấy chỉ có bảy quốc gia trên toàn cầu có luật pháp có thể thực thi để bảo vệ những người lao động này.

Trong khi AI tạo ra sự bất ổn cho người nghèo, chúng ta đang chứng kiến sự chuyển giao thu nhập lớn nhất cho những nhóm đứng đầu của xã hội. Trên toàn cầu, hai phần ba tổng số của cải được tạo ra trong giai đoạn 2020-2022 được tích lũy bởi 1% người giàu nhất, theo ước tính của Oxfam. Và những người giàu nhất trong số họ là tầng lớp tỷ phú công nghệ mới, được trang bị quyền lực, tiền bạc và ảnh hưởng để tạo ra thế giới mà họ muốn thấy. Các công ty công nghệ là thuộc các công ty lớn nhất thế giới. Apple, được xếp hạng trong số năm công ty lớn nhất toàn cầu, có vốn hóa thị trường vượt xa tổng GDP kết hợp của lục địa Châu Phi.

Sự giàu có của các công ty công nghệ không chỉ vẽ nên bức tranh về sự bất bình đẳng rõ rệt trong cốt lõi của AI; nó còn tạo ra rào cản cho các tác nhân khác trong việc sản xuất công nghệ AI. Gần đây, Giám đốc điều hành OpenAI Sam Altman đã bắt đầu một chiến dịch huy động 7 nghìn tỷ đô la để thúc đẩy tương lai có AI làm nền tảng. Đây là loại tiền cần thiết để thiết lập loại cơ sở hạ tầng siêu máy tính cần thiết để tạo ra các mô hình AI tiên tiến. Đây không phải là môn thể thao mà mọi người đều có thể đủ khả năng chi trả.

Tính toán, yếu tố thiết yếu để tạo ra các công nghệ và ứng dụng AI, là một trong những nguồn tài nguyên đắt đỏ nhất thế giới. Có một sự phân chia lớn trên toàn cầu trong việc tiếp cận các nguồn tài nguyên tính toán. Tổng thể, Nam Bán cầu là nơi có hơn 1 phần trăm máy tính hàng đầu thế giới và Châu Phi chỉ có 0,04 phần trăm. Hiện tại, với loại năng lực tính toán có sẵn ở Châu Phi hoặc Nam Mỹ, sẽ mất hàng trăm năm để bắt kịp với những tiến bộ đã đạt được với AI tạo ra ở phương Tây và phương Đông phát triển.

Chi phí để các quốc gia nghèo hơn bắt kịp trong cuộc đua AI là quá lớn. Chi tiêu công có thể bị chuyển hướng khỏi các dịch vụ quan trọng như giáo dục và chăm sóc sức khỏe. Trong khi các chính phủ Nam Bán cầu nên điều chỉnh theo cuộc cách mạng AI, những người ra quyết định nên đánh giá chặt chẽ những tác động mà AI đang gây ra cho nền kinh tế của họ.

./.

Rachel Adams là Giám đốc điều hành của Trung tâm Toàn cầu về Quản trị AI và là tác giả của cuốn Đế chế AI mới: Tương lai của bất bình đẳng toàn cầu.

./.

***

Lời bàn của người dịch: Vào cuối thế kỷ 18, cuộc cách mạng công nghiệp đã dấy lên một niềm hưng phấn trong xã hội châu Âu. Quả thật, nhờ cuộc cách mạng công nghiệp mà phồn vinh loài người được nâng cao và dường như không có tiếng nói nghi ngờ nào trong các giới học giả thuở đó. Mãi một thế kỷ sau, bất bình đẳng gay gắt mới bộc lộ làm phân hóa xã hội, nhất là từ lúc Karl Marx phân tích một cách có hệ thống mặt trái của chủ nghĩa tư bản.

Dù học thuyết Karl Marx đã thất bại sau gần một thế kỷ thử nghiệm, nhưng những phân tích và phê phán sâu sắc của ông đã thôi thúc các môn đồ của chủ nghĩa tư bản phải tìm cách thay đổi, bổ sung đường lối kinh tế để cứu vãn nó sau cuộc Đại Khủng Hoảng vào thập niên 1930, dẫn đến 30 năm vàng son của chủ nghĩa tư bản có sự kết hợp với chế độ xã hội hào phóng kể từ thập niên 1950. Tiếc thay, thời kỳ vàng son ấy kéo dài không hơn nửa thế kỷ.

Ngày nay, nếu so sánh với cuộc cách mạng công nghiệp ở cuối thế kỷ 18, thì mức độ phát triển của trí tuệ nhân tạo nhanh gấp bội và tác động lên các lĩnh vực khác cũng rộng lớn gấp bội. Sự bất bình đẳng đã dần dần bộc lộ. Trong nội bộ quốc gia, đó là sự bất bình đẳng giữa những người có cơ hội triển khai hoặc ứng dụng AI với số đông còn lại. Trên bình diện quốc tế, sự bất bình đẳng cũng bộc lộ ngày càng sâu sắc giữa các nước giàu và nghèo. Liệu trong thời gian tới có xuất hiện một bộ óc siêu việt thuộc tầm cỡ Karl Marx, có đủ năng lựợng tác động lên ngành AI và chính sách các quốc gia, để xây dựng ngành này thành một ngành công nghệ mang lại lợi ích nhiều hơn là tai hại? Hy vọng là thế!

Nguồn:  https://diendankhaiphong.org/tri-tue-nhan-tao-la-tin-xau-cho-nam-ban-cau/