Danh ngôn
Trong mọi cộng đồng, chúng ta cần một nhóm thiên thần gây rối.
We need, in every community, a group of angelic troublemakers.
(Bayard Rustin – trích bài phát biểu tại New York City 1963)
Trong mọi trường hợp, chắc chắn rằng sự thiếu hiểu biết, đi kèm với quyền lực, là kẻ thù tàn bạo nhất có thể có của công lý.
It is certain, in any case, that ignorance, allied with power, is the most ferocious enemy justice can have.
(James Baldwin - No Name in the Street 1972)
Các cuộc cách mạng và các cá nhân có thể bị giết hại, nhưng bạn không thể giết chết các ý tưởng.
While revolutionaries and individuals can be murdered, you cannot kill ideas.
(Thomas Sankara, một tuần trước khi bị ám sát, 1987)
Không có cảm giác nào cô đơn hơn việc bị chính đất nước mình trục xuất.
There's not a more lonely feeling than to be banished by my own country.
(Kiyo Sato – Kiyo’s Story 2009)
Ban Biên tập
Địa chỉ liên lạc:
1. Thơ
tho.vanviet.vd@gmail.com
2. Văn
vanviet.van14@gmail.com
3. Nghiên cứu Phê Bình
vanviet.ncpb@gmail.com
4. Vấn đề hôm nay
vanviet.vdhn1@gmail.com
5. Thư bạn đọc
vanviet.tbd14@gmail.com
6. Tư liệu
vanviet.tulieu@gmail.com
7. Văn học Miền Nam 54-75
vanhocmiennam5475@gmail.com
Tra cứu theo tên tác giả
- A. A. Fadeev
- A. Puskin
- A. T.
- Abdulrazak Gurnah
- Abraham F. Lowenthal
- Ace Le
- Ace Lê
- Adam Gopnik
- Adonis
- Adrian Horton
- Agi Mishol
- Ajar
- Akiko Miki
- Alain Guillemin
- Alan Phan
- Alăng Văn Gáo
- Alăng Văn Giáo
- Aldous Huxley
- Aleksandr Griboedov
- Alesandr Blok
- Alex Marshall
- Alex Smith
- Alex Thai
- Alex-Thái Đình Võ
- Alexander Fadeev
- Alexander Solzhenitsyn
- Alexandra Alter
- Alexandre FERON
- Alice Munro
- Alina Lesik
- Alison Flood
- Allen Ginsberg
- Amanda Gorman
- Amartya Sen
- Amelia Glaser
- Amos Oz
- An Nam
- Anatole France
- Anatoly Gavrilov
- Anders Olsson
- André Breton
- André Menras
- André Menras – Hồ Cương Quyết
- André Menras Hồ Cương Quyết
- Andrea Hoa Pham
- Andrea Kendall-Taylor
- Andreas Fulda
- Andreas Wimmer
- Andrew Postman
- Andy Cao
- Anh Anh
- Anh Hồng
- Anh Hồng (nhà thơ)
- Ánh Liên
- Anh Nhi
- Anh Văn
- Anika Zeller
- Anna Akhmatova
- Anna Maria Bracale Ceruti
- Anna Mitchell
- Anne Carson
- Anne Hébert
- Anne Henochowicz
- Annie Ernaux
- António Jacinto
- Antôn Nguyễn Trường Thăng
- Archimedes L.A. Patti
- Arlette Quỳnh Anh Trần
- Arnold Schwarzenegger
- Arthur Koestler
- Arty Abel
- Arvind Subramanian
- Augustina
- Aurélie Coulon
- Aurelien Breeden
- Ba Sàm
- Bá Thụ Đàm
- Bạch Cúc
- Bạch Hoàn
- Bách Mỵ
- Bách Thân
- Bạch X. Phẻ
- Bạch Xuân Phẻ
- Bakhtin
- Ban Mai
- Bàn Văn Thòn
- Ban Vận động Văn đoàn Độc lập Việt Nam
- Bảo Huân
- Bảo La
- Bảo Nhi Lê
- Bảo Ninh
- Bảo Phác
- Bão Vũ
- Barbara Demick
- Bashô
- Batrioldman
- Bauxite Việt Nam
- Bắc Đảo
- Bắc Phong
- Bằng Việt
- BB Ngô
- Bei Dao
- Benjamin Péret
- Benjamin Ramm
- Bertolt Brecht
- Bertrand Russell
- Bettina Rheims
- Bích Ngân
- Biếm họa
- Biên Cương
- Biệt Hiệu
- Bilahari Kausikan
- Billy Collins
- Bình Nguyên Lộc
- Brahma Chellaney
- Branko Milanovic
- Brett Reilly
- Brian Pascus
- Brian Wu
- Brice Pedroletti
- Brodsky
- Bryan
- Bùi An
- Bùi Bảo Trúc
- Bùi Bích Hà
- Bùi Chát
- Bùi Chí Trung
- Bùi Chí Vinh
- Bùi Công Thuấn
- Bùi Công Trực
- Bùi Đức Lại
- Bùi Giáng
- Bùi Hải Quảng
- Bùi Hoàng Tám
- Bùi Hoằng Vị
- Bùi Huệ Chi
- Bui Huy Hoi Bui
- Bùi Mai Hạnh
- Bùi Mạnh Hùng
- Bùi Mẫn Hân
- Bùi Minh Quốc
- Bùi Ngọc Tấn
- Bùi Quang Thắng
- Bùi Suối Hoa
- Bùi Thanh Hiếu
- Bùi Thanh Phương
- Bùi Thanh Tuấn
- Bùi Thụy Băng
- Bùi Tiến An
- Bùi Trân Phượng
- Bùi Trọng Hiền
- Bùi Văn Kha
- Bùi Văn Nam Sơn
- Bùi Việt Sỹ
- Bùi Vĩnh Phúc
- Bùi Xuân Bách
- Bùi Xuân Đính
- Bùi-Viết Văn Đức
- Bulgakov
- Bửu Chỉ
- C.D.
- Cái Lư Hương
- Cái Trọng Ty
- Cam Ly
- Cảnh Chánh
- Cao Bảo Vân
- Cao Bình Minh
- Cao Chi
- Cao Gia An
- Cao Hành Kiện
- Cao Huy Thuần
- Cao Kim Ánh
- Cao La
- Cao Quang Nghiệp
- Cao Tần
- Cao Thị Hồng
- Cao Thu Cúc
- Cao Việt Dũng
- Cao Xuân Hạo
- Cao Xuân Huy
- Carl Bildt
- Carl O. Schuster
- Carlos Assunção
- Carolyn Mary Kleefeld
- Cát Linh
- Cẩm Tú
- Cấn Thị Thêu
- Chan Phuong
- Chanh Tam
- Charles Bo
- Charles Bukowski
- Charles Simic
- Chau Doan
- Chân Minh
- Chân Pháp Xa
- Chân Phương
- Chân Xuân Tản Viên
- Châu Diên
- Châu Hải Đường
- Châu Hồng Thủy
- Châu Hữu Quang
- Chenn
- Chế Diễm Trâm
- Chế Lan Viên
- Chi Mai
- Chi Phương
- Chiêu Dương
- Chiêu Khiêm
- Chiharu Shiota
- Chim Hải
- Chim Trắng
- Chinh Ba
- Chính Tâm
- Chính Vĩ
- Chinua Achebe
- Chơn Không Cao Ngọc Phượng
- Christian Gampert
- Christian Welzel
- Christina Mary Hjortlund
- Christoph Giesen
- Christoph Sator
- Christopher Balding
- Christopher Goscha
- Christy Wampole
- Chu Dương
- Chu Hảo
- Chu Hoạch
- Chu Kim
- Chu Mộng Long
- Chu Quang Tiềm
- Chu Tử
- Chu Văn Lễ
- Chu Văn Sơn
- Chu Vĩnh Hải
- Chu Vương Miện
- Chu Xuân Diên
- Chung Le
- Claire Simon
- Clay Phạm
- Concepcion de Leon
- Connie Hoàng
- Cora Engelbrecht
- Costica Bradatan
- Cổ Ngư
- Cù An Hưng
- Cù Huy Hà Vũ
- Cù Mai Công
- Cù Tuấn
- Cung Minh Huân
- Cung Tích Biền
- Cung Trầm Tưởng
- D. S. Likhachev
- Da Màu
- Dạ Ngân
- Dạ Thảo Phương
- Dã Tượng
- DAD
- Dadolin Murak
- Damien Keown
- Dan Bilefsky
- Dan Slater
- Dana Gioia
- Danh ngôn
- Dani Rodrik
- Daniel Halpern
- Daniel Hautzinger
- Daron Accemoglu
- David Brown
- David Gascoyne
- David Marchese
- David Weinberger
- Ðặng Thơ Thơ
- Demetrio Paparoni
- DEUTSCHE WELLE
- Di
- Di Li
- Diêm Liên Khoa
- Diễm Thi
- Diễm Tường
- Diễn đàn Thế kỷ
- Diệp Duy Liêm
- Diệp Huy
- Ðinh Cường
- Dino Buzatti
- Dipanjan Roy Chaudhury
- Dmitri Prokofyev
- Dmitry Burago
- Dmitry Muratov
- Doãn Cẩm Liên
- Doãn Mạnh Dũng
- Doãn Mẫn
- Doãn Quốc Sỹ
- Dominique Lemieux
- Donald Inglehart
- Donna Ashworth
- Ðỗ Quang Nghĩa
- Ðỗ Quyên
- Du Tử Lê
- Dung Nguyễn
- Dũng Phan
- Dũng Trung Kqd
- Dũng Vũ
- Duy Lam
- Duy Tân
- Duy Thanh
- Duy Thông
- Duyên Anh
- Dư Hoa
- Dư Kiệt
- Dư Thị Hoàn
- Dư Thu Vũ
- Dương Đại Triều Lâm
- Dương Đình Giao
- Dương Khánh Phương
- Dương Kiền
- Dương Ngạn
- Dương Nghiễm Mậu
- Dương Ngọc Thái
- Dương Như Nguyện
- Dương Phương Vinh
- Dương Thắng
- Dương Thiệu Tước
- Dương Thu Hương
- Dương Thuấn
- Dương Tú
- Dương Tường
- Dương Văn Ba
- Dylan Suher
- Đà Văn
- Đàm Hà Phú
- Đàm Hách Thành
- Đào An Khánh
- Đào Anh Kha
- Đào Công Tiến
- Đào Duy Anh
- Đào Hiếu
- Đào Lê Na
- Đào Ngọc Chương
- Đào Nguyên
- Đào Nguyễn
- Đào Nguyên Phương Thảo
- Đào Như
- Đào Phương Liên
- Đào Quang Toản
- Đào Tấn Phần
- Đào Thái Tôn
- Đào Thị Hương
- Đào Tiến Thi
- Đào Trung Đạo
- Đào Trường Phúc
- Đào Tuấn
- Đào Tuấn Ảnh
- Đào Văn Thuỵ
- Đào Văn Tiến
- Đào Vũ Anh Hùng
- Đặng Anh Đào
- Đặng Bích Phượng
- Đặng Chương Ngạn
- Đặng Đình Cung
- Đặng Đình Mạnh
- Đặng Hà
- Đặng Hải Sơn
- Đặng Hoàng Giang
- Đặng Hồng Nam
- Đặng Hùng Võ
- Đặng Hương Giang
- Đặng Hữu
- Đặng Mai Lan
- Đặng Mậu Tựu
- Đăng Nguyên
- Đặng Phùng Quân
- Đặng Quốc Thông
- Đặng Sơn Duân
- Đặng Thái
- Đăng Thành
- Đặng Thân
- Đặng Thị Hảo
- Đặng Thơ Thơ
- Đặng Tiến
- Đặng Tiến (Thái Nguyên)
- Đặng Trung Nghĩa
- Đặng Túy
- Đặng Văn Dũng
- Đặng Văn Hùng
- Đặng Văn Ngữ
- Đặng Văn Sinh
- Đặng Vũ Vương
- Đặng Xuân Thảo
- Đặng Xuân Xuyến
- Đằng-Giao
- Điểm Thọ
- Đinh Bá Anh
- Đinh Cường
- Đinh Hoàng Thắng
- Đinh Hùng
- Đình Kính
- Đinh Linh
- Đinh Ngọc Thu
- Đinh Phương
- Đinh Phương Thảo
- Đinh Quang Anh Thái
- Đinh Thanh Huyền
- Đinh Thị Như Thúy
- Đinh Trường Chinh
- Đinh Từ Bích Thuý
- Đinh Từ Bích Thúy
- Đinh Văn Đức
- Đinh Vũ Hoàng Nguyên
- Đinh Ý Nhi
- Đinh Yên Thảo
- Đoàn Ánh Thuận
- Đoàn Bảo Châu
- Đoàn Cầm Thi
- Đoàn Công Lê Huy
- Đoàn Hồng Lê
- Đoàn Huy Giao
- Đoàn Huyền
- Đoàn Khắc Xuyên
- Đoàn Lê Giang
- Đoàn Nhã Văn
- Đoàn Thanh Liêm
- Đoan Trang
- Đoàn Tùng Nguyễn
- Đoàn Tử Huyến
- Đoàn Việt Hùng
- Đoàn Xuân Kiên
- Đỗ Anh Hoa
- Đỗ Anh Tuấn
- Đỗ Cao Bảo
- Đỗ Duy Ngọc
- Đỗ Đức
- Đỗ Đức Đông Ngàn
- Đỗ Đức Hiểu
- Đỗ Hòa
- Đỗ Hoàng Diệu
- Đỗ Hồng Ngọc
- Đỗ Hồng Nhung
- Đỗ Hữu Chí
- Đỗ Kh
- Đỗ Kh.
- Đỗ Khiêm
- Đỗ Kim Thêm
- Đỗ Lai Thuý
- Đỗ Lai Thúy
- Đỗ Lê Anh Đào
- Đỗ Mạnh Hoàng
- Đỗ Minh Tuấn
- Đỗ Nghê
- Đỗ Ngọc
- Đỗ Ngọc Thống
- Đỗ Quang Nghĩa
- Đỗ Quang Vinh
- Đỗ Quý Toàn
- Đỗ Quyên
- Đỗ Quỳnh Dao
- Đỗ Thắng Cảnh
- Đỗ Thị Thu Trà
- Đỗ Thiên Anh Tuấn
- Đỗ Trí Vương
- Đỗ Trọng Khơi
- Đỗ Trung Quân
- Đỗ Trường
- Đỗ Tuyết Khanh
- Đồng Chuông Tử
- Đông Hoài
- Đông Hồ
- Đông Kha
- Đông Ngàn Đỗ Đức
- Đông Nghi
- Đức Ban
- Đức Đàm
- Đức Flying Bay
- Đức Hoàng
- Đức Lê
- Đức Phổ
- Đức Tâm
- Đức Tiến
- E.E. Cummings
- E.M. Chernoivanenko
- Eamonn Butler
- Eckart Kleßmann
- Eduardo Galeano
- Edward Hirsch
- Elena Pucillo Truong
- Elias Canetti
- Ellen Bass
- Eloisa Amezcua
- Emiel Roothooft
- Emmanuelle Jardonnet
- Eric Weiner
- Erica Frantz
- Erik Harms
- Erik Korling
- Euan Ward
- Evgheni Dobrenko
- F.N.
- Federico García Lorca
- Feliks Kuznesov
- Filip Lech
- Flanny O’Connor
- Florence Noiville
- Florian Altenhöner
- Francis Fukuyama
- Francis Fukuyma
- Frank Dikötter
- Frank O'Hara
- Frankfurt
- Fred Hiatt
- Friedrich Dürrenmatt
- Friedrich Nietzsche
- Fritz J. Raddatz
- Gabriel García Márquez
- Gaither Stewart
- Gaiutra Bahadur
- Gary Leupp
- Gặp gỡ và trò chuyện
- Georg Bönisch
- Georg Trakl
- George Burchett
- George Orwell
- George Perreault
- George Siemens
- Gerhard Will
- Germain Droogenbroodt
- Giang Dang
- Giang Lại Đức
- Giang Nam
- Giáng Vân
- Giáp Văn Dương
- Gideon Rachman
- Giuse Lê Công Đức
- Goethe
- Gonçalo Fernandes
- Gottfried Benn
- Graham Allison
- Grigory Yudin
- Günter Kunert
- Gyảng Anh Iên
- Hà Duy Phương
- Hà Dương Tuấn
- Hà Dương Tường
- Hà Đình Nguyên
- Hạ Đình Nguyên
- Hà Huy Sơn
- Hà Hương
- Hà Lệ Minh
- Hà Ngọc Hòa
- Hạ Nguyên
- Hà Nguyên Du
- Hà Nhân
- Hà Nhật
- Hà Phạm Phú
- Hà Quang Vinh
- Hà Sĩ Phu
- Hà Thanh Vân
- Hà Thế
- Hà Thị Minh Đạo
- Hà Thúc Sinh
- Hà Thủy Nguyên
- Hà Tùng Long
- Hà Tùng Sơn
- Hà Văn Thịnh
- Hà Văn Thùy
- Hà Vũ Trọng
- Hagi Kenaan
- Hai An Vu
- Hải Hạc
- Hải Ngọc
- Hai Thanh
- Han Dang
- Hàn Giang
- Han Kang
- Hàn Vĩnh Diệp
- Hạnh Nguyên
- Hạnh Phước
- Hạnh Viên
- Hannah Beech
- Hào Thiện Nhân
- Haruki Murakami
- Hân Hương
- Heiko Buschke
- Heinrich Heine
- Henri Michaux
- Henry David Thoreau
- Henry Wadsworth Longfellow
- Heriberto Araújo
- Hermann Hesse
- Hiền Trang
- Hiệp Ikaria
- Hiệu Minh
- Hiếu Tân
- Ho Lai-Ming
- Hòa Bình Lê
- Hoa Níp
- Hoài Hương
- Hoài Nam
- Hoài Phương
- Hoài Thanh
- Hoài Việt
- Hoài Ziang Duy
- Hoan Doan
- Hoàn Nguyễn
- Hoàng Ánh
- Hoàng Anh Tuấn
- Hoàng Cát
- Hoàng Cầm
- Hoàng Chí Hiếu
- Hoàng Chính
- Hoàng Cường Long
- Hoàng Dũng
- Hoàng Dương Tuấn
- Hoàng Đăng Khoa
- Hoàng Đỗ
- Hoàng Đông
- Hoàng Đức Truật
- Hoàng Hà
- Hoàng Hải Thủy
- Hoàng Hải Vân
- Hoảng Hãn
- Hoàng Hưng
- Hoàng Khởi Phong
- Hoàng Kim Oanh
- Hoàng Lại Giang
- Hoàng Lan
- Hoàng Lan Anh
- Hoàng Lan Chi
- Hoàng Lê
- Hoàng Lệ
- Hoàng Linh
- Hoàng Long
- Hoàng Mai Ðạt
- Hoàng Mạnh Hải
- Hoàng Minh Trí
- Hoàng Minh Tường
- Hoàng Nam
- Hoàng Nga
- Hoàng Ngọc Biên
- Hoàng Ngọc Hiến
- Hoàng Ngọc Nguyên
- Hoàng Ngọc Tuấn
- Hoàng Nguyễn
- Hoàng Nguyên Vũ
- Hoàng Nhơn
- Hoàng Nhuận Cầm
- Hoàng Phong Tuấn
- Hoàng Phủ Ngọc Tường
- Hoàng Quân
- Hoàng Quốc Hải
- Hoàng Thị Hường
- Hoàng Thị Thu Thủy
- Hoàng Thu Phố
- Hoàng Thúy
- Hoàng Thuỵ Anh
- Hoàng Tiến
- Hoàng Trung Thông
- Hoàng Tuấn Công
- Hoàng Tuấn Phổ
- Hoàng Tùng
- Hoàng Tuỵ
- Hoàng Văn Sơn
- Hoàng Việt
- Hoàng Vũ Thuật
- Hoàng Xuân Phú
- Hoàng Xuân Sơn
- Hoàng Xuân Tuyền
- Hoàng Yến
- Horst Bienek
- Howard Gardner
- Hồ Anh Thái
- Hồ Bạch Thảo
- Hồ Bất Khuất
- Hồ Diệu Vân
- Hồ Dzếnh
- Hồ Đắc Vũ
- Hồ Đình Nghiêm
- Hồ Hải Thụy
- Hồ Hữu Tường
- Hồ Minh Tâm
- Hồ Ngọc Đại
- Hồ Như
- Hồ Phú Bông
- Hồ Tịnh Tình
- Hồ Trường An
- Hồ Tú Bảo
- Hội những người ủng hộ GS. Chu Hảo
- Hồng Anh
- Hồng Hoang
- Hồng Lê Thọ
- Hồng Phú
- Huệ Hương Hoàng
- Huguette Bertrand
- Huong Nguyen
- Huy Cận
- Huy Đức
- Huy Tưởng
- Huyền Thương
- Huỳnh Duy Lộc
- Huỳnh Hoa
- Huỳnh Hữu Uỷ
- Huỳnh Hữu Ủy
- Huỳnh Kim Báu
- Huỳnh Kim Quang
- Huỳnh Lê Nhật Tấn
- Huỳnh Liễu Ngạn
- Huỳnh Ngọc Chênh
- Huỳnh Như Phương
- Huỳnh Sơn Phước
- Huỳnh Tấn Mẫm
- Huỳnh Thế Du
- Huỳnh Thục Vy
- Huỳnh Trọng Khang
- Huỳnh Tuấn Anh
- Hứa Chương Nhuận
- Hương Lan
- Hường Thanh
- Hương Thủy
- Hữu Danh
- Hữu Đông
- Hữu Loan
- Hữu Mai
- Hữu Phương
- Ian Bui
- Ian Johnson
- Igor Poglazov
- Ilza Burchett
- Inrasara
- Iris Radisch
- Isabella Kwai
- Issa
- Issac Bashevis Singer
- Italo Calvino
- Iya Kiva
- J. M. Lotman
- J.B Nguyễn Hữu Vinh
- Jacques Attali
- Jacques Prévert
- Jake Johnson
- James Borton
- James Daniel Spears
- James G. Zumwalt
- James Grossman
- James Joyce
- James Poniewozik
- James Stavridis
- James WrightJuan Felipe Herrera
- Janos Kornai
- Jared Carters
- Jason Lopata
- Jason Morris-Jung
- Jay Nordlinger
- Jaya K.
- Jean Chesnaux
- Jean d'Ormesson
- Jean Piaget
- Jean Przyluski
- Jean Toomer
- Jean-Jacques Brochier
- Jean-Jacques Roth
- Jean-Louis Rocca
- Jean-Luc Chalumeau
- Jean-Marc Roberts
- Jean-Patrick Géraud
- Jean-Paul Sartre
- Jefferson Cowie
- Jeffrey Hanfover
- Jeffrey Nall
- Jessica Swoboda
- Jessie Yeung
- Jiayang Fan
- Jimmy Carter
- Joan Hua
- João Guimarães Rosa
- Joaquin Nguyễn Hòa
- John Barrow
- John Cheever
- John Freeman
- John Keane
- John McCain
- Jon Fosse
- Jonathan Dee
- Jonathan London
- Jörg Wischermann
- Jorge Amado
- Jorge Luis Borges
- Joschka Fischer
- Josée Lapointe
- Joseph Wong
- Joseph Wright
- Josh Rogin
- Joshua Rothman
- Juan Pablo Cardenal
- Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araújo
- Julia Cagé
- Julio Cortázar
- Jun’ichiro Tanizaki
- Kahil Gibral
- Kai Hoàng
- Kale
- Kalynh Ngô
- Kamel Daoud
- Kao Phú
- Kap Seol
- Karel Appel
- Karen Tongson
- Kate Chopin
- Kazuo Shiraga
- Kenneth Nguyen
- Keorapetse Kgositsile
- Kerstin Holm
- Kều Jang
- Kha Lương Ngãi
- Khái Hưng
- Khaly Chàm
- Khang Quốc Ngọc
- Khánh
- Khánh Bình
- Khánh Duy
- Khánh Ly
- Khánh Mai
- Khanh Nguyen
- Khanh Pham
- Khánh Phương
- Khánh Trâm
- Khánh Trường
- Khét
- Khế Iêm
- Khiêm Nhu
- Khổng Đức Thiêm
- Khuất Đẩu
- Khuê Phạm
- Khuyết Thư
- Kiệm Hoàng
- Kiến Văn
- Kiệt Anh Hùng
- Kiệt Tấn
- Kiều Duy Vĩnh
- Kiều Loan
- Kiều Mai Sơn
- Kiều Maily
- Kiều Phong
- Kiều Thị An Giang
- Kim Ân
- Kim Chi
- Kim Dung
- Kim Hạnh
- Kim Thúy
- Kim Trần
- Kinh Bắc
- Kính Hòa
- Klaus Wiegerefe
- Kúm
- Kurt-Martin Mayer
- Kỳ Duyên
- Kyoko Numano
- L. N. Tolstoy
- L. V. H.
- La Khắc Hoà
- La Khắc Hòa
- Lã Nguyên
- Lại Nguyên Ân
- Lam Điền
- Lam Ngọc
- Lam Thái Hòa
- Lan Nguyên
- Lang Anh
- Langston Hughes
- LAP
- Larry Diamond
- Lars Vargö
- Laura Cappelle
- Laurent Sagalovitsch
- Lawrence Ferlinghetti
- Lâm Chương
- Lâm Duyên
- Lâm Hạnh
- Lâm Lê
- Lâm Ngân Mai
- Lâm Quang Mỹ
- Lâm Thị Mỹ Dạ
- Leon Trotsky
- Leonard Cohen
- Lê An Thế
- Lê Anh Hoài
- Lê Anh Hùng
- Lê Ân
- Lê Bá Đảng
- Lê Bích Vượng
- Lê Chiều Giang
- Lê Công Định
- Lê Công Giàu
- Lê Công Tư
- Lê Ðình Nhất Lang
- Lê Dũng
- Lê Duy Nam
- Lê Đạt
- Lê Đăng Doanh
- Lê Đình Cai
- Lê Đình Khẩn
- Lê Đình Thắng
- Lê Đỗ Huy
- Lê Đức Dục
- Lê Đức Thôn
- Lê Giang Trần
- Lê Hải
- Lệ Hằng
- Lê Hiệp
- Lê Hoài Nguyên
- Lê Hoàng Diễm Trang
- Lê Hoàng Lân
- Lê Học Lãnh Vân
- Lê Hồ Quang
- Lê Hồng Hà
- Lê Hồng Hiệp
- Lê Hồng Lâm
- Lê Hùng
- Lê Hùng Vọng
- Lê Huyền Ái Mỹ
- Lê Huỳnh Lâm
- Lê Hữu
- Lê Hữu Khoá
- Lê Hữu Khóa
- Lê Hữu Nam
- Lê Kế Lâm
- Lê Khải
- Lê Kim Duy
- Lê Ký Thương
- Lê Lạc Giao
- Lê Luân
- Lê Mã Lương
- Lê Mai
- Lê Mai Lĩnh
- Lê Mạnh Chiến
- Lê Mạnh Đức
- Lê Minh Chánh
- Lê Minh Hà
- Lê Minh Hiền
- Lê Minh Khuê
- Lê Minh Phong
- Lê Ngân Hằng
- Lê Ngọc Luân
- Lê Ngọc Sơn
- Lê Nguyễn
- Lê Nguyễn Duy Hậu
- Lê Nguyễn Hương Trà
- Lê Nguyên Long
- Lê Nguyên Vỹ
- Lê Như Bình
- Lê Oa Đằng
- Lê Phan
- Lê Phú Khải
- Lê Quang
- Lê Quang Đức
- Lê Quảng Hà
- Lê Quang Hợp
- Lê Quang Thành
- Lê Quân
- Lê Quốc Anh
- Lê Quỳnh
- Lê Quỳnh Mai
- Lê Sa Long
- Lê Si Na
- Lê Sơn
- Lê Tất Đạt
- Lê Tất Điều
- Lê Thanh Dũng
- Lê Thanh Hải
- Lê Thanh Phong
- Lê Thanh Trường
- Lê Thân
- lê thi diem thuý
- Lê Thị Hồng Minh
- Lê Thị Huệ
- Lê Thị Hường
- Lê Thị Oanh
- Lê Thị Thấm Vân
- Lê Thiết Cương
- Lê Thiếu Nhơn
- Lê Thọ Bình
- Lê Thời Tân
- Lê Thời Thôi
- Lê Thu Hiền
- Lê Thúy Bảo Liên
- Lê Tiên Long
- Lê Trí Tuệ
- Lê Trinh
- Lê Trọng Nghĩa
- Lê Trọng Nguyễn
- Lê Trung Tĩnh
- Lê Trường Thanh
- Lê Tuấn Huy
- Lê Tuyết Hạnh
- Lê Văn Bỉnh
- Lê Văn Hảo
- Lê Văn Hiếu
- Lê Văn Hòa
- Lê Văn Luân
- Lê Văn Sơn
- Lê Văn Trung
- Lê Văn Tùng
- Lê Vĩnh Tài
- Lê Vĩnh Triển
- Lê Vũ Trường Giang
- Lê Xuân Khoa
- Lê Xuyên
- Li Edelkoort
- Li Zhongqin
- Liêu Diệc Vũ
- Liêu Thái
- Liễu Trương
- Linh Nguyên
- Linh Văn
- Linh Vân
- Linh-Chân Brown
- LKH
- Lorca
- Louis Aragon
- Louise Glück
- Lộc Vàng
- Luân Hoán
- Ludwig von Mises
- Luke Hunt
- Luke Turner
- Lữ Kiều
- Lữ Quỳnh
- Lương Đào
- Lương Thiệu Quân
- Lương Thư Trung
- Lưu Á Châu
- Lưu Bình Nhưỡng
- Lưu Diệu Vân
- Lưu Đức Trung
- Lưu Hà
- Lưu Hiểu Ba
- Lưu Khánh Thơ
- Lưu Mê Lan
- Lưu Minh Hải
- Lưu Na
- Lưu Nhi Dũ
- Lưu Quang Vũ
- Lưu Thuỷ Hương
- Lưu Thủy Hương
- Lưu Trọng Văn
- Lưu Uyên Khôi
- Lý Đợi
- Ly Hoàng Ly
- Lý Ngang
- Ly Phạm
- Lý Quang Hoàn
- Lý Thanh
- Lý Tiến Dũng
- Lý Toàn Thắng
- Lý Trực Dũng
- Lý Xuân Hải
- Lydia Davis
- Lynh Bacardi
- LysP
- M. Gorky
- M.L. Gasparov
- Mạc Phong Tuyền
- Mạc Văn Trang
- Mạc Việt Hồng
- Mạch Nha
- Mạch Quang Thắng
- Madeleine Riffaud
- Mai An Nguyễn Anh Tuấn
- Mai Anh Tuấn
- Mai Bá Ấn
- Mai Bá Kiếm
- Mai Chanh
- Mai Hiền
- Mai Khôi
- Mai Kim Ngọc
- Mai Nhật
- Mai Ninh
- Mai Quốc Ấn
- Mai Quỳnh
- Mai Quỳnh Nam
- Mai Sơn
- Mai Thái Lĩnh
- Mai Thanh Sơn
- Mai Thảo
- Mai Tú Ân
- Mai Văn Hoan
- Mai Văn Phấn
- Mai Văn Tính
- Maki Starfield
- Mamleev
- Mạnh Kim
- Marc Andrus
- Marcel Reich-Ranicki
- Marci Shore
- Marco Ferrarese
- Margarita Lyutova
- Maria Donovan
- Maria Ressa
- Mario Vargas Llosa
- Marion Hennebert
- Mark B. Hamilton
- Mark Binelli
- Mark Frankland
- Mark Osaki
- Mark Strand
- Marta Hillers
- Martin Jankowski
- Martin Kulldorff
- Marty Robbins
- Mary Morose
- Mary Walsh
- Mathias Mayer
- Matthew Clayfield
- Matthew Crawford
- Maurice Blanchot
- Maximilian Steinbeis
- May
- Maya Angelou
- Mặc Đỗ
- Mặc Lâm
- Mân Côi
- McAmmond Nguyễn Thị Tư
- Media Văn Việt
- Michael Burawoy
- Michael Scammell
- Miêng
- Mike Ives
- Mikhail Shishkin
- Mikhail Viktorovich Zygar
- Milan Kundera
- Mimmi Diệu Hường Bergström
- MInh Anh
- Minh Huệ
- Minh Hùng
- Minh Luật
- Minh Quang – Lê Chiên
- Minh Quang Ho
- Minh Tâm
- Minh Thùy
- Minh Thư
- Minh Toàn
- Minh Tuấn
- Monica Berlin
- Mỹ Hằng
- Mỹ Lan
- N. S. Khrushchev
- Nam Dao
- Nam Dao Nguyễn Mạnh Hùng
- Nam Đan
- Nam Đông
- Nam Nguyên
- Nam Sơn
- Naowarat Pongpaiboon
- Natalia lacovelli
- Nataliya Zhynkina
- Natsume Sōseki
- Nay Aung
- ng. anhanh
- Ng.Uyển Nicole Dương
- Ngải Vị VỊ
- Ngân Xuyên
- Nghệ thuật
- Nghiêm Lương Thành
- Nghiêm Phương Mai
- Nghiêm Xuân Hồng
- Nghiên Cứu Phê Bình
- Ngo Thu
- Ngọc Anh
- Ngọc Duy Phan
- Ngoc Hien Bui
- Ngọc Linh
- Ngô Anh Tuấn
- Ngô Bảo Châu
- Ngô Đình Thẩm
- Ngô Đồng
- Ngô Hương Giang
- Ngô Khắc Tài
- Ngộ Không Phí Ngọc Hùng
- Ngô Liêm Khoan
- Ngô Minh
- Ngô Minh Khôi
- Ngô Ngọc Loan
- Ngô Ngọc Trai
- Ngô Nguyên Dũng
- Ngô Nhật Đăng
- Ngô Quốc Phương
- Ngô Quốc Thịnh
- Ngô Thế Vinh
- Ngô Thị Kim Cúc
- Ngô Thị Thanh Lịch
- Ngô Tùng Phong
- Ngô Tự Lập
- Ngô Văn
- Ngô Văn Giá
- Ngô Viết Nam Sơn
- Ngô Viết Trọng
- Ngô Vĩnh Long
- Ngô Xuân Hội
- Ngô Xuân Phúc
- Ngô Xuân Thảo
- Ngu Yên
- Nguyen Duc Thanh
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Anh Dũng
- Nguyễn Anh Tuấn
- Nguyễn Anh Tuấn - đạo diễn
- Nguyễn Bá Chung
- Nguyễn Bách Việt
- Nguyễn Bảo Chân
- Nguyễn Bắc Sơn
- Nguyên Bình
- Nguyên Cầm
- Nguyên Cẩn
- Nguyên Chánh
- Nguyễn Chí Hoan
- Nguyễn Chí Thuật
- Nguyễn Chí Trung
- Nguyễn Chí Tuyến
- Nguyễn Chinh Trung
- Nguyễn Cung Thông
- Nguyễn Cường
- Nguyễn Danh Bằng
- Nguyễn Danh Huế
- Nguyễn Danh Lam
- Nguyễn Ðăng Thường
- Nguyễn Duy
- Nguyễn Dương Quang
- Nguyễn Đạt
- Nguyễn Đắc Kiên
- Nguyễn Đắc Xuân
- Nguyễn Đăng Điệp
- Nguyễn Đăng Hưng
- Nguyễn Đăng Khoa
- Nguyễn Đăng Mạnh
- Nguyễn Đăng Na
- Nguyễn Đăng Quang
- Nguyễn Đăng Thường
- Nguyễn Đình Ấm
- Nguyễn Đình Bin
- Nguyễn Đình Bổn
- Nguyễn Đình Chú
- Nguyễn Đình Cống
- Nguyễn Đình Đăng
- Nguyễn Đình Huỳnh
- Nguyễn Đình Thắng
- Nguyễn Đình Thi
- Nguyễn Đình Toàn
- Nguyễn Đổng Chi
- Nguyễn Đông Thức
- Nguyễn Đức
- Nguyễn Đức Dương
- Nguyễn Đức Hiệp
- Nguyễn Đức Mậu
- Nguyễn Đức Sơn
- Nguyễn Đức Thắng
- Nguyễn Đức Tiến
- Nguyễn Đức Tùng
- Nguyễn Đức Tường
- Nguyễn Gia Trí
- Nguyên Giác
- Nguyên Giác Phan Tấn Hải
- Nguyễn Hà Luân
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Hải Yến
- Nguyễn Hàn Chung
- Nguyễn Hiến Lê
- Nguyễn Hoa Lư
- Nguyễn Hoài Nam
- Nguyễn Hoài Văn
- Nguyễn Hoài Vân
- Nguyễn Hoàn
- Nguyễn Hoàn Nguyên
- Nguyễn Hoàng Ánh
- Nguyễn Hoàng Anh Thư
- Nguyễn Hoàng Diệu Thủy
- Nguyễn Hoàng Diệu Thúy
- Nguyễn Hoàng Giao
- Nguyễn Hoàng Linh
- Nguyễn Hoàng Trung
- Nguyễn Hoàng Văn
- Nguyễn Hồng Anh
- Nguyễn Hồng Giao
- Nguyễn Hồng Hưng
- Nguyễn Hồng Lam
- Nguyễn Hồng Nhung
- Nguyễn Hồng Thục
- Nguyễn Huệ Chi
- Nguyễn Hùng
- Nguyễn Huy Hoàng
- Nguyễn Huy Thiệp
- Nguyễn Huy Vũ
- Nguyên Hưng
- Nguyễn Hưng Quốc
- Nguyễn Hương
- Nguyễn Hữu Đễ
- Nguyễn Hữu Hồng Minh
- Nguyễn Hữu Liêm
- Nguyễn Hữu Nhật
- Nguyễn Hữu Sơn
- Nguyễn Hữu Thiết
- Nguyễn Hữu Việt Hưng
- Nguyễn Hữu Vinh
- Nguyễn kc Hậu
- Nguyễn Khải
- Nguyễn Khánh Duy
- Nguyễn Khánh Trường
- Nguyễn Khắc An
- Nguyễn Khắc Bình
- Nguyễn Khắc Mai
- Nguyễn Khắc Phê
- Nguyễn Khắc Phi
- Nguyễn Khắc Phục
- Nguyễn Khiêm
- Nguyễn Khôi
- Nguyễn Kiến Phước
- Nguyễn Kiều Dung
- Nguyễn Kiều Hưng
- Nguyên Lạc
- Nguyễn Lãm Thắng
- Nguyễn Lan Phương
- Nguyễn Lân Bình
- Nguyễn Lân Thắng
- Nguyễn Lê Hồng Hưng
- Nguyễn Lệ Uyên
- Nguyễn Linh Giang
- Nguyễn Linh Quang
- Nguyễn Lộ Trạch
- Nguyễn Luận
- Nguyễn Lương Hải Khôi
- Nguyễn Lương Ngọc
- Nguyễn Lương Vỵ
- Nguyễn Mai
- Nguyễn Man Nhiên
- Nguyễn Mạnh An Dân
- Nguyễn Mạnh Côn
- Nguyễn Mạnh Đẩu
- Nguyễn Mạnh Tiến
- Nguyễn Manh Trinh
- Nguyễn Mạnh Trinh
- Nguyễn Mạnh Tuấn
- Nguyễn Mạnh Tường
- Nguyễn Minh Anh
- Nguyễn Minh Hòa
- Nguyễn Minh Kính
- Nguyễn Minh Nhị
- Nguyễn Minh Nhựt
- Nguyễn Minh Thuyết
- Nguyễn Mộng Giác
- Nguyên Ngọc
- Nguyễn Ngọc Chu
- Nguyễn Ngọc Giao
- Nguyễn Ngọc Hoa
- Nguyễn Ngọc Lanh
- Nguyễn Ngọc Liễm
- Nguyễn Ngọc Lung
- Nguyễn Ngọc Tâm
- Nguyễn Ngọc Thiện
- Nguyễn Ngọc Tú Anh
- Nguyễn Ngọc Tư
- Nguyên Nguyên
- Nguyễn Nguyên Bình
- Nguyễn Nhật Tín
- Nguyên Nhi
- Nguyễn Như Huy
- Nguyễn Phạm Hùng
- Nguyễn Phú Yên
- Nguyễn Phúc Vĩnh Ba
- Nguyễn Phượng
- Nguyễn Phương Đình
- Nguyễn Phương Mai
- Nguyễn Phương Mạnh
- Nguyễn Quang
- Nguyễn Quang A
- Nguyễn Quang Bình
- Nguyễn Quang Duy
- Nguyễn Quang Dy
- Nguyễn Quang Đồng
- Nguyễn Quang Hồng
- Nguyễn Quang Hưng
- Nguyễn Quang Lập
- Nguyễn Quang Thạch
- Nguyễn Quang Thân
- Nguyễn Quang Thiều
- Nguyễn Quang VInh
- Nguyễn Quân
- Nguyễn Quốc Lâm
- Nguyễn Quốc Thái
- Nguyễn Quốc Toàn
- Nguyễn Quốc Trụ
- Nguyễn Quốc Tuấn
- Nguyên Sa
- Nguyễn Sĩ Dũng
- Nguyễn Sơn Lâm
- Nguyễn Sỹ Phương
- Nguyễn Sỹ Tế
- Nguyễn Tà Cúc
- Nguyễn Tài Cẩn
- Nguyễn Tấn Cứ
- Nguyễn Tất Nhiên
- Nguyễn Thạch Giang
- Nguyễn Thái Hòa
- Nguyễn Thái Hợp
- Nguyễn Thái Sơn
- Nguyễn Thái Tuấn
- Nguyễn Thanh Bình
- Nguyễn Thanh Châu
- Nguyễn Thanh Giang
- Nguyễn Thanh Hiện
- Nguyễn Thanh Hùng
- Nguyễn Thanh Huy
- Nguyễn Thanh Huyền
- Nguyễn Thanh Mỹ
- Nguyễn Thành Nam
- Nguyễn Thanh Nghị
- Nguyễn Thanh Nguyệt
- Nguyễn Thành Phong
- Nguyễn Thanh Sơn
- Nguyễn Thành Sơn
- Nguyễn Thanh Tâm
- Nguyễn Thành Thi
- Nguyễn Thanh Tuyền
- Nguyễn Thanh Văn
- Nguyễn Thanh Việt
- Nguyễn Thế Hùng
- Nguyễn Thế Thanh
- Nguyễn Thị Bích Hậu
- Nguyễn Thị Bích Ngà
- Nguyễn Thị Bình
- Nguyễn thị Cỏ May
- Nguyễn Thị Dư Khánh
- Nguyễn Thị Hải
- Nguyễn Thị Hậu
- Nguyễn Thị Hiền
- Nguyễn Thị Hoàng
- Nguyễn Thị Hoàng Bắc
- Nguyễn Thị Khánh Minh
- Nguyễn Thị Khánh Trâm
- Nguyễn Thị Kim Chi
- Nguyễn Thị Kim Phụng
- Nguyễn Thị Minh Ngọc
- Nguyễn Thị Minh Thương
- Nguyễn Thị Ngọc Hải
- Nguyễn Thị Ngọc Nhung
- Nguyễn Thị Oanh
- Nguyễn Thị Phước
- Nguyễn Thị Thanh Bình
- Nguyễn Thị Thanh Hải
- Nguyễn Thị Thanh Lưu
- Nguyễn Thị Thanh Xuân
- Nguyễn Thị Thanh Yến
- Nguyễn Thị Thảo An
- Nguyễn Thị Thúy Hạnh
- Nguyễn Thị Thùy Linh
- Nguyễn Thị Thụy Vũ
- Nguyễn Thị Thuyền
- Nguyễn Thị Tịnh Thy
- Nguyễn Thị Từ Huy
- Nguyễn Thị Vinh
- Nguyễn Thiện Tống
- Nguyễn Thiện Tơ
- Nguyễn Thói Đời
- Nguyễn Thông
- Nguyễn Thu Quỳnh
- Nguyễn Thu Trang
- Nguyễn Thùy Dương
- Nguyễn Thúy Hạnh
- Nguyễn Thụy Long
- Nguyễn Thuỵ Phương
- Nguyễn Thùy Song Thanh
- Nguyễn Thỵ
- Nguyễn Thy Anh
- Nguyễn Tiến Dũng
- Nguyễn Tiến Lập
- Nguyễn Tiến Trung
- Nguyễn Tiến Văn
- Nguyễn Trần Bạt
- Nguyễn Tri Phương Đông
- Nguyễn Triệu Nam
- Nguyễn Trọng Bình
- Nguyễn Trọng Chức
- Nguyễn Trọng Huân
- Nguyễn Trọng Khôi
- Nguyễn Trọng Tạo
- Nguyễn Trung
- Nguyễn Trung Bảo
- Nguyễn Trung Dân
- Nguyễn Trung Hiếu
- Nguyễn Trung Kiên
- Nguyễn Trung Thuần
- Nguyễn Trường Giang
- Nguyễn Trường Huy
- Nguyễn Trường Uy
- Nguyễn Tuấn
- Nguyễn Tuấn Anh
- Nguyễn Tuấn Khoa
- Nguyễn Tùng
- Nguyễn Tùng Linh
- Nguyễn Tuyết Lan
- Nguyễn Tuyết Lộc
- Nguyễn Tư Nghiêm
- Nguyễn Tử Siêm
- Nguyễn Tường Bách
- Nguyễn Tường Thiết
- Nguyễn Tường Thụy
- Nguyễn Ước
- Nguyễn Vạn Phú
- Nguyễn Văn
- Nguyễn Văn Ba
- Nguyễn Văn Chính
- Nguyễn Văn Ðậu
- Nguyễn Văn Dũng
- Nguyễn Văn Đài
- Nguyễn Văn Gia
- Nguyễn Văn Hạnh
- Nguyễn Văn Hiệp
- Nguyễn Văn Hòa
- Nguyễn Văn Hùng
- Nguyễn Văn Huyên
- Nguyễn Văn Lợi
- Nguyễn Văn Lục
- Nguyễn Văn Miếng
- Nguyễn Văn Nghệ
- Nguyễn Văn Nho
- Nguyễn Văn Phong
- Nguyễn Văn Phú
- Nguyễn Văn Phước
- Nguyễn Văn Sâm
- Nguyễn Văn Sơn
- Nguyễn Văn Tao
- Nguyễn Văn Thiệu
- Nguyễn Văn Thọ
- Nguyễn Văn Trọng
- Nguyễn Văn Trung
- Nguyễn Văn Tuấn
- Nguyễn Văn Vĩnh
- Nguyễn Văn Xuân
- Nguyễn Vi Khải
- Nguyễn Vi Yên
- Nguyễn Viện
- Nguyễn Việt Anh
- Nguyễn Việt Chiến
- Nguyễn Viết Lãm
- Nguyễn Vĩnh Nguyên
- Nguyễn Vũ Hiệp
- Nguyễn Vũ Tiềm
- Nguyễn Vỹ
- Nguyễn Vy Khanh
- Nguyễn Xuân Diện
- Nguyễn Xuân Hằng
- Nguyễn Xuân Hoàng
- Nguyễn Xuân Hưng
- Nguyễn Xuân Khánh
- Nguyễn Xuân Khoát
- Nguyễn Xuân Nghĩa
- Nguyễn Xuân Nha
- Nguyễn Xuân Quang
- Nguyễn Xuân Thiệp
- Nguyễn Xuân Thọ
- Nguyễn Xuân Tiệp
- Nguyễn Xuân Tường Vy
- Nguyễn Xuân Xanh
- Nguyễn Ý Thuần
- Nguyên Yên
- Nguyễn-Chương Mt
- Nguyễn-hòa-Trước
- Nguyệt Chu
- Nguyệt Quỳnh
- Nguyệt Vi
- Ngự Thuyết
- Người Buôn Gió
- Ngyễn Trung Bảo
- Nh. Tay Ngàn
- Nhã
- Nhã Ca
- Nhã Duy
- Nhã Thuyên
- Nhan Do Thanh
- Nhân Hồng
- Nhật Chiêu
- Nhật Lệ
- Nhất Linh
- Nhật Tiến
- Nhật Tuấn
- Nhất Uyên
- Nhị Linh
- Nhị Ngã
- Nhóm Vì một Hà Nội xanh
- Như Huy
- Như Không
- Như Quỳnh
- Như Quỳnh de Prelle
- Như Ý
- Nhược Thủy
- Niall Ferguson
- Nick Hilden
- Nicolas Casey
- Nikulin
- Nina McPherson
- Ninh Dương
- Ninh Kiều
- Nobert Hummelt
- Nông Hồng Diệu
- NP Phan
- Obama
- Ocean Vương
- Octavio Paz
- Ogden Nash
- Oksana Zabuzhko
- Oleg Kashin
- Ondrej Slowik
- onggiaolang
- Orlando Figes
- Orwell
- Oscar Salemink
- Oscar Wilde
- Pablo Neruda
- Pablo Picasso
- Palmer
- Patrick Frater
- Patrick Lodge
- Paul Auster
- Paul Celan
- Paul Éluard
- Paul Hoover
- Paul Mendez
- Paul Mozur
- Paul Theroux
- Paul-François Paoli
- Paulus Lê Sơn
- Pavel Basinsky
- Pavlo Vyshebaba
- Paweł Kubiak
- Pawel Kuczynski
- Paweł Łepkowski
- Percy Mabandu
- Pervez Hoodbhoy
- Peter B. Zinoman
- Peter Hansen
- Peter Harvey
- Peter Kleiner
- Peter Singer
- Phạm Anh Tuấn
- Phạm Biểu Tâm
- Phạm Cao Hoàng
- Phạm Châu
- Phạm Chí Dũng
- Phạm Chi Lan
- Phạm Chu Sa
- Phạm Công Luận
- Phạm Công Thiện
- Phạm Công Út
- Phạm Duy
- Phạm Duy Nghĩa
- Phạm Đình Trọng
- Phạm Đình Vy
- Phạm Đoan Trang
- Phạm Hải Anh
- Phạm Hải Âu
- Phạm Hiền Mây
- Phạm Hoàng Quân
- Phạm Hồng Sơn
- Phạm Hùng Việt
- Phạm Huy Thông
- Phạm Khiêm Ích
- Phạm Kiều Tùng
- Phạm Kỳ Đăng
- Phạm Lệ Quyên
- Phạm Lê Vương Các
- Phạm Linh
- Phạm Lưu Vũ
- Phạm Minh Hoàng
- Phạm Minh Ngọc
- Phạm Minh Quân
- Phạm Minh Trung
- Phạm Ngọc Lư
- Phạm Ngọc Thái
- Phạm Ngọc Tiến
- Phạm Nguyên Trường
- Phạm Ngữ
- Phạm Phan Long
- Phạm Phú Cường
- Phạm Phú Hải
- Phạm Phú Minh
- Phạm Phú Phong
- Phạm Phú Thứ
- Phạm Phú Viết
- Phạm Phúc Thịnh
- Phạm Phương
- Phạm Quang Ái
- Phạm Quang Long
- Phạm Quang Trung
- Phạm Quang Tuấn
- Phạm Sỹ Sáu
- Phạm Tăng
- Phạm Thành
- Phạm Thành Hưng
- Phạm Thanh Nghiên
- Phạm Thảo Nguyên
- Phạm Thế Cường
- Phạm Thị
- Phạm Thị Anh Nga
- Phạm Thị Hoài
- Phạm Thị Kiều Ly
- Phạm Thị Ngọc
- Phạm Thị Phương
- Phạm Thiên Ân
- Phạm Thiên Thư
- Phạm Tín An Ninh
- Phạm Toàn
- Phạm Trần
- Phạm Trọng Chánh
- Phạm Trung Nghĩa
- Phạm Tuấn
- Phạm Tư Thanh Thiện
- Phạm Tường Vân
- Phạm Văn
- Phạm Văn Khoái
- Phạm Văn Quang
- Phạm Văn Song
- Phạm Văn Tình
- Phạm Văn Vũ
- Pham Viem Phuong
- Phạm Viêm Phương
- Phạm Viết Đào
- Phạm Việt Hưng
- Phạm Vũ Lửa Hạ
- Phạm Xuân Đài
- Phạm Xuân Hùng
- Phạm Xuân Nguyên
- Phạm Xuân Trường
- Phan An Sa
- Phan Ba
- Phan Bội Châu
- Phan Cẩm Thượng
- Phan Châu Thành
- Phan Cự Đệ
- Phan Đạo
- Phan Đắc Lữ
- Phan Đình Diệu
- Phan Độc Lập
- Phan Hải-Đăng
- Phan Hồng Giang
- Phan Huy Dũng
- Phan Huy Đường
- Phan Huy Lê
- Phan Huyền Thư
- Phan Kế Toại
- Phan Khôi
- Phan Lặng Yên
- Phan Mạnh Quỳnh
- Phan Nam Sinh
- Phan Ngọc
- Phan Nguyên
- Phan Nhật Nam
- Phan Nhiên Hạo
- Phan Ni Tấn
- Phan Phương Đạt
- Phan Quang
- Phan Tấn Hải
- Phan Tấn Uẩn
- Phan Thanh Bình
- Phan Thắng
- Phan Thế Hải
- Phan Thị Hà Dương
- Phan Thị Kim Phúc
- Phan Thị Trọng Tuyển
- Phan Thị Vàng Anh
- Phan Thu Vân
- Phan Thúy Hà
- Phan Trang Hy
- Phan Trí Đỉnh
- Phan Trọng Hoàng Linh
- Phan Văn Giưỡng
- Phan Văn Song
- Phan Văn Thắng
- Phan Vũ
- Phan Xine
- Phan Xuân Sinh
- Phannguyên Psg
- Phanxipăng
- Phaolô VI
- Pháp Hoan
- Pháp Vân
- Phapxa Chan
- Phát biểu nhận giải Văn Việt
- Phil Caputo
- Philip Larkin
- Philip Roth
- Phong Linh
- Phong Nguyen
- Phong Quang
- Phố Văn
- Phú Quang
- Phù Sa
- Phúc Lai GB
- Phúc Tiến
- Phunchok Stobdan
- Phùng Anh Kiệt
- Phùng Hi
- Phùng Hoài Ngọc
- Phùng Học Vinh
- Phùng Ngọc Kiên
- Phùng Nguyễn
- Phùng Quán
- Phùng Thành Chủng
- Phùng Thị Hạ Nguyên
- Phùng Thị Như Hà
- Phuong Ta
- Phương Hương
- Phương Phương
- Phương Thảo
- Phương Thuý
- Phương Uy
- Pierre Darriulat
- Pierre Lemieux
- Prashanth Parameswaran
- Qladimir Pyljow
- Quách Hạo Nhiên
- Quách Tấn
- Quách Thoại
- Quảng Diệu Trần Bảo Toàn
- Quang Dũng
- Quang Đức
- Quang Minh
- Quang Phan
- Quảng Tánh Trần Cầm
- Quậy Nguyễn
- Quế Hương
- Quốc Dũng
- Quốc Phương
- Quốc Toản
- Quyên Di
- Quyên Hoàng
- Quỳnh Iris de Prelle
- Quỳnh Vi
- Rabindranath Tagore
- Rainer Maria Rilke
- Ralph Chaplin
- Rebecca Mead
- Rebecca Solnit
- Reiner Traub
- Remo Verdickt
- Riccardo Gazzaniga
- Richard C. Paddock
- Richard Millet
- Richard Serra
- Robert Desnos
- Robert McCrump
- Roger Vu
- Roland Barthes
- Romain Rolland
- Ronald F. Inglehart
- Ruben David Gonzalez Gallego
- Russell Edson
- Ruth Ingram
- Ryszard Legutko
- Salman Rushdie
- Salvatore Babones
- Sam Dresser
- Sạn chữ
- Sandra Kerschbaumer
- Sara Teasdale
- Sarah Pulliam Bailey
- Sarah Thornton
- Sáu Nghệ
- Sergio Bitar
- Shakespeare
- Shannon Van Sant
- Sheikha A
- Sheila Fischman
- Sheila Ngoc Pham
- Sheri Berman
- Shigeeda Yutaka
- Shirin Ebadi
- Shukshin
- Simon Johnson
- Sire Apm Lukwesa
- Slavoj Žižek
- Sohaniim
- Son Kieu Mai
- Song Chi
- Song Hà
- Song Nguyễn
- Song Phạm
- Song Phan
- Song Thao
- Số đặc biệt
- Sơn Ca
- Sơn Hoàng Liên
- Sơn Kiều Mai
- Sơn Nam
- Stefano Harney
- Stephan Koester
- Stephen B. Young
- Steve Earle
- Susan Sontag
- Suzuki Katsuhiko
- Sương Nguyệt Minh
- Sương Quỳnh
- Svetlana Alexievich
- Svetlana Alexievitch
- Svetlana Alexiévitch
- Sylvia Plath
- T. Đ.
- T.Vấn
- Tạ Anh Thư
- Tạ Chí Đại Trường
- Tạ Duy Anh
- Tạ Tỵ
- Tạ Văn Tài
- Tạ Văn Thông
- Tạ Xuân Hải
- Tadeusz Rósewicz
- Tam Ích
- Tamarchenko
- Tàn Tuyết
- Tanaami Keiichi
- Taras Shevchenko
- Tarik Khaldi
- Tăng Quang
- Tâm An
- Tâm Chánh
- Tâm Don
- Tâm Thường Định
- Tâm Việt
- Tấn An
- Teolinda Gersão
- Teresa Mỹ Chúc
- Thạch Đạt Lang
- Thạch Quỳ
- Thạch Thảo
- Thái Bá Tân
- Thái Bá Vân
- Thái Bảo
- Thái Hà
- Thái Hạo
- Thái Kế Toại
- Thái Kim Lan
- Thái Ngọc San
- Thái Sinh
- Thái Thanh
- Thái Thăng Long
- Thái Tuấn
- Thái Văn
- Thái Văn Đào
- Thái Vũ
- Thạnh Đà
- Thanh Hằng - Anh Khoa
- Thành Lộc
- Thanh Nam
- Thanh Ngọc
- Thanh Phương
- Thanh Tâm Tuyền
- Thanh Thảo
- Thanh Thuỷ
- Thanh Trúc
- Thanh Tùng
- Thanh Xuân
- Thanhhà Lại
- Thảo Dân
- Thao Dinh
- Thảo luận
- Thảo Nguyên
- Thảo Trường
- Thảo Vy
- Thẩm Đống
- Thận Nhiên
- Thân Trọng Mẫn
- Thân Trọng Sơn
- Thế Dũng
- Thế Giang
- Thế Quân
- THẾ THANH
- Thế Uyên
- Thi Hoàng
- Thi Nguyên
- Thi sỹ ỦA
- Thi Vũ
- Thích Nhất Hạnh
- Thích Nữ Chân Không
- Thích Phước An
- Thierry Leclère
- Thierry Lentz
- Thiên Di
- Thiên Điểu
- Thiền Lâm
- Thiền Nguyễn
- Thiên Thai
- Thiện Tùng
- Thiện Ý
- Thiết Thạch
- Thiếu Khanh
- Thiều Mai Lâm
- Tho Nguyen
- Thomas A. Bass
- Thomas Bo Pedersen
- Thomas Mahler
- Thomas S. Mullaney
- Thông Đặng
- Thơ
- Thu Phong
- Thu Vàng
- Thuận
- Thuần Ngô
- Thuận Paris
- Thuận Thiên
- Thục Quyên
- Thụy An
- Thùy Dung
- Thụy Khuê
- Thùy Linh
- Thụy My
- Thủy Tiên
- Thư Bạn Đọc
- Thường Quán
- Thy An
- Tịch Ru
- Tiet Hung Thai
- Tiêu Dao Bảo Cự
- Tiêu Kiện Sinh
- Tiểu Tử
- Tillman Miller
- Timothy Brennan
- Timothy Garton Ash
- Timothy Snyder
- Tina Hà Giang
- Tomas Tranströmer
- Tô Đăng Khoa
- Tô Hải
- Tô Hoàng
- Tố Hữu
- Tô Lan Hương
- Tô Ngọc Vân
- Tô Thẩm Huy
- Tô Thùy Yên
- Tô Văn Trường
- Tôi Đây
- Tôn Thất Thông
- Tống Văn Công
- Trà Đóa
- Trà Nhiên
- Tracy K. Smith
- Tran Dinh Dung
- Tran Nam Dung
- Trang Châu
- Trang Hạ
- Trang Thanh
- Trang Thế Hy
- Trangđài Glassey Trầnguyễn
- Trangđài Glasssey-Trầnguyễn
- Trao đổi
- Trầm Tử Thiêng
- Trần Anh Hùng
- Trần Bá Đại Dương
- Trần Bang
- Trần Bình Nam
- Trần C. Trí
- Trần Cao Lĩnh
- Trần Cao Tường
- Trần Công Tâm
- Trần Công Tín
- Trần Dạ Từ
- Trần Dần
- Trần Doãn Nho
- Trần Dũng Thanh Huy
- Trần Duy
- Trần Duy Phiên
- Trần Duy Trung
- Trần Đăng Khoa
- Trần Đăng Tuấn
- Trần Đĩnh
- Trần Đình Bút
- Trần Đình Hoành
- Trần Đình Lương
- Trần Đình Sơn Cước
- Trần Đình Sử
- Trần Đình Triển
- Trần Đình Trợ
- Trần Độ
- Trần Đồng Minh
- Trần Đức Anh Sơn
- Trần Đức Thảo
- Trần Đức Tiến
- Trần Đức Tín
- Trần Đức Toản
- Trần Gia Huấn
- Trần Gia Ninh
- Trần Hà Linh
- Trần Hạ Tháp
- Trần Hạ Vi
- Trần Hải
- Trần Hạnh
- Trần Hậu
- Trần Hoài Anh
- Trần Hoài Thư
- Trần Hoàng Phố
- Trần Hoàng Trúc
- Trần Hoàng Vy
- Trần Hùng
- Trần Huy Bích
- Trần Huy Minh Phương
- Trần Huy Quang
- Trần Huỳnh Duy Thức
- Trần Hữu Dũng
- Trần Hữu Khánh
- Trần Hữu Quang
- Trần Hữu Tá
- Trần Hữu Thục
- Trần Khánh Triệu
- Trần Kiêm Đoàn
- Trần Kiêm Trinh Tiên
- Trần Kim Trắc
- Trần Kỳ Trung
- Trần Lam
- Trần Lê Sơn Ý
- Trần Lương
- Trần Lý Trí Tân
- Trần Mạnh Hảo
- Trần Mạnh Tuấn
- Trần Minh Phi
- Trần Minh Quốc
- Trần Mộng Tú
- Trần Nam Bình
- Trần Ngân Hà
- Trần Nghi Hoàng
- Trần Ngọc Cư
- Trần Ngọc Hiếu
- Trần Ngọc Tuấn
- Trần Ngọc Vương
- Trần Nguyên Đán
- Trần Nhã Thụy
- Trần Nhương
- Trần Phong Giao
- Trần Phong Vũ
- Trần Quang Đức
- Trần Quang Lộc
- Trần Quốc Nam
- Trần Quốc Thuận
- Trần Quốc Toàn
- Trần Quốc Trọng
- Trần Quốc Vượng
- Trần Quyết Thắng
- Trân Sa
- Trần Song Hào
- Trần Thành
- Trần Thanh Ái
- Trần Thanh Cảnh
- Trần Thanh Huy
- Trần Thanh Vân
- Trần Thắng
- Trần Thế Vĩnh
- Trần Thị Băng Thanh
- Trần Thị Diệu Tâm
- Trần Thị Lai Hồng
- Trần Thị Lam
- Trần Thị NgH.
- Trần Thị Nguyệt Mai
- Trần Thị Phương Phương
- Trần Thị Thanh Thoả
- Trần Thị Trường
- Trần Thiện Đạo
- Trần Thùy Mai
- Trần Tiến
- Trần Tiễn Cao Đăng
- Trần Tiến Dũng
- Trần Tiễn Khanh
- Trần Tố Nga
- Trần Trọng Dương
- Trần Trọng Thức
- Trần Trọng Vũ
- Trần Trung Chính
- Trần Trung Đạo
- Trần Tuấn
- Trần Từ Mai
- Trần Vàng Sao
- Trần Văn Chánh
- Trần Văn Đỉnh
- Trần Văn Khê
- Trần Văn Minh
- Trần Văn Nam
- Trần Văn Thọ
- Trần Văn Thủy
- Trần Văn Tý
- Trần Vấn Lệ
- Trần Việt Hà
- Trần Viết Ngạc
- Trần Vinh Dự
- Trần Vũ
- Trần Vũ Hải
- Trần Vương Thuấn
- Trần Vương Thuận
- Trần Wũ Khang
- Trần Xuân Hoài
- Trần Xuân Linh
- Trần Xuân Lĩnh
- Trần Xuân Thảo
- Trần Yên Hòa
- Trần Yên Nguyên
- Trên
- Trên Facebook
- Trên Facebook/Minds
- Trên kệ sách
- Trên trang diaCRITICS
- Trí Hiệu Dân
- Triều Anh
- Triều Hoa Đại
- Triêu Nhan
- Triều Sơn
- Triệu Tử Dương
- Trịnh Anh Tuấn
- Trịnh Bá Phương
- Trịnh Bách
- Trịnh Cao Hòa Thanh
- Trịnh Chu
- Trịnh Công Sơn
- Trịnh Cung
- Trịnh Duy Kỳ
- Trịnh Hữu Long
- Trịnh Kim Tiến
- Trịnh Lữ
- Trịnh Minh Tuấn
- Trịnh Sơn
- Trịnh Thanh Thủy
- Trịnh Thu Tuyết
- Trịnh Vĩnh Phúc
- Trịnh Xuân Thuận
- Trịnh Xuân Thủy
- Trịnh Y Thư
- Trọng Anh
- Trọng Phú
- Trọng Thành
- Tru Sa
- Trúc Giang
- Trúc Thông
- Trúc Ty
- Trump
- Trung Bảo
- Trung Dũng Kqd
- Trùng Dương
- Trung Trung Đỉnh
- Trư Sa
- Trường An
- Trương Anh Ngọc
- Trương Anh Thụy
- Trương Chính
- Trương Duy Nhất
- Trương Đăng Dung
- Trương Điện Thắng
- Trương Đình Phượng
- Trương Hồng Quang
- Trương Huy San
- Trường Minh
- Trương Ngọc Chương
- Trương Nguyên
- Trương Nguyện Thành
- Trương Nhân Tuấn
- Trương Phượng
- Trương Quang
- Trương Quang Đệ
- Trương Quang Nhuệ
- Trương Quang Vĩnh
- Trương Thị Ngọc Hân
- Trương Thiên Phàm
- Trương Thu Hiền
- Trương Tố Hoa
- Trương Trọng Nghĩa
- Trương Tửu
- Trương Văn Dân
- Trương Văn Vĩnh
- Trương Vũ
- Trương Xuân Thiên
- Tú Mỡ
- Tù Quốc Hoài
- Tù Sâm
- Tú Trung Hồ
- Tuấn Duy
- Tuấn Khanh
- Tuân Nguyễn
- Tuấn Thảo
- Tuệ Anh
- Tuệ Đăng
- Tuệ Nguyên
- Tuệ Nhân
- Tuệ Nhật
- Tuệ Sĩ
- Tuệ Sỹ
- Tùng Dương Cola
- Tung Nguyen
- Turner
- Túy Hồng
- Tuyết Nghi
- Tư
- Từ Dung
- Tư liệu
- Tử Linh
- Từ Mai Trần Huy Bích
- Từ Quốc Hoài
- Từ Sâm
- Từ Thức
- Tưởng
- Tương Lai
- Umberto Eco
- Uông Tăng Kỳ
- Uông Triều
- Uyển Ca
- Uyên Nguyễn
- Uyên Thao
- Uyên Vũ
- V. Erofiev
- Vàng A Giang
- Varlam Shalamov
- Vasco Gargalo
- Vasily Makarovich
- Văn
- Văn Biển
- Văn Cao
- Văn Chinh
- Văn Công Hùng
- Văn Giá
- Văn học
- Văn học Miền Nam 54-75
- Văn Như Cương
- Văn Quang
- Văn Tâm
- Văn Việt
- Văn.
- Vấn đề hôm nay
- Vận Động Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016
- Vân Hạ
- Vân Phi
- Velcrow Ripper
- Veronica Melkozerova
- Vi Lãng
- Vi Trần
- Vi Yên
- Viet Thanh Nguyen
- Viên Linh
- Việt Bách
- Việt Bình
- Việt Dzũng
- Việt Khang
- Việt Lang
- Việt Phương
- Viktor Maslov
- Vinh Anh
- Vĩnh Hảo
- Vĩnh Quyền
- Virginia Heffernan
- Virginia Woolf
- Vladimir Nabokov
- Võ An Đôn
- Võ Anh Minh
- Võ Anh Thơ
- Võ Bá Cường
- Võ Đắc Danh
- Võ Định Hình
- Võ Đức Phúc
- Võ Hồng
- Võ Huy Tâm
- Võ Hương Quỳnh
- Võ Kỳ Điền
- Võ Ngàn Sông
- Võ Phiến
- Võ Thị Hảo
- Võ Thị Thu Hằng
- Võ Tiến Cường
- Võ Tòng Xuân
- Võ Trí Hảo
- Võ Văn Quản
- Võ Văn Tạo
- Võ Văn Thôn
- Võ Xuân Quế
- Võ Xuân Sơn
- Volker Weidermann
- Volodymyr Vynnychenko
- Volodymyr Zelenskyy
- Vũ Bằng
- Vũ Biện Điền
- Vũ Cao Đàm
- Vũ Cát Tường
- Vũ Đình Hòe
- Vũ Đình Huỳnh
- Vũ Đình Liên
- Vũ Đình Phòng
- Vũ Đức Khanh
- Vũ Đức Phúc
- Vũ Đức Sao Biển
- Vu Gia
- Vũ Hà Văn
- Vũ Hạnh
- Vũ Hoàng Chương
- Vũ Hoàng Thư
- Vũ Hồng Ánh
- Vũ Huy Ngọc
- Vũ Huy Quang
- Vũ Khắc Hoè
- Vũ Khắc Khoan
- Vũ Kim Hạnh
- Vũ Kim Thu
- Vũ Lâm
- Vũ Lập Nhật
- Vũ My Lan
- Vũ Ngọc Giao
- Vũ Ngọc Hoàng
- Vũ Ngọc Tâm
- Vũ Ngọc Tiến
- Vũ Nho
- Vũ Oanh
- Vũ Quang Việt
- Vũ Quí Hạo Nhiên
- Vũ Quốc Ngữ
- Vũ Quỳnh Hương
- Vũ Quỳnh Nh.
- Vũ Thành Sơn
- Vũ Thanh Tâm
- Vũ Thanh Tùng
- Vũ Thành Tự Anh
- Vũ Thế Khôi
- Vũ Thị Hải
- Vũ Thị Nhuận
- Vũ Thị Phương Anh
- Vũ Thị Phương Lan
- Vũ Thị Thanh
- Vũ Thị Thanh Mai
- Vũ Thư Hiên
- Vũ Tiến Lập
- Vũ Trọng Khải
- Vũ Tuấn Hoàng
- Vũ Từ Trang
- Vũ Tường
- Vũ Viết Tuân
- Vũ Xuân Tửu
- Vương Bích Ngọc
- Vương Đan
- Vương Huy
- Vương Ngọc Minh
- Vương Tiểu Nhị
- Vương Trí Nhàn
- Vương Trọng
- Vương Trùng Dương
- Vương Trung Hiếu
- Vy Thảo
- W. H. Auden
- Wa Praong
- Walt Whitman
- Walter Isaacson
- Wayne Karlin
- Wells
- Wendy Barker
- Wilhelm Schmid
- Will Nguyen
- William Carlos Williams
- William Nee
- William Stafford
- William Stanley Merwin
- Winston Phan Đào Nguyên
- Wislawa Szymborska
- Wolf Biermann
- Wolfgang Borchert
- Wynn Gadkar Wilcox
- Xie Tao
- Xuân Ba
- Xuân Diệu
- Xuân Dương
- Xuân Đài
- Xuân Minh
- Xuân Phượng
- Xuân Sách
- Xuân Thọ
- Xuân Vũ
- Xương Văn
- Y Chan
- Ý Nhi
- Y Uyên
- Yanis Varoufakis
- Yevgeny Yevtushenko
- Yên Ba
- Yên Khắc Chính
- Yến Năng
- Yên San
- Yên San Thụy Miên
- Yiyun Li
- Yoko Ogawa
- Yōko Ogawa
- Yoko Tawada
- Young Sang Lee
- Yuliya Ilchuk
- Yuno Bigboi
- Yves Sintomer
- Yvette Tan
- Zac Herman
Hoàng Yến: Bi kịch một đời văn (*)
Đặng Văn Sinh
Vào nửa cuối những năm 50 của thế kỷ XX, nhà thơ Hoàng Yến sở hữu một lý lịch mà những văn nghệ sĩ cùng thời với ông, cho dù nằm mơ giữa ban ngày cũng không có được. Đó là một hồ sơ cá nhân, xét từ góc nhìn của các nhà tổ chức mẫn cán, nó được đảm bảo bằng vàng ròng bởi những tên tuổi lớn, từng góp phần tạo dựng nền móng cho chế độ mới sau năm 1945, chẳng những giác ngộ, dẫn dắt Hoàng Yến vào con đường cách mạng mà còn giới thiệu, kết nạp ông vào đảng, cùng hoạt động với ông trong tổ chức. Những nhân vật lẫy lừng ấy có thể kể đến Huỳnh Ngọc Huệ (em mẹ nhà thơ), Nguyễn Duy Trinh, Nguyễn Chí Thanh, Tố Hữu, Võ Quảng, v.v. Vì thế, Hoàng Yến tham gia hoạt động phong trào Thanh niên dân chủ từ năm 1938 lúc mới 15 tuổi. Ông cùng người em ruột, Lê Xuân Mai từng làm giao liên cho Huỳnh Ngọc Huệ, Nguyễn Duy Trinh hồi hai ông vượt ngục Đắc Lây về. Rồi hai anh em cùng tham gia vệ quốc, cùng thoát ly ra khu IV từ những năm đầu kháng chiến chống Pháp. Lê Xuân Mai theo đoàn văn công, từng làm lãnh đạo đoàn, Lê Hoàng Yến từng làm thư ký tòa soạn báo Cứu quốc khu IV, thư ký riêng cho Nguyễn Chí Thanh, rồi tham gia sư đoàn 304 suốt từ chiến dịch Hoà Bình, đến chiến dịch Điện Biên Phủ…
Cũng như những thanh niên học sinh yêu nước thời kỳ tiền khởi nghĩa, Hoàng Yến được học hành khá bài bản, có bằng Diplôme là thứ rất cần thiết cho sự nghiệp canh tân đất nước trong tương lai. Hoàng Yến học giỏi, có ý chí vươn lên, giàu bản lĩnh và luôn có chủ kiến trong cách nhìn cuộc sống. Chính vì vậy, ta không lạ gì khi mà nhà thơ luôn dị ứng với hội chứng đám đông vốn được hình thành từ thứ học thuyết giáo điều chỉ đề cao vai trò tập thể trừu tượng mà hạ thấp những nỗ lực của sáng tạo cá nhân.
Hoàng Yến nhận thức cách mạng như một sự giải phóng thân phận dân tộc nô lệ cùng với việc giải phóng mỗi cá nhân con người bởi những ràng buộc về tư tưởng cổ hủ, lạc hậu trong đó có tình yêu nam nữ. Và, kết quả của công cuộc giải phóng có một không hai ấy là mối tình đầy phong vị lãng mạn của chàng trai hào hoa xứ Quảng với nàng công nữ thuộc hàng danh gia vọng tộc triều đình nhà Nguyễn. Thật là thiên tải nhất thì, một mối lương duyên không thể nào đẹp hơn nếu ta nhìn dưới con mắt của người dân bình thường khi mà não trạng chưa bị ám ảnh bởi chủ thuyết đấu tranh giai cấp. Không còn nghi ngờ gì nữa. Cặp đôi Hoàng Yến - Lan Châu là thiên tình sử đầy cảm hứng. Nói cách khác, từ việc cưới một Công Tằng Tôn Nữ, Hoàng Yến đã đem ngọn lửa cách mạng và lòng yêu nước thổi vào gia đình nhà vợ, đến nỗi, không lâu sau, cuối năm 1946, cả chín chị em của nữ sĩ Lan Châu đều dắt díu nhau rời khỏi kinh thành Huế. Đây là cuộc ra đi đầu không ngoảnh lại phảng phất niềm bi tráng của Chinh phụ ngâm để rồi cuối cùng trở thành bi kịch…
Các công nữ quý phái, thân gái dặm trường, với muôn vàn nỗi thống khổ trầm luân trên hành trình đi tìm chân lý, nhưng khi vừa đặt chân đến vùng đất kháng chiến, không lâu sau họ đã hiểu ra, mình còn đâu là lá ngọc cành vàng mà chỉ như những thân phận lạc loài, những công dân hạng ba thuộc đối tượng cần theo dõi, quản lý!
Tình yêu lãng mạn bay bổng giờ đây là nguyên nhân biến Hoàng Yến thành kẻ tội đồ, thậm chí phản bội, chẳng những với người con gái hiền thảo xứ Huế mà còn cả với đàn con mà họ vừa sinh ra…
1- Từ bài phê bình Tập thơ ‘Việt Bắc’ có hiện thực không? trên tuần báo Văn nghệ số 65 (11- 20/3/1955)
Đây là bài viết của Hoàng Yến trong loạt bài phê bình tập thơ Việt Bắc đăng trên tuần báo Văn nghệ, và tiếp đó, báo Nhân dân (Đọc thơ ‘Việt Bắc’ của Tố Hữu, ba kỳ, 3,4 và 5/4/1955). Trước đó, báo Nhân dân, số Tết Ất Mùi đăng bài của Xuân Trường, rồi báo Văn nghệ đăng bài của nhà thơ Xuân Diệu (2 kỳ), âm hưởng chủ đạo là ca ngợi, nhưng đến Hoàng Yến thì giọng điệu khác hẳn. Bài phê bình ra đời cách ngày nay đúng 66 năm. Nó như một quả bom tấn nổ tung giữa vùng trời văn nghệ, chẳng những làm cho tác giả, đang giữ ngôi chủ soái trên thi đàn, người từng đặt mình ngang hàng với Nguyễn Du (Khúc vui lại muốn so dây cùng người), choáng váng, mà còn như một gáo nước lạnh, hạ nhiệt rất nhanh cơn sốt lên đồng của cả một thế hệ độc giả công nông đang mê mẩn thơ Tố Hữu như một hội chứng. Tuy nhiên, cảm phục khí phách của Hoàng Yến chỉ vị nghệ thuật, không sợ cường quyền một, thì người đọc cảm phục con mắt xanh của nhà thơ gấp mười lần. Ông sớm nhận ra những chỗ chưa phải là thơ của tác giả Việt Bắc trong khi những người khác lại xưng tụng hết lời, nâng Tố Hữu lên tầm cỡ thi hào có thể sánh ngang với những Mayakovsky, Aragon…
Trong bài viết của mình, cho dù Hoàng Yến chỉ dẫn ra một số bài thơ mà ông cho là chưa hiện thực, tuy nhiên, sau khi đọc kỹ những đoạn phân tích khá thấu đáo dưới quan điểm văn nghệ sĩ phản ánh hiện thực cuộc sống, người ta ngầm hiểu ra rằng, thơ Tố Hữu có khá nhiều bài sáo rỗng, dễ dãi cả về cấu tứ lẫn nội dung biểu đạt, thậm chí có những bài chỉ dừng lại ở trình độ… vè. Phải thừa nhận, cho dù là nhà thơ, nhưng Hoàng Yến có phong cách của một cây bút phê bình sắc sảo với nhãn quan thấu thị, phát hiện ra những bất cập trong tập Việt Bắc qua các bài Phá đường, Lên Tây Bắc, Lại về, và nhất là bài Việt Bắc được xem như một trường ca nổi tiếng làm nên tên tuổi Tố Hữu sau chiến thắng Điện Biên.
Điều làm người đọc thích thú là, khi phê bình tập Việt Bắc, Hoàng Yến đứng trên lập trường quan điểm của mỹ học Marxism, dùng tiêu chí hiện thực cách mạng để soi xét nội dung và hình thức tác phẩm. Với Hoàng Yến, không loại trừ khả năng, khi viết bài phê bình, ông đã lờ mờ nhận ra, hiện thức cách mạng cũng chỉ là một thuật ngữ duy ý chí, vốn không có căn cơ và không hề tồn tại như một phạm trù thẩm mỹ đối với thi ca. Nó là sản phẩm của hệ ý thức đấu tranh giai cấp được di thực sang địa hạt văn chương, mà phải nửa thế kỷ sau, khi đã có độ lùi thời gian đủ dài, chúng ta mới nhận ra chân tướng phía sau những ngôn từ đẹp đẽ. Đó là một quan niệm thô thiển, ấu trĩ được hợp thức hóa từ Bài nói chuyện ở Diên An sặc mùi Maoism với phương châm văn học phục vụ chính trị, biến một loại hình nghệ thuật mang tính tự do sáng tạo của cá nhân thành công cụ tuyên truyền, cổ xúy cho đường lối chính trị phiêu lưu. Những bài gọi là phê bình trên các diễn đàn văn học nghệ thuật do sự chỉ đạo của Ban Tuyên huấn trung ương phê phán nhóm Nhân văn - Giai phẩm vào cuối thập niên năm mươi của thế kỷ trước, thực chất là chiến dịch đánh hội đồng, dùng thành phần công nông binh làm chiêu bài để triệt hạ những văn nghệ sĩ không chịu tuân theo đường lối sáng tác của đảng.
Cho nên, nếu chịu khó đọc kỹ bài viết của Hoàng Yến, người đọc tinh ý sẽ nhận ra ngay, tiêu chí hiện thực cách mạng mà ông nói chỉ là cái cớ để che mắt thế gian, còn nội hàm của nó lại nhân danh những đặc điểm thẩm mỹ phổ quát của loại hình thi ca đích thực. Thật là một thủ pháp cao tay: dĩ độc trị độc.
Ta hãy nghe Hoàng Yến phê bình tập Việt Bắc qua bài thơ Phá đường:
“Đoạn sau tác giả mô tả cảnh phá đường bao trùm trong không khí phấn khởi thi đua làm việc. Đây cũng lại là những cảnh lao động thông thường chung chung mà người ta thường bắt gặp bất kỳ ở hậu phương hay tiền tuyến, trong công tác phá hoại hay kiến thiết. Cái đặc trưng của tình cảm phá đường vẫn chưa được lột tả.
Cách đây không lâu, tôi nhớ có đọc một bài thơ của người anh em mô tả cảnh đắp đường. Nội dung, bố cục cũng giống na ná như bài 'Phá đường’. Tuy cách nói có khác nhau nhưng ý tình cũng vẫn là: ‘Nhà em con bế con bồng/ Em cũng theo chồng đi (đắp) đường quan’, cũng: ‘Hì hà, hì hục, lục cục, lào cào’, cũng thi đua phấn khởi: ‘Anh tài thì em cũng tài/ Đường dài ta (lấp) sức dai ngại gì’.
Tôi bỗng tự hỏi, thế thì tình cảm của con người ‘phá đường’ trong kháng chiến và ‘đắp đường’ trong hòa bình khác nhau ở chỗ nào? Câu hỏi ấy, tác giả bài 'Phá đường' trong một vài câu đơn giản để vào đoạn cuối:‘Thằng Tây mày cứ vẩn vơ/ Có hố này chờ chôn sống mày đây…/Ớ anh, ớ chị nhanh tay/ Nhanh tay ta cuốc chôn thây quân thù’ chưa giải đáp được thỏa đáng.
Dĩ nhiên trong hai sự việc ấy, trông bên ngoài đều có những hiện tượng, những động tác giống nhau. Lưỡi cuốc phá đường chặn giặc và lưỡi cuốc đào mương khai nước cùng là một lưỡi cuốc. Nhưng trong mỗi sự việc, có những tình ý khác nhau, những tâm tư khác nhau… Tình cảm phá đường là tình cảm tiêu biểu trong một giai đoạn kháng chiến… Cái ý chí diệt thù, người dân phá đường đem trút lên từng nhát cuốc, đường gân. Có thế, cái khía cạnh tích cực của tình cảm phá đường mới khơi động được sâu sắc. Cái khía cạnh tích cực của tình cảm ấy, cái đau xót chân thành ấy tôi tưởng đã lột tả được trong mấy câu mở đầu của một bài ca dao kháng chiến ở Liên khu Năm:
‘Lấy búa mà bửa chân trời
Lấy dao mà chặt lìa đôi nhịp cầu
Thà rằng cách trở sông sâu…’
Con đường ấy, cái cầu ấy thường ngày đã in bao dấu vết của cuộc sống thân yêu, thế mà bây giờ phải lấy dao mà chặt lìa đôi nhịp cầu. Và thà rằng đó đây có cách trở sông sâu đi nữa, còn hơn là để cho giặc có cầu giặc qua.
Một câu thơ phá đường khác của một người du kích Nam Bộ nói lên tình cảm ấy một cách gọn ghẽ, trọn vẹn và tài tình hơn:
‘Con đường số Bẩy của tao
Nó đi theo giặc tao đào nó đây’
Tay đào con đường mà lòng tưởng như phải giết chết một người thân yêu phản bội đi theo giặc. Có thế mới phản ánh được cuộc sống sinh động muôn vẻ, muôn màu. Có thế mới gợi lên được những tình cảm vĩ đại kết tinh từ máu lửa… trong cuộc kháng chiến anh dũng trường kỳ...”
Về bài Lên Tây Bắc, Hoàng Yến phát hiện ra, hình ảnh anh bộ đội Cụ Hồ trong thơ Tố Hữu quả là đẹp, nhưng đó chỉ là cái đẹp bên ngoài mà không diễn tả được vẻ đẹp tâm hồn người chiến sĩ: “Nhưng đó là cái đẹp bên ngoài, cái đẹp hiên ngang, bóng dài trên đỉnh dốc, trong ánh nắng chiều… Trước ‘cái vô cùng gian khổ’, cái gian khổ cao độ và trường kỳ của những người lính chiến đấu, mấy câu thơ trên quả là bàng quan bất lực.
Và ở đây tôi cũng lấy làm lạ tại sao tác giả đã cùng chiến sĩ đồng cam cộng khổ, chia ngọt sẻ bùi, trong hành quân, lúc chiến đấu đã từng ‘vắt cơm thấm nước, tàu lá lót lưng’ mà không hề đả động đến mối tình ruột thịt ấy”.
Ngay sau đó, Hoàng Yến nhận xét sâu hơn: “Nhưng một khi nhà thơ không đi sâu vào tâm hồn mà trở lại làm người khách của bộ đội để ‘chúc anh pháo binh bắn thẳng vào đồn cho đúng’, để ‘anh đại bác, tôi chờ anh để hát’ thì dòng thơ lại trở nên dửng dưng, thiếu sinh khí… Đọc xong bài ‘Bắn’ chúng ta thấy không gợi được một cảm giác gì, không để lại một ấn tượng gì dù là không sâu sắc. Con mắt nhìn đồi địch trên khoảnh đồi đỏ ‘ngon như miếng thịt bò tươi’ thì thật là xa lạ với chiến sĩ… Không kể đoạn giữa bài thơ mô tả một cách tự nhiên và thô sơ cảnh trông đợi khai hỏa và cảnh chào cờ trong đồn địch, ngay đoạn tác giả gợi căm thù cũng rất chung chung, đại khái, không sôi sục được lòng người đọc:
‘Bao đồng chí của ta bay đã giết
Chặt đầu cắm cọc phơi khô
Chị em ta, bay căng thịt lõa lồ
Con em ta bay quẳng chân vào lửa
Lúa ngô ta bay cướp về cho ngựa
Xóm làng ta bay đốt cháy tan hoang…’
Tác giả đã nói đúng và đủ. Nhưng chất thơ không phải ở chỗ đúng và đủ. Đặc tính của thơ là nói ít mà gợi nhiều. Có thể nói tác giả đã tổng kết sự việc trên tài liệu chứ chưa kinh qua thực tế cuộc sống để tổng kết chất thơ… Cái nhược điểm trên đây đã làm một số bài thơ trong tập ‘Việt Bắc’ ít rung cảm được người đọc và làm yếu tác dụng hiện thực đi nhiều.
Đọc xong ‘Việt Bắc’, hình ảnh để lại trong lòng ta là những hình ảnh đèm đẹp, ý nhị, nhẹ nhàng. Khía rung động sâu sắc nhất là khía mến thương thắm thiết, tâm tình, phần lớn đều có dáng dấp hiền lành dìu dịu.
Đối chiếu với cuộc sống mãnh liệt đi băng băng như con ngựa phi, cuồn cuộn như dòng thác đổ, thơ Tố Hữu còn bước những bước đi thong thả, dòng thơ còn trôi chảy lặng lờ, đôi lúc cũng có xông xáo những chỉ là những sóng nhỏ vỗ bờ.”
Nhận định về bài thơ Việt Bắc trong tập thơ này, Hoàng Yến viết: “Nhưng khi Tố Hữu nói đến cái Việt Bắc oai hùng, cái đất thần thánh, thiêng liêng của cách mạng thì hơi thơ đuối, khí thơ đoản, cái nhiệt tình nóng chảy trên kia tưởng như giảm sút đi. Những câu:‘Những đường Việt Bắc của ta/ Đêm đêm rầm rập như là đất rung/ Quân đi điệp điệp trùng trùng/ Ánh sao đầu súng, bạn cùng mũ nan/ Dân công đỏ đuốc những đoàn/ Bước chân nát đá muôn tàn lửa bay’, và những đoạn như:/ ‘Ai về ai có nhớ không/ Ta về ta nhớ Phủ Thông, Đèo Giàng/ Nhớ sông Lô, nhớ phố Ràng/ Nhớ từ Cao Lạng, nhớ sang Nhị Hà…’/ chưa dựng được trong lòng ta cái Việt Bắc tôn kính, khởi điểm của cách mạng, chủ não của kháng chiến, miếng đất lịch sử đã ghi những chiến thắng lịch sử quyết định bước chuyển biến của cả một giai đoạn chiến tranh”.
Ở một đoạn khác Hoàng Yến viết: “Tôi nghĩ rằng thơ thời đại phải dựng được cái quá trình sinh thành của những tình cảm mới. Điểm này thơ Tố Hữu chưa tiêu biểu một cách đầy đủ”.
Bài Việt Bắc được xem là điểm nhấn của cả tập thơ, một trường ca đưa Tố Hữu thành ngôi sao sáng chói (không có đối thủ) trên văn đàn công nông binh lúc bấy giờ bị nhà thơ xứ Quảng điểm trúng huyệt đạo: “Khác với câu thơ lục bát trong sáng hồn nhiên trong bài ‘Bầm ơi!’, câu thơ trong bài ‘Việt Bắc’ uốn éo với một lời duyên dáng nửa cũ nửa mới thiếu thành thực. Kỹ thuật thơ trong bài Việt Bắc rất điêu xảo nhưng nội dung tình cảm rất yếu đuối và có chiều đi xuống”.
Sau này, những người thấu hiểu thế thái nhân tình khi ấy hiểu rằng, bằng hai bài phê bình tập thơ Việt Bắc trên báo Nhân dân và báo Văn nghệ, Hoàng Yến đã tự cáo chung cho đời thơ của mình. Vả lại, làm sao khác được, khi nhà thơ xứ Quảng không thể giấu nổi mình, không thể sống khác mình? Ông thừa hiểu rằng, sau hai bài ngợi ca của Xuân Trường, Xuân Diệu, còn hàng chục bài ngợi ca khác của những Minh Tranh, Vũ Đức Phúc, Nguyễn Viết Lãm, Hoài Thanh, Đông Hoài, Vũ Đình Liên, Nguyễn Đình Thi, Hoàng Trung Thông… đang xếp hàng chờ ở các toà soạn. Và cũng chính nhờ dũng khí, điếc không sợ súng, thậm chí nói một cách thô thiển nhưng chính xác hơn là dám mó dái ngựa, mà Hoàng Yến đã khích lệ những Hoàng Cầm, Lê Đạt, Phan Cự Đệ[1], Nguyễn Văn Phú… dám đồng cảm với mình, làm một cuộc sinh hoạt học thuật dân chủ đầu tiên của thi ca kháng chiến.
Quả nhiên, sau loạt bài trên, tất cả các tờ báo đều cấm cửa với nhóm Hoàng Yến. Mất diễn đàn, họ mất luôn cả quyền phát ngôn. Đây cũng chính là nguyên nhân dẫn đến việc cần thiết phải có một phương tiện truyền thông để thể hiện tiếng nói của mình về văn học nghệ thuật. Kết quả là, sau đấy không lâu tờ báo Văn và tạp chí Giai phẩm ra đời. Cho dù Hoàng Yến không có bài viết nào trong đó nhưng chính ông là một trong những người đặt nền móng cho sự ra đời của phong trào Nhân văn - Giai phẩm.
Tất nhiên, Hoàng Yến không thể hiểu rằng cái giá phải trả cho nền dân chủ (mà lại là dân chủ trong văn hoá văn nghệ) khốc liệt, đau đớn thế nào. Rằng ông, chứ không ai khác, đã hé mở cho vị chủ soái văn nghệ nhận ra rằng có một lực lượng văn nghệ sĩ nhân danh tự do sáng tác, nhân danh dân chủ học thuật, đang công khai chống lại mình. Và vị chủ soái, chẳng cần phải giăng bẫy hay rung chà cá nhảy gì. Ông chỉ mỉm cười, nheo mắt khích lệ: Cứ nhảy múa, cứ reo ca nữa đi, cứ trăm hoa đua nở và cứ giai phẩm các loại mùa nữa đi… rồi sẽ đến lúc chim treo trên lửa, cá nằm dưới dao…
Và kịch bản tiếp theo: Vụ Nhân văn - Giai phẩm đã diễn ra như thế nào, hậu thế đều biết rõ.
2- Đến Tình người soi dặm đường…
Năm 1957, Hoàng Yến cho ra mắt bạn đọc tập thơ Tình người soi dặm đường do nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành. Đây là tập thơ mỏng, vẻn vẹn chỉ có 10 bài, nhưng ngay sau khi phát hành nó đã gây ra những phản ứng khác nhau ở cả hai phía: công chúng yêu văn chương và các nhà phê bình chỉ điểm thuộc trường phái văn học phục vụ chính trị. Trong bối cảnh xã hội Việt Nam vào nửa cuối thập niên năm mươi, thế kỷ XX, nói cho công bằng, thì Tình người soi dặm đường chẳng khác gì một văn bản nghệ thuật vị nghệ thuật trêu ngươi, một thi phẩm lạc lõng trong dàn hợp xướng công nông vốn lấy tiêu chí tụng ca làm chủ đề quán xuyến. Nó giống như hiện tượng thơ tự do không vần của Nguyễn Đình Thi năm 1948 nhưng mức độ nghiêm trọng hơn dưới góc nhìn nghiêm khắc của Ban Tuyên huấn Trung ương. Quả vậy, Tình người soi dặm đường không lấy quan điểm đấu tranh giai cấp từ cuộc Cải cách ruộng đất để người cày có ruộng, hay tố cáo bọn đế quốc sài lang làm đề tài, qua đó biểu hiện lòng yêu đảng, yêu Tổ quốc, căm thù chế độ Ngô Đình Diệm độc tài phá hoại sự nghiệp thống nhất đất nước… mà lại viết về tình yêu đôi lứa, về tình cảm vợ chồng, về cái đẹp trong cảm quan nghệ sĩ thông qua những suy tư, trăn trở đầy chiêm nghiệm. Lại nữa, trong khi các nhà thơ đầu đàn thuộc trường phái thơ cổ động luôn sử dụng hình thức dân tộc như lục bát, song thất lục bát, lục bát biến thể mang âm hưởng ca dao làm phương thức chủ yếu diễn đạt tư tưởng, tình cảm trong sáng tác, thì Hoàng Yến lại vận dụng một lối thơ hết sức xa lạ với quan điểm thẩm mỹ của quần chúng nhân dân lao động lúc bấy giờ. Nhớ lại năm 1948, khi mà Nguyễn Đình Thi công bố một số bài thơ tự do có tính thể nghiệm, ngay sau đó, Hội Văn nghệ Việt Nam tổ chức mấy cuộc hội thảo, thực chất là kiểm điểm để chấn chỉnh hiện tượng lệch lạc, đi chệch đường lối văn nghệ của đảng. Trong vụ này, đầu lĩnh ngành tuyên huấn còn chỉ đạo cả những văn nghệ sĩ có tên tuổi đánh tác giả Vỡ bờ khiến cho ông Tổng Thư ký Hội Nhà văn, đến mấy chục năm sau, trong Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ ba có Tố Hữu đến dự, đã trịnh trọng tuyên bố một câu để đời: “Các nhà văn chúng ta… là những hạt bụi lấp lánh ánh sáng của đảng”. Hoàng Yến không phải là quan chức văn nghệ như Nguyễn Đình Thi nên hiển nhiên không muốn làm hạt bụi lấp lánh phản chiếu ánh sáng từ một tinh cầu mờ nhạt. Ông muốn thắp lên ngọn lửa thi ca lấp lánh từ chính trái tim mình. Cho nên, cùng viết về cách mạng và cuộc hành trình dài dằng dặc của nó, trong khi các nhà thơ đương thời đồng ca một giọng điệu, thậm chỉ một âm vực khẳng định kháng chiến nhất định thành công, thì Hoàng Yến lại có cách lý giải riêng:
“Chưa biết đường đi bao lâu
Chỉ biết cuộc đi bắt đầu
Chưa biết đường xa hay gần
Chỉ biết đường mang dấu chân
Một người dân
không nô lệ
19 tháng 12
Từ ngày ấy
Tôi đi vào Tổ quốc
Như đi vào
bí mật
của tình yêu”
(19 tháng 12 – Hoàng Yến tuyển tập, NXB Hội Nhà văn, 2007)
Với bài Đường đi mặt trận mở đầu tập thơ, Hoàng Yến có cách diễn đạt tâm trạng không phụ thuộc vào hoàn cảnh hiện thực trực tiếp với thời gian, không gian vật lý, không nói đến cái háo hức của người chiến binh muốn cầm súng xả đạn vào quân thù, mà tác giả lại nhớ đến người vợ trẻ như một ẩn dụ về hiện thực của chiến tranh:
“Đường đi mặt trận
Sắn khoai vừa giồng
Vợ nhà vừa cưới
Bóng trăng theo chồng
Đường đi mặt trận
Nước đồng gợn trăng
Gió tre hoa bóng
Gợi tình chiếu chăn
Đường đi mặt trận
Đi qua ngõ nhà
Ríu chân dồn bước
Trăng sáng nõn nà
Bóng trăng người vợ
Gửi người đi xa
Đường đi mặt trận
Đẩy lùi lại sau
Mối thương lận đận
Của buổi ban đầu”
Đọc Tình người soi dặm đường, ta chợt nhận thấy còn rất nhiều điều Hoàng Yến không tiện nói ra. Ông gửi tâm trạng mình vào giữa những dòng chữ như một thứ ám dụ về chiến tranh, về nhân tình thế thái qua khung cảnh buồn man mác khi mà đôi lứa phải chia ly. Bên cạnh những câu thơ bộc lộ niềm nhớ thương người vợ trẻ vốn là tình cảm tự nhiên của con người, tác giả cũng có những bài tự sự về Tổ quốc, nhân dân, trong đó ông nhấn mạnh đến tư cách kẻ sĩ một khi đối diện với lương tâm mình:
“Nàng thơ bỗng cười to
Chỉ tay vào ngực
Nơi sự thật không trang sức
Một gã làm thơ công chức
Bôi bẩn mực giấy
trắng lương tâm
Lại đòi làm cây trầm
đứng thơm cả núi.
Tôi cúi đầu
Nếu có một lần sau
Dù phải kiếp ngựa trâu
Xin yêu người
trong vô thức
Viết bằng mực
của trái tim đau”
(Nếu có lần sau, Hoàng Yến tuyển tập, NXB Hội Nhà văn, 2007)
Thế là đủ. Phải nằm phục những hai năm giờ mới có cớ để ra tay. Tập thơ Tình người soi dặm đường chẳng khác gì giọt nước tràn ly. Ngay cái tên cũng đã ngứa mắt, sao không phải là cách mạng soi đường ta đi mà cứ phải tình người? Có cái gì đó vẫn còn rơi rớt của chủ nghĩa cá nhân tiểu tư sản ở đây. Kế sách dụ rắn ra khỏi hang kiểu Trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng của Bác Mao triển khai bước đầu đã thành công. Chứng cứ rõ ràng bằng giấy trắng mực đen, còn chờ gì nữa mà không xếp cây bút phản động này vào cùng một rọ với bọn Nhân văn - Giai phẩm, sau đó sẽ bật đèn xanh để các dư luận viên phát động quần chúng công nông, dằn mặt cho hắn biết thế nào là dám vuốt râu hùm.
Nhận xét về vụ Tình người soi dặm đường, nhà văn Huy Phương viết: “Ở cái thời điểm sôi bỏng của văn học nghệ thuật những năm 1957- 1958 ấy, tập thơ nhỏ của anh, với giọng điệu đa cảm của nó, đã vấp ngay phải phản ứng của một vài cây bút phê bình đang ráo riết canh giữ tính chiến đấu và lạc quan của thơ văn. Một vài bài viết hoặc phát biểu thẳng thắn của anh trước đó trên mặt báo và trong những cuộc thảo luận về thơ là cái ngòi đã châm sẵn. Và tập thơ khiêm tốn ấy đã trở nên giọt nước rơi vào cốc nước sắp tràn…” (Huy Phương, Năm mươi năm ấy, một chân mây, tư liệu riêng)
Từ đây là những tháng ngày trầm luân đối với đời thơ Hoàng Yến. Ông bị đình chỉ công tác tại Phòng Văn nghệ Quân đội, bị điều đi cải tạo trên nông trường Vân Lĩnh, Phú Thọ, bị bức phải li dị vợ con, rồi sau đó bị phát vãng sang Bộ Văn hóa làm công tác văn hoá quần chúng. Cái tên Hoàng Yến không báo nào, nhà xuất bản nào chịu in, đành lấy bút danh Thạch Tiễn, Hoàng Đức Anh… và bán tên cho người khác để kịch bản được dàn dựng.
Thế nhưng, thời gian là vị giám khảo công bằng nhất đối với những gì là văn chương đích thực. Với Hoàng Yến, thơ của ông nặng về tình người cùng với những suy ngẫm về thân phận con người trong chiến tranh hơn là những tuyên ngôn nặng mùi đấu tranh giai cấp. Bài thơ Một giọng đàn, một dòng sông Hoàng Yến viết vào năm 1957 là một trong số đó:
“Tiếng đàn bên tai tưởng trong cơn mê sảng
Ánh đèn đường hay sáng bóng trăng
Mưa bụi rơi không tiếng trên thềm
(…)
Đã từ lâu tôi có biết khóc đâu
Mỗi tiếng đàn đưa tôi xuống một chiều sâu
Đi về những dặm chìm
Những con đường hôm qua máu rỏ
Lãng quên chưa hề mọc cỏ…”
Thơ ấy là thơ tâm trạng, là tiếng lòng của một tâm hồn tinh tế đã chuyển hóa một cách tài tình qua những tín hiệu ngôn ngữ tạo thành một văn bản nghệ thuật mang tính đặc thù, riêng một phong cách, làm thổn thức bao trái tim đa cảm nhưng không hòa nhịp được vào dàn hợp xướng công nông binh vừa thoát nạn mù chữ qua phong trào Bình dân học vụ lúc bấy giờ. Đây cũng chính là bi kịch của những nhà thơ đi trước thời đại.
Theo quan điểm ấu trĩ của các nhà tuyên huấn, những người có trách nhiệm chăm sóc phần hồn cho văn nghệ sĩ, cách mạng là sự nghiệp lớn lao của cả một dân tộc, gia đình chỉ là thứ yếu, thậm chí không là gì cả, vì vậy, người chiến sĩ phải hy sinh tình cảm cá nhân để có được tình cảm cách mạng. Hoàng Yến lại làm trái với quy trình, khi mà trên đường hành quân ông viết về cho người vợ thân thương với hình ảnh sông Hương, đường Kim Long phượng đỏ ngày nào, những dòng thơ tràn đầy nỗi nhớ nhung:
“Em ơi em có biết
Rời bàn tay tạm biệt
Là lúc trời xanh biếc
Chân anh vướng chân em.
Em ơi em có biết
Mưa đông chiều chiến dịch
Mùi nhớ nặng trong hồn
Có pha chút hoàng hôn.
Em ơi em có biết
Em đã thành người vợ
Mẹ của Tùng-Thu-Phương
Nhưng em vẫn em Nương
Của anh vẫn người thương
Đường Kim Long phượng đỏ…”
Viết về Hoàng Yến, nhà thơ Lê Thiếu Nhơn trong bài Thi nhân trên ngã ba mây, đăng trên tuần báo Văn nghệ số 13, 23/3/2009, đã nhận xét khá chính xác về tư cách nghệ sĩ của ông: “Một nhà thơ đích thực dù che đi lý lịch, che đi địa vị thì diện mạo vẫn hiện ra trong thơ… Hoàng Yến không có thái độ cách tân thơ bằng hình thức cầu kỳ. Ông thay đổi thẩm mỹ thơ bằng chính nội dung. Do đó, Hoàng Yến viết được nhiều thể loại một cách mới mẻ. Thơ lục bát của Hoàng Yến xa vắng: ‘Giấc xưa bỏ ngỏ chờ em/ Lầu xưa vẫn đợi trăng lên mặt người/ Em xuôi bến lạ tìm mơ/ Thuyền côi cắm mục hai bờ sông mưa’. Thơ ngũ ngôn của Hoàng Yến lắt léo: ‘Ôi! Cái nhìn vạn lý/ Vụ ly dị trường thành/ Trời viết mây hồi ký/ Cây tòa án vẫn xanh’. Thơ chia mỗi khổ bốn câu theo lối truyền thống của Hoàng Yến vẫn không cho phép vần điệu che mờ cảm xúc: ‘Thần ái tình chết từ đầu thế kỷ/ Lứa đôi nay không thể bóng trăng xưa/ Tình chung thủy là món hàng xa xỉ…/ Sao ngõ hẹn một đời anh vẫn đứng đợi mưa?’”.
Cách tiếp nhận và biểu đạt các dạng thức tình cảm trong thơ Hoàng Yến rất đa dạng với những biến thái bất ngờ làm người đọc đương thời đôi khi bị choáng. Ông không cầu kỳ chọn câu chữ mà liên kết câu chữ trong một tập hợp tối ưu tạo thành sự bùng nổ ngôn từ. Cấu trúc thơ Hoàng Yến là loại cấu trúc phức hợp kết hợp với kỹ năng ngắt nhịp linh hoạt. Ông không mấy quan tâm đến vần điệu nhưng lại đặc biệt chú ý đến nhạc điệu nên câu thơ lúc nào cũng sinh động tạo nên lực hấp dẫn mê hoặc các thế hệ độc giả. Tuy nhiên, kỹ xảo cho dù điêu luyện đến mấy cũng chỉ là hình thức bên ngoài. Điều đáng chú ý vẫn là cái thần thái từ nơi sâu thẳm tâm hồn Hoàng Yến lúc ẩn lúc hiện qua mỗi dòng chữ như có ma lực dẫn dụ người đọc. Hoàng Yến độc hành trên con đường thi ca đầy trắc trở, vậy mà có những lúc ông cảm thấy như mình đang bồng bềnh Trên ngã ba mây. Vào những năm năm mươi của thế kỷ trước, không ai diễn tả tình yêu phức tạp như Hoàng Yến khi mà ông bộc lộ tất cả những cung bậc tâm hồn bằng những câu chữ đầy nội lực biến ảo:
“Tên em
Chiều nhớ
Hành hương
Tiếng dế đồng sương
Tên em
Một thiên đường đã mất
Một thiên đường chưa mở ngỏ
Một thiên đường xưa cha ông để lại
Di truyền anh qua ký ức bào thai
Qua vùng sáng trên trang sách nát
Qua thân xác trần truồng
những giấc mơ trôi dạt
Đêm đêm tấp bến Ngân Hà”
Đương nhiên, những nhà phê bình khuynh tả, luôn căn cứ vào câu chữ để đánh giá tính hiện thực, tính giai cấp và tính đảng cũng như phẩm chất cách mạng của văn nghệ sĩ không thể chấp nhận loại thơ này. Chỉ riêng tập thơ Tình người soi dặm đường, Hoàng Yến đã được ngành an ninh văn hóa ghi danh vào sổ đen cùng với Trần Dần, Lê Đạt, Hoàng Cầm…
Thư của nhà văn Võ Quảng gửi Hoàng Yến ngày 16 tháng 11 năm 1998
3- Công Tằng Tôn Nữ Tùng Nương
Thói đời giậu đổ bìm leo. Đến đúng thời điểm thích hợp, người ta mới tính sổ với Hoàng Yến, sau khi đã gộp cả tội cũ lẫn tội mới, trong đó, nặng nhất là tội chống lại đường lối văn nghệ của đảng. Lúc ấy Hoàng Yến là đại úy Quân đội Nhân dân Việt Nam, bị khai trừ đảng, đưa đi cải tạo lao động ở nông trường quân đội Vân Lĩnh, Phú Thọ.
Sau vụ kỷ luật đầy uẩn khúc này, cuộc đời nhà thơ tài danh xứ Quảng bắt đầu chuyển sang một trang u ám. Có những con mắt đố kỵ nào đó luôn theo dõi nhất cử nhất động của ông. Cũng bắt đầu từ đây, gia đình ông tan đàn xẻ nghé. Người vợ thân yêu cùng đàn con dại bị tách ra khỏi người chồng, người cha mang tội danh Nhân văn - Giai phẩm. Mọi trách nhiệm nuôi dạy con cái trút lên đôi vai gầy của người phụ nữ xứ Huế: Công Tằng Tôn Nữ Tùng Nương bút hiệu Lan Châu.
Nữ sĩ Lan Châu sinh năm 1927, là hậu duệ trực hệ đời thứ năm của vua Thiệu Trị, là một phụ nữ hoàng tộc có học vấn. Nữ sĩ Lan Châu tham gia phong trào Âu hóa từ rất sớm. Bà ham chơi các môn thể thao nhất là quần vợt. Năm 1943, chỉ bằng một cuốn sách tự học tiếng Nhật, bà đã trở thành cô giáo dạy tiếng Nhật cho học sinh nữ trung học Đồng Khánh. Cũng vào năm ấy, cô giáo trẻ kinh thành Huế cảm mến chàng trai xứ Quảng tài hoa Lê Hoàng Yến sau mấy lần tương ngộ. Cuộc tình kết thúc có hậu như một mối lương duyên không gì đẹp và lãng mạn hơn. Thế nhưng, mối tình tưởng như keo sơn ấy lại khơi mào cho một màn bi kịch. Cái hạt giống cách mạng mà Hoàng Yến gieo vào tâm hồn các công nữ quý tộc nào hay đã vô tình kéo họ vào kiếp đoạn trường.
Trong tập bút ký Bạn văn ngoài vùng phủ sóng (Nhà xuất bản Hội Nhà văn 2011), nhà văn Hoàng Minh Tường đã viết về chân dung nữ sĩ Lan Châu qua bài Công Tằng Tôn Nữ Tùng Nương - Đời và thơ với những tình tiết vô cùng xúc động: “Một tai họa khủng khiếp mà cho tới bây giờ tôi vẫn thấy rụng rời – Nhà thơ Lan Châu nhớ lại – Vợ một kẻ phản động, bị khai trừ khỏi đảng, bị đi cải tạo. Khủng khiếp quá. Rất nhiều ngày đến cơ quan, tôi không dám ngẩng mặt nhìn ai. Tôi như người mắc bệnh hủi bị loại bỏ khỏi cộng đồng, như kẻ phản bội bị mọi người ghê sợ, xa lánh. Chiều về mẹ con chỉ biết buồn bã, ngậm ngùi. Nghĩ mình phận mỏng cánh bèo. Mình đã là con nhà phong kiến, dòng dõi vua quan nhà Nguyễn phản dân hại nước, giờ chồng lại Nhân văn Giai phẩm, các con sẽ sống sao đây? Sau nhiều ngày đấu tranh dằn vặt, năm 1960, tôi quyết định rời Hà Nội, nơi gạo châu củi quế, nơi khó nuôi nổi các con chỉ bằng một bìa tem phiếu công chức quèn loại E, nơi định kiến xã hội với bọn Nhân văn - Giai phẩm quá nặng nề. Tôi xin chuyển công tác lên bệnh viện Phú Thọ, gần nơi cải tạo của chồng, và cũng là vùng trung du có đất đai để chăn nuôi trồng trọt, may ra nuôi nổi các con…”.
Từ nàng thiếu nữ lá ngọc cành vàng đến cô y sĩ phụ sản ở bệnh viện miền sơn cước với đàn con trứng gà trứng vịt trong cảnh đói nghèo triền miên đối với Lan Châu là cả một sự đổ vỡ niềm tin. Xã hội vận hành như một nghịch lý, khi mà hầu hết người dân sống dưới mức nghèo khổ thì một bộ phận khác lại được phân biệt thự, có phiếu mua hàng cao cấp ở cửa hàng riêng và, véo von ca ngợi: “Chào 61 đỉnh cao muôn trượng/ Ta đứng đây mắt nhìn bốn hướng/ Trông lại ngàn xưa trông tới mai sau/ Trông Bắc trông Nam trông cả địa cầu”. Cũng vào thời điểm ấy, mẹ con Lan Châu phải cuốc nương trồng sắn ăn thay gạo, đêm đêm đốt lửa sưởi để chống cái rét cắt da vùng thượng đạo, thì vẫn có người nằm trong chăn nệm ấm ngâm nga: “Tôi viết cho ai bài thơ 61/ Đêm đã khuya rồi rét về tê buốt/ Hà Nội rì rầm còi thổi ngoài ga/(…) Ba con tôi đã ngủ lâu rồi/ Còn bao nhiêu chưa được ngủ trong nôi/ Miền Bắc thiên đường của các con tôi…”. Chẳng cần phân tích dài dòng, cứ đọc những vần thơ trong bài Phận nước bèo của nữ sĩ Lan Châu (trong tập thơ Hương Giang chiều, NXB Hội Nhà văn, 2007) dưới đây chúng ta sẽ hiểu được hoàn cảnh và tâm trạng của người phụ nữ quý tộc rời bỏ xứ Huế theo chồng hy vọng tìm thấy thiên đường cách mạng:
“Trong mơ dệt thắm
Bao hoài bão
Thực tế ngỡ ngàng
Tay… trắng tay
Tỉnh giấc mộng vàng
Sương nhuộm tóc
Vẫn thấy tay mình
Nắm chặt
Trắng… bàn tay”
Rất may, bà là người mẹ có bản lĩnh, dám đội đơn lên triều đình gặp đích danh ông lớn (vốn từng là người đồng chí trong tổ chức Thanh niên Phản đế ở Huế trước cách mạng tháng Tám 1945 – Tố Hữu, Võ Quảng, Hoàng Yến), đã xuống tay trừng phạt chồng mình, kêu oan cho mấy đứa con vốn chẳng có tội tình gì nhưng… không được vào đại học vì có người cha… phản động (?!).
Tuy nhiên việc lai kinh đối với Lan Châu chưa phải là đoạn cao trào của vở bi kịch cuộc đời. Nỗi đau nhất của bà chính là phải cắn răng viết đơn ly hôn với chồng để những đứa con có được bản lý lịch trong sạch. Đây cũng lại là một nghịch lý trong xã hội có quá nhiều nghịch lý. Nó là nỗi ám ảnh thường trực, là sự hãi hùng đối với bất cứ ai có nguồn gốc gia đình không thuộc thành phần bần cố nông. Hầu như tất cả tiếng nói phản biện bị triệt tiêu. Phản biện là phản động. Đời cha chẳng may bị nhiễm vết đen thì đời con chỉ có… quét lá đa. Tờ giấy ly hôn bằng bàn tay nhưng có sức nặng ngàn cân. Nó là minh chứng hùng hồn cho những gì được gọi là nghịch lý của một xã hội lấy đấu tranh giai cấp làm phương thức vận hành.
Sau khi hết hạn lao động cải tạo, Hoàng Yến được chuyển về Cục Sân khấu Bộ Văn hóa. Cuộc ly hôn bất đắc dĩ giữa hai người là ngọn đòn phũ phàng đánh vào tâm lý đàn con. Nhưng đó là những người con của một bà mẹ giàu nghị lực. Sau này tất cả đều qua bậc đại học và thành đạt, trở nên những công dân đáng kính, nhưng trong sâu thẳm tâm hồn họ, vết thương tinh thần không bao giờ kín miệng.
Với Hoàng Yến, vẫn theo hồi ức của nhà văn Huy Phương, thì số phận nghiệt ngã đã vây bủa ông đến cùng. Trước mắt các nhà tổ chức, người nghệ sĩ tài hoa xứ Quảng là kẻ tội đồ vĩnh viễn không bao giờ được ân xá trong một xã hội đồng phục: “Còn nhớ mãi một buổi chiều, hai chúng tôi ngẫu nhiên gặp nhau bên góc Hồ Gươm, Hà Nội. Hoàng Yến với chiếc áo quân phục màu rêu tàng tàng từ trên xe đạp bước xuống, vỗ nhẹ lên vai tôi: ‘Có lẽ mình sắp chuyển ngành đây. Thời buổi này, còn thơ thẩn quái gì. Cái thể loại này nó “vulnérable”* lắm. Mà chúng mình lại quá hồn nhiên...”. (Huy Phương, Năm mươi năm ấy, một chân mây, tư liệu riêng)
Đây há chẳng phải lại là một lời từ biệt với nàng thơ giống như thi sĩ Nguyễn Bính dặn lại con: Nhất kiêng đừng lấy chồng thi sĩ/ Nghèo lắm con ơi bạc lắm con? Còn nhà văn Hoàng Minh Tường, vẫn trong bài bút ký nổi tiếng của mình, viết về quãng đời sau này của Hoàng Yến đầy cảm khái: “Hoàng Yến chuyển sang viết kịch, biên khảo kịch và tiểu thuyết lịch sử. Trong những ngày sống ở khu tập thể của Bộ Văn hóa phố Lê Văn Hưu, rồi chuyển xuống căn nhà tạm ở phố Mai Hương, nhà thơ Hoàng Yến sống gá nghĩa trong mười năm với nữ nghệ sĩ Thùy Linh. Những tác phẩm của ông từ đây hoặc lấy bút danh Thùy Linh hoặc cộng thêm một đồng tác giả Thùy Linh. Để tránh cái họa vulnérable của thơ, ông đành mượn chuyện đời xưa để gửi gắm tâm can, những suy nghĩ về thời cuộc. Các vở kịch và tiểu thuyết lịch sử của ông lần lượt ra đời: ‘Câu thơ yên ngựa’, ‘Chân mây khép mở’, ‘Thanh gươm và cô Đô đốc’, ‘Hình và bóng’, ‘Kẻ trộm nước trời’, ‘Suối hoa’, ‘Đêm Tiền Hải’, ‘Lý Thường Kiệt’… Có vở kịch như ‘Thanh gươm và cô Đô đốc’ vừa công diễn đã có tiếng vang, được gửi đi Paris dự liên hoan. Có vở như ‘Hình và bóng’, công diễn ở Hải Phòng, gây chấn động như một sự kiện nghệ thuật không bình thường, nhưng hôm sau có ông lớn từ Hà Nội xuống, chỉ thị ngừng công diễn (?!)”. Hoàng Yến trốn vào lịch sử nhưng vẫn không giấu nổi cốt cách khảng khái, cương trực, khẩu khí trung ngôn nghịch nhĩ của ông. Trong văn chương nghệ thuật, ông quá lận đận, giống như câu thơ của Tản Đà: Tài cao phận thấp chí khí uất. May mà cuối đời, châu lại về Hợp Phố, khi về hưu ở Sài Gòn, với mức lương từ thuở đại úy đến… cán sự sáu, ba mươi năm vẫn giữ nguyên tại chỗ, ông lại trở về mái nhà xưa, trở về với người vợ đầu đời, như câu thơ ông từng viết bằng nhịp đập tình yêu tha thiết:
“Nhưng em
Vẫn em Nương
Của anh vẫn người thương
Đường Kim Long phượng đỏ…”
4- Và bản lý lịch rởm…
Các nhà tổ chức chế độ dân chủ gấp triệu lần tư sản của chúng ta luôn dị ứng với những bản lý lịch không sạch sẽ kể cả khi đương sự đã giải nhiệm, thậm chí sắp về với tổ tiên. Vì thế, nếu cần, người ta sẵn sàng ngụy tạo ra một bản lý lịch mới sau khi đã tẩy xóa nguyên bản. Đây là một thứ quyền hành vô lượng, nhân danh sự an ninh của Nhà nước, nhưng nếu đương sự liều lĩnh dám làm việc này thì sẽ có ngay bản án nghiêm khắc cho anh ta trong trại giam.
Trước khi về hưu, Hoàng Yến được phòng tổ chức Cục Nghệ thuật sân khấu Bộ Văn hóa trao cho bản lý lịch cán bộ chế tạo sẵn do cục trưởng Tô Hải ký tên đóng dấu, trong đó, những phần thiết yếu nhất đều bị thay đổi đến mức khó có thể tưởng tượng. Phần trích ra dưới đây là những điểm sai lệch cơ bản để bạn đọc tham khảo:
LÝ LỊCH CÁN BỘ CÔNG NHÂN VIÊN (Bản do Hoàng Yến khai ngày 21 tháng 3 năm 1991 nằm trong hồ sơ cán bộ do Cục Nghệ thuật biểu diễn quản lý)
|
LÝ LỊCH CÁN BỘ CÔNG NHÂN VIÊN (Bản do Vụ Nghệ thuật sân khấu sáng tác, vụ trưởng Tô Hải ký và đóng dấu ngày 10 tháng 9 năm 1980)
|
Họ và tên đang dùng: Hoàng Yến Họ và tên khai sinh: Lê Hoàng Yến Thành phần gia đình: Tiểu thương nông thôn Trình độ văn hóa: Diplôme Ngày và nơi tham gia cách mạng: Năm 1938 tại Huế Bố đẻ: Lê Thành, trước và sau cách mạng buôn bán nhỏ tại xã Hòa Tiến, Hòa Vang, Quảng Nam. Trong Kháng chiến chống Pháp tản cư lên Trung Phước. Năm 1954 về ở Đà Nẵng. Không làm gì cho chế độ Mỹ Ngụy. Mất năm 1979 tại Đà Nẵng. Mẹ đẻ: Huỳnh Thị Mẹo, theo chồng buôn bán, mất năm 1965 tại Đà Nẵng. Vợ: Nguyễn Thị Tùng Nương, cán bộ hưu trí, thường trú tại 11 Đinh Công Tráng, Quận 1, TP Hồ Chí Minh. Đã ly hôn năm 1960. Cuối bản khai là chữ ký thật của Hoàng Yến. | Họ và tên đang dùng: Hoàng Yến Họ và tên khai sinh: Hoàng Yến Thành phần gia đình: Tiểu tư sản
Trình độ văn hóa: Đại học Văn sử Ngày và nơi tham gia cách mạng: Tháng 8 năm 1945 tại Quảng Nam
Bố đẻ: Hoàng Tâm, trước cách mạng tháng 8 năm 1945, nhân viên bưu điện của tỉnh Quảng Nam, cuối năm 1945 ốm chết.
Mẹ đẻ: Vũ Thị Nguyệt, trước cách mạng tháng 8 nội trợ, sau cách mạng tháng 8 nội trợ, đến giữa năm 1946 ốm chết. Vợ: Thùy Linh, 51 tuổi, biên kịch Nhà hát Cải lương TW. Cuối bản khai là chữ ký giả mạo Hoàng Yến do người sáng tác bản lý lịch ký. |
Ảnh trái là bản lý lịch thật do Hoàng Yến khai, ảnh phải là bản lý lịch rởm do Tổ chức sáng tác với chữ ký giả mạo.
Theo Bản lý lịch mà Vụ Nghệ thuật sân khấu ban cho từ tháng 8 năm 1980 thì Hoàng Yến mất cả họ, mất cả cha mẹ, vợ con. Ông âm thầm sống như một ẩn sĩ, âm thầm viết để mưu sinh và ký thác triết lý nhân sinh của mình.
Hoàng Yến và con gái Hiền Phương
Gia đình sum họp năm 2008
Có điều, như trên đã nói, cũng bởi cuộc đời này đầy nghịch lý, nên, ngoài niềm vui được đoàn tụ với nữ sĩ Lan Châu cùng các con đã trưởng thành, Hoàng Yến còn được Chủ tịch nước tặng thưởng Huân chương kháng chiến hạng nhất vào năm 1998, các vở diễn của ông được nhận huy chương vàng, bạc, được đưa đi hội diễn ở nước ngoài. (Lẽ ra ông phải được công nhận tiền bối cách mạng và người có công với chế độ, v.v.). Sau khi ông qua đời vào năm 2012, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, trịnh trọng đọc lời ai điếu tiễn đưa nhà thơ xứ Quảng về nơi an nghỉ cuối cùng, trong đó có đoạn: “Nhà văn Hoàng Yến sinh ra trong một gia đình tiểu chủ giàu truyền thống yêu nước. Cha mẹ ông từng nuôi giấu các chiến sĩ cách mạng như Nguyễn Duy Trinh, Huỳnh Ngọc Huệ… Từ truyền thống yêu nước của quê hương và gia đình, ngay từ khi học lớp thành chung, Lê Hoàng Yến đã sớm giác ngộ cách mạng, tham gia phong trào Thanh niên phản đế, rồi gia nhập tổ chức đảng. Ngay sau khi cách mạng tháng Tám thành công, ông đã giữ chức chủ sự Phòng Tư pháp công an Trung bộ”.
Khi nói đến sự nghiệp sáng tác của Hoàng Yến, nhà thơ Hữu Thỉnh viết: “Tìm trong lịch sử để giải mã hiện tại, chính là một cách Hoàng Yến thể hiện bản lĩnh nhà văn, tình yêu Tổ quốc ở một góc độ khác. Những tiểu thuyết lịch sử của ông có cái thâm trầm uyên bác của sử gia và tâm huyết một nhà văn gắn bó máu thịt với thân phận con người. Ông luôn luôn xuất phát từ hiện tại để soi chiếu vào quá khứ, chắt lọc lấy cái tinh hoa để bồi dưỡng cho hiện tại… Hoàng Yến hầu như dành trọn cả văn nghiệp của mình cho lịch sử. Ông đã viết tên mình bên cạnh những người áo vải, chân trần, yêu nước hết mực lòng trung, thương nhà tận cùng chữ hiếu, dũng cảm xả thân và khoan dung nhân ái. Sự nghiêm cẩn trong sử dụng sử liệu và sự hào hoa trong tạo dựng tính cách và bối cảnh cùng với tính triết lý nghệ thuật sâu sắc đã đưa Hoàng Yến trở thành một trong những nhà văn viết hay nhất và thành công nhất về lịch sử dân tộc. Sau những trang tráng ca và bi ca, bao giờ người đọc cũng nhân ra trái tim Hoàng Yến đập nhịp nồng nàn với đất nước và nhân dân. Chính vì thế, những tác phẩm tâm huyết nhất của Hoàng Yến sẽ còn mãi với hồn Việt và văn hóa Việt…”.
Để thay lời kết cho bài viết này, chúng tôi xin trích những dòng cuối bài điếu văn của Hội Nhà văn Việt Nam khẳng định về tư cách công dân và tư cách nghệ sĩ của nhà thơ Hoàng Yến, khác hẳn những gì mà người ta gán cho ông trong vụ Nhân văn - Giai phẩm: “Vâng, kính thưa nhà thơ, nhà văn, kịch tác gia Hoàng Yến, mây trời ở cõi trần gian chính là những người thân, bạn bè và công chúng nghệ thuật cùng đến đưa tiễn ông hôm nay. Họ đã xem ông như một phần trong cuộc sống tinh thần của họ. Đó là một vinh hạnh cao nhất của bạn đọc dành cho nhà văn. Ông đang trôi giữa trời hoa, những đám mây ngũ sắc của đất, đã bao bọc và gửi gắm nỗi tiếc thương của cháu con, gia đình, bạn bè và tất cả những người đã mến mộ ông khi đọc và xem tác phẩm.
Vĩnh biệt ông, chúng ta vĩnh biệt một nhân cách nghệ sĩ đáng kính, một tấm gương sáng tạo không mệt mỏi…”. (Hữu Thỉnh, Một nhà văn đa tài, tâm huyết với lịch sử dân tộc, Văn nghệ, số 9, 3/3/2012)
Không biết những lời có cánh trên có biến thành những vầng mây - hào quang để hoà vào ngã ba mây ký ức của nhà thơ mà cuộc đời nhuốm đầy bi kịch chỉ vì… không chịu đánh mất mình?
19/8/2015
Đ.V.S.
Chú thích: * Tiếng Pháp: dễ bị tổn thương, dễ bị đánh (tính từ).
(*) Bài vốn đã đăng trên Văn Việt ngày 26/8/2015, với tên Tình người soi dặm đường, bi kịch của một nhà thơ không chịu đánh mất mình. Tác giả có bổ sung, sửa chữa.
[1] Phan Cự Đệ, Đọc tập thơ “Việt Bắc” của Tố Hữu: Tình cảm chưa theo kịp ý thức con người. Báo Tổ Quốc số 9, 20/4/1955.