Lê Hữu

Quán nửa khuya đèn mờ theo hơi khói…

Câu hát đầu trong bài “Quán nửa khuya” của Tuấn Khanh & Hoài Linh, sáng tác năm 1961.

Đuốc lồ ô bập bùng bên ánh lửa…

Câu hát đầu trong bài “Tiếng chày trên sóc Bom-Bo” của Xuân Hồng, ra đời năm 1966.

Người nghe nhạc tinh ý dễ nhận ra hai câu nhạc giống nhau trong hai bài nhạc cùng hợp âm Mi thứ. Nếu có khác, bài “Quán nửa khuya” ghi thể điệu boléro, bài “Tiếng chày trên sóc Bom-Bo” ghi “Nhịp nhàng, rộn rã”.

Nhạc sĩ Tuấn Khanh, khi nhắc đến sự giống nhau của hai câu nhạc này, chỉ mỉm cười, lắc lắc đầu. Cái lắc lắc đầu, mỉm cười đầy ý nghĩa của ông cũng cho thấy, “nhạc đỏ” miền Bắc có khuynh hướng theo chân “nhạc vàng” miền Nam từ nhiều năm trước chứ không phải đợi tới bây giờ.

Nhạc đỏ, buồn ơi chào mi!

Cũng không phải đợi tới bây giờ mà nhiều người yêu nhạc ở miền Bắc đã biết yêu, biết tìm đến nhạc vàng miền Nam từ lâu lắm. Lộc “vàng”, biệt danh gắn liền với “nhạc vàng” của chàng trai Hà Nội thời chiến, chỉ vì trót yêu và thích hát nhạc vàng mà phải trả giá đến gần 10 năm tù tội. Điều khá chua xót là, ngày ra tù, trong lúc lang thang trên đường phố cũ, tiếng nhạc vọng ra từ những quán xá bên đường mà anh nghe được lại chính là những bản nhạc vàng “đồi trụy”, “phản động” đã khiến anh phải đọa đày trong chốn lao tù, chôn vùi cả một thời tuổi trẻ. Câu chuyện Lộc “vàng” là câu chuyện của người dám sống và chết cho nhạc vàng, nhất định chỉ yêu nhạc vàng chứ không chịu yêu nhạc đỏ.

“Nhạc vàng”, cái “từ” này ở đâu ra và có nghĩa gì? Trước năm 1975, nhạc Việt ở miền Nam không có màu mè xanh, đỏ, tím, vàng chi cả. Danh từ “nhạc vàng” cũng ít được sử dụng. Nhiều lắm chỉ có ban nhạc tên Nhạc Vàng của Đài truyền hình Sài Gòn (nhạc sĩ Phó Quốc Lân phụ trách) hoặc ít băng, dĩa nhạc ghi “băng vàng”, “nhạc vàng” mang ý nghĩa là những bài nhạc hay, chọn lọc về tình yêu quê hương, lứa đôi..., thường là nhạc điệu êm dịu, trữ tình. Trong khi đó, miền Bắc gọi chung nhạc Việt miền Nam là “nhạc vàng”, theo nghĩa vàng vọt, vàng võ, bệnh hoạn và được dán nhãn chính trị là nhạc “đồi trụy”, “phản động”.

“Nhạc đỏ” của miền Bắc chính thức xâm nhập miền Nam Việt Nam kể từ 30 tháng Tư năm 1975. Đâu đâu cũng trông thấy cờ xí ngờm ngợp và những biểu ngữ đỏ chói giăng đầy đường phố, đâu đâu cũng nghe thấy vang vang, rầm rập những bài hát “cách mạng” nhịp quân hành, trong lúc loa phóng thanh liên tục mở hết cỡ phát đi những khẩu hiệu ròn rã về “chiến công vĩ đại”, về “cuộc kháng chiến thần thánh”, về “đỉnh cao chói lọi trong lịch sử vẻ vang của dân tộc”…

Ít năm sau đó nhạc đỏ vẫn “bao sân” mọi sinh hoạt ca nhạc của người Việt trong nước, vẫn liên tục tra tấn đôi tai người dân tội tình từ những chiếc loa phường treo máng trên những cột điện dây nhợ chằng chịt. Vẫn là điệu nhạc rất “đặc trưng”, nếu không rầm rập như bị ma đuổi thì cũng ồm ồm hay riu ríu, lơ lớ tiếng Việt, thoạt mới nghe tưởng nhạc cách mạng… Tàu, đại để “Cô gái vót chông”, “Cô gái mở đường”, “Cô gái Sài Gòn đi tải đạn”, “Chào em cô gái Lam Hồng”, “Rừng xanh vang tiếng Ta Lư”, “Tiếng hát giữa rừng Pác Bó”, “Gặp nhau trên đỉnh Trường Sơn”, “Trên đỉnh Trường Sơn ta hát”, “Bước chân trên dãy Trường Sơn”, “Đường Trường Sơn xe anh qua”, “Trường Sơn đông, Trường Sơn tây”…, những bài hát hay nhất về rừng Trường Sơn theo chân “bên thắng cuộc” tiến về Sài Gòn.

Hát mãi, nghe mãi kiểu nhạc này thì cũng… chán, những tay chơi nhạc trong “phong trào văn nghệ quần chúng” bèn ngồi lại, bàn bạc và lập ra những nhóm đàn hát ở các phường xã, xí nghiệp, công trường… gọi tên là “Nhóm ca khúc chính trị” theo mô hình phổ biến của các nhóm nhạc nhẹ ở Liên Xô và Đông Âu. Các tiết mục, bài bản thường là tự sáng tác, tự trình diễn, gọi là “tự biên, tự diễn”. Có thể kể ra ít “Nhóm ca khúc chính trị” quen tên như nhóm nữ Xí nghiệp Dệt số 8, Mây Trắng, Nắng Hồng, Rạng Đông, Đại Dương, Hải Âu, Bách Việt, Phù Sa, Dây Leo Xanh… và một số ca khúc được quần chúng đón nhận, yêu thích vào thời ấy như “Những lời em hát” (Từ Huy), “Tuổi trẻ và ước vọng” (Vy Nhật Tảo), “Đi qua vùng cỏ non” (Trần Long Ẩn), “Ơi cuộc sống mến thương” (Nguyễn Ngọc Thiện), “Em như tia nắng mặt trời” (Nguyễn Đức Trung)…

Các “nhóm ca khúc chính trị” của thập niên 1980s ấy là gạch nối dẫn đến sự nở rộ của các “tụ điểm ca nhạc” thu hút lượng người xem ngày càng đông. Có thể kể tên những tụ điểm quen thuộc ở Sài Gòn như sân khấu 126, Lan Anh, Trống Đồng, Đầm Sen, nhà hát Thành Phố, nhà hát Hòa Bình…

Từ các tụ điểm này, nhiều ca khúc dễ nghe và có giai điệu rất gần với “nhạc vàng” của miền Nam lần lượt ra đời, như “Ngõ vắng xôn xao” (Trần Quang Huy), “Nha Trang mùa thu lại về” (Văn Ký), “Hoa sữa” (Hồng Đăng), “Một đời người, một rừng cây” (Trần Long Ẩn), “Em ơi, Hà Nội phố” (Phú Quang), “Hà Nội mùa thu” (Vũ Thanh), ”Hà Nội mùa vắng những cơn mưa” (Trương Quý Hải & Bùi Thanh Tuấn)… Ngay đến cách đặt tựa bài hát cũng mang phong cách “nhạc vàng”, như “Đêm thành phố đầy sao” (Trần Long Ẩn), “Con đường có lá me bay” (Hoàng Hiệp & Diệp Minh Tuyền), “Này người yêu nhỏ xinh” (Nguyễn Ngọc Thiện), “Thơ tình cuối mùa thu” (Phan Huỳnh Điểu & Xuân Quỳnh), “Ở hai đầu nỗi nhớ” (Phan Huỳnh Điểu & Trần Đình Chính), “Thành phố, tình yêu và nỗi nhớ (Phạm Minh Tuấn & Nguyễn Nhật Ánh), “Lời tỏ tình của mùa xuân”, “Giọt nắng bên thềm” (Thanh Tùng)…, với điệu nhạc lời ca tình tứ, lãng mạn về tình yêu lứa đôi, được kể là “hàng hiếm” thời bấy giờ.

Con đường có lá me bay

Chiều chiều ta lại cầm tay nhau về…

(“Con đường có lá me bay”, Hoàng Hiệp & Diệp Minh Tuyền)

Cũng hàng me hàng phượng, cũng tay nắm bàn tay.

Những ngày không gặp nhau

biển bạc đầu thương nhớ

Những ngày không gặp nhau

lòng thuyền đau rạn vỡ

Nếu từ giã thuyền rồi

biển chỉ còn sóng vỗ

Nếu phải cách xa em

anh chỉ còn bão tố…

(“Thuyền và biển”, Phan Huỳnh Điểu & Xuân Quỳnh)

Cũng biển tình thuyền tình, cũng cách chia và nhung nhớ.

Khi thấy buồn em cứ đến chơi

Chim vẫn hót sau vườn đấy thôi

Chỉ có trong tôi, ngày đã sang đêm lâu rồi…

(“Giọt nắng bên thềm”, Thanh Tùng)

Cũng giọt nắng giọt buồn, cũng chim chóc bướm hoa.

Những chiếc giỏ xe chở đầy hoa phượng

Em chở mùa hè của tôi đi đâu?

Chùm phượng vĩ em cầm là tuổi tôi mười tám

Thuở chẳng ai hay thầm lặng mối tình đầu…

(“Phượng hồng”, Vũ Hoàng & Đỗ Trung Quân)

Cũng phượng hồng phượng tím, cũng tình cuối tình đầu.

Nhiều nhạc sĩ của dòng “nhạc cách mạng” bắt đầu chuyển hướng sáng tác để dọn ra những món ăn tinh thần đáp ứng khẩu vị người yêu nhạc trong thời kỳ “đổi mới”. Một dòng nhạc mới, nếu không hẳn là nhạc vàng thì cũng… vàng vàng, róc rách chảy vào sinh hoạt ca nhạc ở trong nước tự lúc nào.

Nhạc vàng, thời hoàng kim của Boléro

Trên sân khấu các tụ điểm văn nghệ thời ấy cũng có sự góp mặt của các ca sĩ miền Nam, luôn là những giọng hát ăn khách, thu hút lượng khán giả đông đảo, như Duy Khánh hát “Tự nguyện” (Trương Quốc Khánh), Nhật Trường hát “Hương thầm” (Vũ Hoàng & Phan Thị Thanh Nhàn), Anh Khoa hát “Trị An âm vang mùa xuân” (Tôn Thất Lập)… Người ta cũng nghe được qua các băng, dĩa nhạc, qua đài phát thanh, phát hình các giọng hát quen thuộc của những ca sĩ còn ở lại trong nước, như Lệ Thu hát “Hà Nội niềm tin và hy vọng” (Phan Nhân), Thanh Lan hát “Đi qua vùng cỏ non” (Trần Long Ẩn), Lan Ngọc hát “Con đường có lá me bay” (Hoàng Hiệp & Diệp Minh Tuyền), Họa Mi hát “Quảng Bình quê ta ơi!” (Hoàng Vân)… Thường thì các ca sĩ này chọn hát những bài có nội dung “vô thưởng vô phạt” và nhạc điệu gần gần với nhạc miền Nam.

Cứ thế, cùng với những lần xét duyệt nhỏ giọt cho phép phổ biến những bài nhạc của miền Nam trước năm 1975, nhạc vàng lần lần đi vào sinh hoạt ca nhạc trong cả nước, lần lần đẩy lùi nhạc đỏ ra khỏi các sân khấu trình diễn. Nhạc đỏ, nếu không biến mất thì cũng mờ nhạt, họa hoằn lắm được các “nghệ sĩ nhân dân ưu tú” biểu diễn để chào mừng các ngày lễ lớn và sự kiện lịch sử trong đại của nhà nước ta.

Nhạc vàng, đến một lúc nào đó, không đợi nhà nước cho phép, trình diễn “vô tư” và tràn lan trên các sân khấu ca nhạc ở cả hai miền Nam Bắc.

Những cố gắng để cấm đoán, ngăn chận sự xâm nhập của nhạc vàng miền Nam chỉ là những cố gắng vô ích và tuyệt vọng. Lạ một điều, bài nhạc nào càng bị cấm đoán thì càng được người yêu nhạc tìm đến.

Không ngạc nhiên chút nào, lần đầu tiên kể từ ngày “giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước”, nhà nước đã ra nghị định chính thức “bỏ quy định cấp phép ca khúc trước 1975”. Nghị định này ban hành vào tháng 1/2019 và được Cục Nghệ thuật Biểu diễn giải thích như sau:

“Bỏ cấp phép cho ca khúc nghĩa là ca khúc sáng tác ở thời gian, không gian nào cũng bình đẳng như nhau, không có khoanh vùng đặc biệt để cấp phép. Trước hay sau 1975 đều như nhau.”

Lời giải thích có vẻ tử tế và “hợp tình hợp lý” này (tiếc rằng chỉ đến sau 44 năm) chỉ như hợp thức hóa một sự đã rồi.

Những lời “tử tế” ấy không khỏi làm người ta nhớ, cũng Cục Nghệ thuật Biểu diễn này từng loay hoay để đưa ra lời giải thích “hợp tình hợp lý” rằng “người binh sĩ lên đàng” trong bài nhạc xuân “Ly rượu mừng” của nhạc sĩ Phạm Đình Chương là… người lính chống Pháp, nhằm biện minh việc cấp phép cho ca khúc này sau hơn 40 năm bị cấm cửa.

Sự cấp phép cho “Ly rượu mừng”, cho nhiều bài của Phạm Duy và của các nhạc sĩ tên tuổi miền Nam càng cho người trong nước có thêm cơ hội làm quen và thêm yêu mến dòng “nhạc vàng” từng bị nhà nước lên án, cấm đoán trong suốt bao nhiêu năm.

Nghị định mở rộng cửa chào đón âm nhạc miền Nam trước năm 1975, cùng với sự tán thưởng nồng nhiệt của giới yêu nhạc trong nước dành cho các ca sĩ tên tuổi miền Nam từ hải ngoại về nước trình diễn, đánh dấu sự ra đi không hẹn ngày về của dòng “nhạc cách mạng” hay “nhạc đỏ”, cho dù có là “nhạc đỏ trữ tình”.

Đến đây không thể không nói tới sự lên ngôi của “dòng nhạc trữ tình Boléro”, nổi lên như một hiện tượng lạ, tạo cơn lốc cuồng nhiệt, thống lĩnh mọi sinh hoạt văn hóa văn nghệ trong nước. Những bài hát thể điệu boléro xập xình, tiết tấu chậm rãi, nhịp điệu rỉ rả, giai điệu luyến láy, mùi mẫn nỉ non rất hợp với tai nghe nhạc của người Việt mình, đi cùng lời ca dễ hiểu, dễ hát lại dễ đệm đàn với nhạc cụ thông dụng là chiếc guitar thùng.

Nhạc boléro, vốn được xem là thể loại nhạc bình dân, đại chúng ở miền Nam, như thế có đến hai đời sống, cách nhau đến gần nửa thế kỷ. Đời sống sau, tuy là tái sinh nhưng lại sống hùng sống mạnh hơn vì được phổ biến tràn lan trong cả nước chứ không chỉ giới hạn trong phạm vi miền Nam như thời kỳ trước năm 1975.

Nhạc boléro miền Nam đã hoàn toàn chinh phục trái tim đồng bào miền Bắc kể từ khi được làm quen với thể điệu nhạc ấy, với lời ca tiếng hát ấy, như một món ăn ngon, hấp dẫn và hợp khẩu vị sau nhiều năm phải nhai đi nhai lại những món khó tiêu và ngán đến tận cổ.

Nhiều bài bản boléro mà người miền Nam xếp vào dòng nhạc hoài niệm thì nay được người miền Bắc và cả nước “phấn khởi hồ hởi” vực dậy, nâng niu, đắm đuối, gọi là “nhạc vàng boléro”, “tuyệt phẩm boléro”, “siêu phẩm boléro”. Nhạc boléro đã chính thức lên ngôi, đạt ngôi vị cao nhất trong mọi thể loại nhạc Việt. Nhiều ca sĩ “chuyên trị” boléro được ngưỡng mộ, tôn vinh và phong tặng những danh hiệu nổi đình nổi đám như “Nữ hoàng boléro” (những Lệ Quyên, Bảo Yến, Thanh Tuyền, Giao Linh, Hương Lan…), “Ông hoàng boléro” (những Chế Linh, Tuấn Vũ, Ngọc Sơn…), “Thánh nữ boléro” (Jang Mi, Kim Tuyến), “Ngọc nữ boléro” (Phương Anh), “Thiên thần boléro” (Quỳnh Trang), chưa kể những “Hoàng tử boléro”, “Công chúa boléro” và cả “Thần đồng boléro” nữa. Những thần tượng boléro này đã mê hoặc, hớp hồn không biết bao nhiêu… tín đồ boléro.

Còn phải kể đến một loạt gameshow boléro nở rộ, hấp dẫn và sôi động như “Tình boléro”, “Thần tượng boléro”, “Quán quân boléro”, “Solo cùng boléro”, “Kịch cùng boléro”, “Duyên dáng boléro”, “Sắc màu boléro”, “Tuyệt đỉnh song ca boléro”… thu hút đông đảo người xem.

“Đó là một loại âm nhạc có đẳng cấp,” ca sĩ Ánh Tuyết trong nước khẳng định khi nói về những tình khúc boléro. Cô nói thêm, “Âm nhạc không có chuyện sang, sến mà chỉ có hay hoặc dở.”

“Ông hoàng boléro” Chế Linh tiếp lời, “Nếu âm nhạc là lời nói cất lên từ trái tim thì Boléro chính là tiếng nói tình cảm nhất. Nó chan chứa, không bóng bẩy, đi thẳng vào lòng người nghe.”

Lạ một điều, không chỉ đóng khung trong thể điệu nhạc boléro, hầu như tất cả những bài nhạc vàng phổ biến của miền Nam ngày trước, bất kể thể điệu gì, từ boléro đến rumba, đến slow, slow rock, boston, ballad, habanera… đều được gọi chung là “dòng nhạc boléro” cho… tiện. Cứ theo cách gọi ấy, cả một khối di sản đồ sộ “nhạc vàng miền Nam” được người yêu nhạc trong nước, từ Nam ra Bắc, từ Bắc chí Nam tận tình khai thác như một nhu cầu tự phát, chẳng ai cấm cản gì được.

Chung cuộc, nhạc vàng của người miền Nam với đỉnh cao là thời hoàng kim của boléro, đã giải phóng người dân miền Bắc thoát khỏi sự thống trị của nhạc đỏ trong mọi sinh hoạt văn hóa, văn nghệ để giành quyền tự do suy nghĩ, tự do bày tỏ cảm xúc, bộc lộ tâm tư tình cảm. Điều này thực sự có ý nghĩa, vì đấy chính là quyền tự do tư tưởng, là một trong những quyền tự do căn bản nhất của con người.

* * *

Lộc “vàng” hát nhạc vàng tại quán Lộc Vàng

Câu chuyện Lộc “vàng” chua xót ấy sau cùng cũng có được một kết thúc có hậu. Ngày anh bước chân ra tù vẫn có vòng tay chờ đợi mỏi mòn của người con gái yêu anh, yêu những bài nhạc vàng anh hát, để cùng anh nối lại giấc mơ chưa tròn. Bây giờ anh là chủ quán cà-phê nhạc mang tên anh, Lộc Vàng, ven bờ Hồ Tây. Quán nhỏ nhưng ấm cúng, đủ cho khách yêu văn nghệ, cho bè bạn yêu nhạc vàng và cho cả anh chủ quán Lộc “vàng” ung dung bước lên sân khấu nhỏ, cất tiếng hát say mê những bài tình ca năm xưa đã đưa anh vào vòng lao lý, đã khiến người bạn thiết của anh nằm gục chết bên đường trong cô quạnh.

Anh mong chờ mùa thu

Tà áo xanh nào về với giấc mơ

Mầu áo xanh là mầu anh trót yêu

Mùa thu quyến rũ anh rồi…

Đấy là những câu hát chàng trai Lộc “vàng” trót yêu. Chỉ là “mùa thu”, là “tà áo xanh”, là “giấc mơ” thôi, vậy mà cũng đủ làm anh phải trả giá đến gần 10 năm đọa đày.

Sau cùng thì Lộc “vàng” vẫn đứng đó hát nhạc vàng. Như những văn hóa phẩm miền Nam có bị thiêu đốt nhưng vẫn không cháy được, những bài nhạc vàng ấy có bị giam nhốt nhưng vẫn không vùi dập được. “Không ai ngăn nổi lời ca”, như tên một bài hát quen thuộc trong các phong trào sinh viên tranh đấu ở miền Nam ngày trước. Nói như nhà văn, nhà đạo diễn điện ảnh Trần Văn Thủy trong tập tạp bút Trong Đống Tro Tàn, “Trong thời đại thông tin bùng nổ, toàn cầu hóa này, mọi cấm đoán, kiểm duyệt thô bạo với văn học nghệ thuật là một chuyện rất dại dột, là chuyện ‘Vác gậy ông đập lưng ông’ mà thôi.”

“Gậy ông đập lưng ông”, thật không gì rõ hơn, khi mà người yêu nhạc trong nước đi từ dửng dưng đến lạnh lùng quay lưng với nhạc đỏ để tìm đến với tình yêu nhạc vàng.

Nếu quả “Âm nhạc có thể làm thay đổi thế giới vì nó thay đổi được con người” (Music can change the world because it can change people. – Bono) thì chúng ta có lý do để tin rằng, sự thay đổi về khuynh hướng và quan niệm thẩm mỹ trong âm nhạc, nghệ thuật của người Việt trong nước sẽ tác động không ít đến những đổi thay về văn hóa, xã hội, chính trị cho đất nước mình. Sự thắng thế của nhạc vàng miền Nam là “hoàn toàn không thể đảo ngược” và là “xu thế tất yếu của thời đại”, như cách nói quen thuộc của nhà nước.

Không còn nghi ngờ gì nữa, trong cuộc đọ sức với nhạc đỏ miền Bắc, nhạc vàng miền Nam đã là “Bên thắng cuộc”.

* Ảnh internet