Kazuo Shiraga – Vẽ tranh hành động bằng cơ thể
Nguyễn Man Nhiên
Kazuo Shiraga (1924-2008) là họa sĩ trừu tượng và là thành viên thế hệ đầu tiên của Hiệp hội nghệ thuật Gutai (Gutai Bijutsu Kyokai 具体美術協会 Cụ thể mỹ thuật hiệp hội) – một tập thể nghệ sĩ tiên phong Nhật Bản thời hậu chiến.
Kazuo Shiraga nổi tiếng với một phương pháp thực hành độc đáo kết hợp giữa hội họa và nghệ thuật trình diễn. Ông cũng là thành viên chủ chốt của Gutai – phong trào nghệ thuật cấp tiến đầu tiên của Nhật Bản sau chiến tranh. Nhóm Gutai đã từ chối truyền thống để ủng hộ cách biểu đạt mang tính biểu diễn và sự gắn kết thể chất với nhiều kỹ thuật và vật liệu khác nhau. Kazuo Shiraga, với những tác phẩm cử chỉ tự phát nổi bật nhờ năng lượng nội tạng (visceral energy), đã từng tuyên bố: “Tôi muốn vẽ như thể đang lao đi khắp chiến trường, cố gắng gục ngã vì kiệt sức”. Kỹ thuật đổi mới của Shiraga sẽ truyền cảm hứng cho các nghệ sĩ châu Âu và Mỹ như Yves Klein và Georges Mathieu, đồng thời dự đoán các phong trào Arte Povera, Fluxus và nghệ thuật Khái niệm.
Sinh năm 1924 tại Amagasaki, Nhật Bản, Shiraga học tại Đại học Nghệ thuật Thành phố Kyoto. Sau khi thụ giáo cách vẽ tranh Nihon-ga (日本画 Nhật Bản họa) ở Kyoto và ngày càng thất vọng với những hạn chế về phong cách và vật liệu của thể loại này, Shiraga đã tham gia
Trọng tâm trong tác phẩm của Kazuo Shiraga là khái niệm "shishitsu" (資質 tư chất). Thuật ngữ này chủ yếu có nghĩa là "những đặc điểm và khả năng bẩm sinh". Trong bối cảnh triết học, thuật ngữ này đề cập đến bản chất tâm lý-thể chất trong chính chúng ta, định nghĩa và định hình chúng ta theo thời gian như những con người riêng lẻ. Với Shiraga, sáng tác nghệ thuật là cách kết nối hoàn toàn với "shishitsu" của chính mình và khiến nó cộng hưởng thông qua sơn. Trong hành trình truyền tải bản chất năng lượng của con người vào vật chất và cảm thấy hòa làm một với tấm vải toan, ông đã phát minh ra hình thức hội họa hành động của riêng mình.
Từ bỏ hoàn toàn bút cọ và vẽ bằng chân, Shiraga đã loại bỏ cả bố cục và ý thức khỏi tác phẩm của mình. Trong một màn trình diễn, nghệ sĩ đã treo mình trên một sợi dây thừng và sử dụng cơ thể mình như một công cụ, dùng chân bôi sơn lên tấm vải.
Vào năm 1954, gần như cùng thời điểm Shiraga bắt đầu vẽ bằng chân, một nhóm nghệ thuật trừu tượng có tên Gutai đã được thành lập bởi Jiro Yoshihara, một họa sĩ theo phong cách phương Tây có trụ sở tại Ashiya, tỉnh Hyogo. Với cái tên bắt nguồn từ mong muốn của nhóm là “tiến tới bằng chứng cụ thể cho sự tự do của tinh thần”, Shiraga và các thành viên khác trong nhóm đã khám phá tiềm năng thể hiện nghệ thuật mới bằng cách tiếp cận tự do, khác xa với hội họa và điêu khắc truyền thống trong quá khứ, và dựa trên chỉ nam “không bao giờ sao chép bất kỳ ai” và “làm điều gì đó chưa từng được thực hiện trước đây”.
Tác phẩm đầu tiên mà Shiraga trình bày với tư cách là thành viên của Gutai được đưa vào Triển lãm thử nghiệm nghệ thuật hiện đại "Modern Art Outdoor Experimental Exhibition to Challenge the Midsummer Sun", một sự kiện do Hiệp hội Nghệ thuật thành phố Ashiya tài trợ và được tổ chức vào tháng 7/1955. Mặc dù về danh nghĩa là một triển lãm ngoài trời nhưng sự kiện này không chỉ đơn thuần là treo tranh bên ngoài. Shiraga đã thiết kế một tác phẩm có tên là "Please Come In", gồm mười khúc gỗ được đẽo thô, sơn đỏ và xếp hình nón. Theo Shiraga, “hơn cả một tác phẩm ba chiều, những khúc gỗ tạo thành một bức tranh có thể được ngắm mãi không thôi.”
Vào tháng 10/1955 tại triển lãm Gutai đầu tiên ở Tokyo, Kazuo Shiraga đã thực hiện màn trình diễn nổi tiếng của mình, Challenging Mud. Shiraga phải vật lộn với một xe tải chở đất sét trộn với xi măng được đổ vào một cái sân lớn. Buổi biểu diễn mà ông lặp lại ba lần trong suốt thời gian triển lãm chỉ tồn tại dưới dạng ảnh và phim. Đó là sự hiện thực hóa lời khuyến khích của trưởng nhóm Gutai Yoshihara Jiro, tạo ra những bức tranh thuộc loại chưa ai từng thấy trước đây. Vào thời điểm này, Shiraga đã bắt đầu vẽ bằng chân. Việc thay thế cơ thể con người bằng cọ vẽ hoàn toàn mang tính cách mạng. Shiraga được đào tạo như một họa sĩ truyền thống của Nhật Bản nhưng đã phát triển sở thích về chất lượng sơn dầu không bóng và thích các loại bột màu khoáng mà ông đã sử dụng trước đây. Việc sử dụng cơ thể của chính ông là một cách vẽ hoàn toàn hợp lý, gợi ý sự cần thiết phải rời khỏi giới hạn của studio và làm việc ngoài trời. Buổi biểu diễn của Shiraga tại triển lãm Gutai năm 1955 là sự hiện thực hóa đầy đủ đầu tiên về hướng đi mới này trong tác phẩm của ông. Việc sử dụng đất sét của Shiraga đã có tiền lệ trong tác phẩm mà ông đã tạo ra trước đó cho triển lãm ““Midsummer Sun".
Thiếu thốn về kinh tế và phải đối mặt với thách thức trong việc tạo ra các tác phẩm sắp đặt ngoài trời, các nghệ sĩ chuyển sang sử dụng các vật liệu quen thuộc hàng ngày hoặc các sản phẩm mới vào thời điểm đó như tấm nhựa vinyl, từ đó mở rộng vốn từ vựng về nghệ thuật đương đại. Kết quả là một loạt thử nghiệm với các vật liệu mới và cách làm việc thay thế mà trong trường hợp của Shiraga, như đã lưu ý ở trên, chỉ tồn tại dưới dạng dấu vết tư liệu. Vào thời điểm này, Shiraga ít quan tâm đến việc tạo ra các tác phẩm nghệ thuật lâu dài hơn là xen kẽ những khoảnh khắc tương tác điên cuồng với đất sét với những khoảng thời gian yên tĩnh sau khi tháo dỡ và dọn dẹp các tác phẩm sắp đặt của ông.
Shiraga nổi tiếng là nghệ sĩ quan trọng duy nhất trên thế giới vẽ tranh bằng chân. Trên thực tế, Shiraga vẽ không chỉ bằng đôi chân mà còn bằng cả cơ thể, một cách tiếp cận mà ông đã khám phá ra khi tiếp xúc với đất sét. Mặc dù bất kỳ ai cũng có thể nghĩ đến việc làm theo cách này nhưng Shiraga đã thực hiện điều đó một cách hấp dẫn và kịch tính đến vậy. Năm 1956, Shiraga bắt tay vào thực hiện “Những bức tranh trình diễn” (Performance Paintings) mang tính biểu tượng, trong đó ông sẽ treo mình trên những bức tranh, đu đưa qua lại để tạo dấu ấn bằng đôi chân trần của mình, điều này dẫn đến những bố cục có kết cấu đầy năng động.
Vào khoảng 1964, Shiraga bắt đầu sử dụng ván gỗ để vẽ. Các tác phẩm hình quạt thu được mang lại cảm giác về tốc độ và năng lượng ly tâm khác biệt nhưng không kém phần mạnh mẽ so với sự năng động trong các bức tranh vẽ bằng chân của ông. Shiraga đã áp dụng phương pháp này như một cách để thoát khỏi cảm giác cũ kỹ đang len lỏi vào tác phẩm của mình.
Shiraga sẽ tiếp tục khám phá mối quan hệ giữa cơ thể và chất liệu nghệ thuật trong suốt sự nghiệp lâu dài. Tác phẩm của ông vẫn tiếp tục rút ra từ các chủ đề truyền thống bao gồm lịch sử Nhật Bản, thần thoại Trung Quốc và Phật giáo, trong khi vẫn giữ được những chuyển động bùng nổ của một nghệ sĩ liên tục tìm kiếm mối quan hệ năng động và hợp tác với phương tiện của mình. Năm 1971, Shiraga nhận chức tu sĩ Phật giáo. Ông vẽ tranh dưới pháp danh của mình, Sodo, cho đến khi qua đời vào năm 2008.
Người xem ngạc nhiên trước chất lượng vượt thời gian trong tác phẩm của Kazuo Shiraga, những tác phẩm ông tạo ra ở tuổi bảy mươi không kém phần quan trọng so với những tác phẩm khi ông gia nhập nhóm Gutai ở tuổi ba mươi. Một sự căng thẳng mạnh mẽ luôn thấm nhuần tác phẩm của ông. Shiraga nhận xét: “Bất cứ khi nào tôi đứng trên bức tranh và sẵn sàng vẽ, tôi lại tràn ngập cảm giác gắn kết”. Cứ như thể cơ thể ông đang ghi nhớ cách vẽ. Người xem ngay lập tức cảm nhận được sự nhất quán về năng lượng mà ông đã làm việc. Thật vô nghĩa khi cố gắng xác định sự tiến triển về phong cách trong tác phẩm của Shiraga. Ông luôn là một người như vậy. “Một bức tranh chưa từng thấy” trở thành “một họa sĩ chưa từng gặp” và thế là bắt đầu một chương mới.
Shiraga – người đã thực hiện bước đi táo bạo từ hội họa hành động bằng chân trên mặt phẳng hai chiều sang sử dụng toàn bộ cơ thể mình theo ba chiều – đã được đánh thức bởi cảm giác sống động về sự tiếp xúc trực tiếp, dữ dội giữa cơ thể và vật liệu. Hơn cả câu hỏi về hình thức trong hội họa, ông đã hoàn toàn đắm chìm vào các vấn đề khái niệm, triết học. "Tôi cảm thấy rằng làm bất cứ điều gì với cơ thể mình đều là một hành động rất có ý nghĩa. Thay vì vẽ và thiết lập một bức tranh, cố gắng giữ nguyên nó, tôi đã đi đến điểm mà việc nó có tồn tại hay không không còn quan trọng nữa... Hơn thế, chỉ bằng cách tham gia vào một hành động – mặc dù nghe có vẻ lạ khi nói rằng bạn sẽ nhận được nhiều hơn từ nó – tôi đã nảy ra ý tưởng rằng loại hành động này quan trọng hơn", Kazuo Shiraga nói.
Sinh thời Shiraga, nhóm Gutai hầu như không được đánh giá cao ở Hoa Kỳ. Vào năm 2013, Guggenheim đã tổ chức một cuộc triển lãm hoành tráng "Gutai: Splendid Playground", thu hút sự chú ý của khán giả Mỹ đối với tác phẩm của Shiraga. Trong suốt đời mình, Shiraga đã triển lãm ở New York, Los Angeles, Tokyo, Paris, v.v. Ngày nay, tranh của Kazuo Shiraga được lưu giữ trong bộ sưu tập cố định của Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại Quốc gia và Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại Hara ở Tokyo; Bảo tàng Nghệ thuật Thành phố Hiroshima; Bảo tàng Nghệ thuật Dallas; Trung tâm Nghệ thuật Walker ở Minneapolis và Trung tâm Pompidou ở Paris.
