Đông Ngàn Đỗ Đức

NHỚ THẦY

(Về họa sĩ nhà giáo Lương Xuân Nhị)

 

Đến bây giờ tôi vẫn nhớ in khuôn mặt thầy.

Thầy ưa mặc đồ sáng. Rất ít khi thấy thầy trong bộ y phục màu tối.

Khóa Mười tại chức bọn tôi (1976-1980), có một năm thầy làm chủ nhiệm.

Chúng tôi may mắn được học thầy. Thầy nằm trong số những giảng viên cuối cùng được đào tạo từ thời trường Mỹ thuật Đông Dương (khoá 7, 1932-1937).

Có thời gian thầy dạy hình họa (vẽ nghiên cứu cơ thể người), còn môn giải phẫu thì thầy dạy suốt khóa học. Thầy gọi ra tên các cơ trên cơ thể người như một bác sĩ y khoa!

Không biết các bạn tôi tiếp thu thế nào, còn kiến thức giải phẫu thầy trao cho đến nay thì quên sạch, mặc dù thầy giảng dạy cặn kẽ. Chỉ tại mình không có hứng. Có lẽ đó là lí do để sau này mình đi sâu vào phong cảnh mà ít vẽ người!

Chỉ sau một thời gian ngày hội lớp, Đài lớp trưởng phát hiện ra thầy có phong cách nhà binh: Thầy vào lớp, đang đi ngang trên bục, bỗng dừng đột ngột như nốt lặng trong canh quan họ, thầy đứng chụm chân và xoay luôn một góc 90 độ hướng xuống lớp học rồi mới đặt giáo án lên bàn trong khi đám trò già tại chức vội đứng lên, rồi sột soạt mở vở ghi chép.

Nó còn thách mọi người: "Đố đứa nào dám đo chuẩn xác độ dài ria mép thầy, tao bảo đảm chỉ một phân rưỡi, không có cái nào dài hơn".

Quả tình gần 5 năm bên thầy ai cũng nhận ra bộ ria mép của thầy luôn được xén tỉa cẩn thận luôn giữ nguyên số đo!

Tôi muốn gọi thầy là ông giáo hơn là một họa sĩ vì tính cách nghiêm cẩn và mẫu mực y như một giáo viên phổ thông. Thầy ít khi cười, nói với sinh viên bao giờ cũng lựa từ chuẩn xác. Vì thế mà giữa thầy và trò luôn có một khoảng cách không bao giờ bị phá vỡ.

Đám trò chúng tôi kể cả Đài lớp trưởng xé rào từ ngành công an đi học vẽ, tính nết tếu táo nhất lớp cũng chỉ dám đùa sau lưng khi chè thuốc ở quán nước, chứ trước mặt thầy thì vía bố cũng chẳng dám!

Ấy thế mà theo lời kể của Đỗ Xuân Doãn lớp họa sĩ đàn anh thì có lần đám trò đã làm cho thầy phát hoảng. Giờ thầy lên lớp, một bọn vô công rồi nghề đã khiêng chiếc xe đạp Thống Nhất màu cánh chả của thầy sơn đỏ lựng. Xuống lớp thầy không trông thấy xe màu xanh của mình mới hốt hoảng đi báo công an. Thấy thầy hấp tấp đi rồi, chúng mới xám mặt, bê vội chiếc xe vào nhà tắm công cộng rửa thật sạch rồi mang ra chỗ cũ. Thầy đi báo về lại thấy chiếc xe mình còn đấy, ha ha!

Đúng là nhất quỉ nhì ma, thứ ba học trò!

Năm 1981 thầy về hưu. Tôi nhớ khi đó nhà nước chưa có qui định phong học hàm. Sau này trên một số văn bản ghi Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân chắc là truy phong.

Tôi đã may mắn được xem những kí họa thầy vẽ ở Nhật từ trước Cách mạng, những con gà, những bông hoa, thiếu nữ đẹp liêu siêu luôn Từng bức, nét vẽ sinh động tươi tắn và ấm áp lạ thường. Sau này ít thấy trên các tranh vẽ của thầy. Tôi ngầm nhớ lại nhà thơ Xuân Diệu trước cách mạng hồn thơ bay bổng, còn sau này hiếm lắm. Xem tranh thầy Nhị cũng cho tôi cảm giác như vậy.

Lúc học thì không nhớ, nhưng sau khi ra trường, mỗi lần gặp, thầy đều đứng thẳng bắt tay và chào “Đồng chí”. Tôi ngỡ ngàng vì sự trịnh trọng thái quá của thầy. Mặc dầu biết đó chỉ là thói quen tự nhiên thôi.

Tôi biết láng máng thầy từng đi theo kháng chiến làm công tác tuyên truyền, sau này về thành trong chuyến giảm biên, nhưng phải có giấy cam kết không hợp tác với địch! Những định kiến chính trị có lẽ là nguyên nhân để thầy sống khép mình vào khuôn khổ. Thầy không bao giờ nói chuyện chính trị như đám sinh viên tại chức hổ lốn chúng tôi. Có thời, những ai được phép rời vùng kháng chiến đều bị ngầm coi như kẻ phản bội, dù không phải trốn chạy, không cần biết trước đó họ đã cống hiến thế nào.

Thầy chưa từng có một triển lãm cá nhân nào cho đến lúc mất.

Mãi gần cuối đời, thầy có một lần bày một số kí họa thầy vẽ từ hồi trẻ. Phòng trưng bày khiêm tốn ở tầng trệt biệt thự của Bảo Đại số 51 Trần Hưng Đạo, thuộc quản lí của Liên hiệp Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam. Bày có tính chất nội bộ!

Lần ấy tôi cũng bất ngờ về sự giữ gìn các bức vẽ của thầy. Nó sạch sẽ tinh tươm như vừa mới vẽ xong.

Có một lần tôi thăm nhà thầy ở phố Cửa Nam, thấy có bức sơn dầu to. Tôi hỏi sao triển lãm không thấy thầy mang ra, thì thầy bảo: “Triển lãm chung, mình mang tranh to ra bày sao tiện. Còn để chỗ cho người khác bày với chứ”. Tôi giật mình về suy nghĩ ấy. Chả bù cho các họa sĩ trẻ thời nay, đem bày tranh chọn bức to nhất ra dằn mặt đồng đội!

Tôi biết có lần Chủ tịch Hội Mỹ thuật Trần Khánh Chương gợi ý để Hội đứng ra tổ chức triển lãm cá nhân cho thầy, nhưng thầy cũng nhẹ nhàng từ chối: “Còn bao nhiêu người khác như tôi chưa được bày, tôi bày sao tiện”.

Vào những năm cuối cùng, sau lần mổ dạ dày về, thầy yếu lắm. Gặp thầy ở Bảo tàng Mỹ thuật dự buổi triển lãm tranh của Nhật, thầy đi phải có người dìu, Thầy vẫn chào "Đồng chí" và bắt tay tôi. Tôi hỏi thành thật: “Em thấy thầy yếu mà thầy còn cố ra?”. Thầy nhẹ nhàng nói luôn: “Từ Nhật xa xôi người ta còn mang tranh sang cho mình xem được, còn mình từ nhà ra có bao xa mà không đi được là sao!”.

Thầy sống mẫu mực và lặng lẽ cả đời cho đến ngày ra đi. Dù học thầy ít, nhưng trong tâm khảm tôi vẫn luôn kính trọng coi thầy Nhị là người thầy số Một!

24/10/2013