Thái Kế Toại

Nghệ sĩ Trần Thịnh sinh 1932 tại Hà Nội. Ông là con rể của Thị trưởng Hà Nội Thẩm Hoàng Tín, được đi học quay phim tại trường điện ảnh IDHEC của Pháp. Học điện ảnh cùng thời với ông còn có các đạo diễn Phạm Kỳ Nam, Lê Dân, Lê Mộng Hoàng, Thẩm Võ Hoàng. Năm 1955 ông và đạo diễn Phạm Kỳ Nam, Thẩm Võ Hoàng về Hà Nội phục vụ nền điện ảnh của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa trong khi những người bạn học khác của các ông đã chọn chế độ Việt Nam cộng hòa ở Sài Gòn.
Trần Anh Tú con trai út cho tôi hai bản sơ yếu lý lịch của ông.

Bản thứ nhất:
Trần Thịnh sinh tại Hà Nội (1932 – 1986)
Bút danh: Kim Thoa
Trình độ học vấn: biết đọc biết viết tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Pháp.
Trường điện ảnh IDHEC tại Paris.
1955 trở lại Hà Nội.
Chủ bút, xuất bản tờ báo Sáng tạo, lĩnh vực Sân khấu và điện ảnh.
Bị đưa đi cải tạo tại Nông Cống – Thanh Hóa, Cẩm Phả – Quảng Ninh và bị quản thúc tại Hà Nội.

Tác phẩm:
Đạo diễn phim tài liệu: Đời cây lúa, Người đẹp trong tranh, Lời cuối, Tội ác còn mãi sau chiến tranh, Hoa Tây Bắc, Tấm lòng son, Hát cửa đình … Đã có giải tại các liên hoan phim tài liệu quốc tế và trong nước.
Mất ngày 11.5.1986 tại 20 đê Yên Phụ, quận Ba Đình, Hà Nội.
Bản này có lẽ do chính ông tự viết.
Bản thứ hai, có lẽ do bạn bè và gia đình soạn sau khi ông mất:
Trần Thịnh tên thật Trần Quí Thịnh, sinh ngày 12.12.1932, địa chỉ 34 Thuốc Bắc, Hoàn Kiếm Hà Nội. Quê xã Tam Hưng, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Sơn Bình cũ. Lớn lên trong một gia đình buôn bán sắt nổi tiếng tại Hà Nội .
2.1950 xuất ngoại bằng đường thủy, đỗ tú tài và học đại học tại trường điện ảnh IDHEC tại Paris.
1955 trở lại Hà Nội. Người đặt những viên gạch đầu tiên cho ngành điện ảnh, xưởng phim Việt nam tại phố Trần Phú, Hà Nội.
Kết hôn với bà Thẩm Thị Đôn Thư, sinh ngày 28.6.1932, con gái thị trưởng thành phố Hà Nội, dược sỹ Thẩm Hoàng Tín (thời Pháp thuộc, người tham gia đổi tên các phố ở Hà Nội từ tên Pháp sang tên Việt, chủ trì xây dựng cầu Thê Húc và ủng hộ thuốc hàng hóa ra hậu phương).
Có 3 con: Trần Thị Kim Thoa sinh ngày 16.11.1957, Trần Anh Tuấn sinh ngày 10.4.1959 và Trần Anh Tú sinh ngày 5.5.1961.
Chủ bút, xuất bản tờ báo Sáng tạo, lĩnh vực Sân khấu và điện ảnh. Quyết định buộc thôi việc 10-8-1958.
Trần Dần, Phùng Quán, Trần Công, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng, Trịnh Công Sơn, Văn Cao, Phan Vũ, Vũ Thư Hiên, Xuân Đài, Trần Duy, Lê Đạt, Phùng Cung… là những nhân chứng và bạn bè.
Bị đưa đi cải tạo tại Nông Cống – Thanh Hóa, Cẩm Phả – Quảng Ninh và bị quản thúc tại Hà Nội.
Từ năm 1979, do sự can thiệp của ông Lê Thành Khôi lúc đó là khách danh dự của chính phủ về làm việc với thủ tướng Phạm Văn Đồng và ông nhà thơ Hoàng Trung Thông phụ trách văn nghệ trong đảng và họa sĩ Mai Văn Hiến đã can thiệp, cũng như được sự ủng hộ của nhiều bạn bè, trở về công tác đạo diễn tại xưởng phim Tài liệu khoa học Trung ương tại 122 Hoàng Hoa Thám, Hà Nội.
Tác phẩm:
Đạo diễn phim tài liệu: Đời cây lúa, Người đẹp trong tranh, Lời cuối, Tội ác còn mãi sau chiến tranh, Hoa Tây Bắc, Tấm lòng son, Hát cửa đình … Đã có giải tại các liên hoan phim tài liệu quốc tế và trong nước .
Mất ngày 11.5.1986 tại 20 đê Yên Phụ, quận Ba Đình, Hà Nội.

Trong lễ tang của ông nhà thơ Phùng Quán đã đọc bài thơ:

THƠ ĐỌC TRƯỚC LINH CỮU TRẦN THỊNH
HIỆU LÀ THỊNH RÂU ĐẠO DIỄN ĐIỆN ẢNH
Bộ phim đời bạn
Khuôn hình cuối cùng vừa lặn
Và chữ Hết hiện lên màn ảnh trắng.
Một chữ Hết viết hoa…

Nhưng tất cả bạn hữu vẫn ngồi chờ…
Phim khá thế chắc phải còn tập tiếp!
Nhưng bạn đã hiện ra
Bộ ria đốm bạc và cái dáng cao gầy thân quen
Bạn nói:
-Cảm ơn và vĩnh biệt!
Phim đời tôi
Tôi dư sức làm nhiều tập tiếp
Nhưng theo ý tôi đến đây kết thúc là vừa đẹp!

Bạn là một nghệ sỹ đãng trí có một không hai
Phim chiếu xong rồi
Mà tên phim chưa đặt!
Tôi biết bạn từ ba mươi năm trước
Tôi xin được đặt tên phim đời bạn là:
CHƠI
Có được không, Thịnh râu ơi!

Thế gian kim cổ triệu người chơi
Chơi như bạn mới là chơi hết cỡ!
Tất cả những gì bạn nếm trải suốt cuộc đời
Tận cùng niềm vui
Tận cùng nỗi khổ
Với bạn cũng chỉ là chơi
Khi không còn cách gì chơi mới nữa
Bạn chơi UNG THƯ!...

Bạn sẽ xuống địa ngục?
Hay bạn lên thiên đường?
Tôi chắc bạn đến cả hai nơi
Bạn chơi luôn cả Thiên đường, Địa ngục!

Cái chết làm nhiều người khủng khiếp
Nhưng với bạn, chết cũng là chơi!
Bạn cụng ly với tử thần giữa một chiều trời đẹp
Và ra đi một chuyến chơi dài…

Vĩnh biệt bạn
Thịnh-râu-chơi!

Có thể nói Phạm Kỳ Nam và Trần Thịnh là trong số hiếm hoi những người được đào tạo bài bản về điện ảnh ở Bắc Việt Nam lúc đó, đặc biệt họ đã sống, chịu ảnh hưởng những tinh hoa của nền văn hóa, dân chủ nước Pháp. Chính vì thế cùng những nghệ sỹ cấp tiến hai ông nhiệt tình bắt tay vào việc xây dựng một nền điện ảnh nhân văn, dân chủ và hiện đại theo xu hướng phát triển của điện ảnh thế giới trong bối cảnh đang mở ra nhiều hy vọng của Hà Nội sau hòa bình lập lại.
Cùng nhiều nghệ sỹ sân khấu, điện ảnh, âm nhạc từ vùng kháng chiến trở về, hoặc ở nội thành, hoặc từ miền Nam tập kết… họ đã hưởng ứng mạnh mẽ phong trào Nhân Văn Giai Phẩm. Lâu nay, trên báo chí và ấn phẩm nghiên cứu người ta dường như quên mất hoạt động và vai trò của họ, một bộ phận quan trọng, không nhỏ của trào lưu dân chủ, cách tân văn hóa đó.
Trần Thịnh tham gia nhóm Sáng Tạo ở Hà Nội, một câu lạc bộ sân khấu điện ảnh của nghệ sĩ Phan Tại một trong vài đạo diễn điện ảnh làm phim truyện đầu tiên ở Hà Nội. Nhóm Sáng Tạo đã mang lại cho đời sống điện ảnh – sân khấu Hà Nội những sắc thái mới, trong đó nhiều văn nghệ sỹ vốn sống ở Hà Nội thời tạm chiếm có nhiều tài liệu và thông tin về tình hình văn nghệ của phương Tây những thứ mà những văn nghệ sỹ từ Việt Bắc về đang thiếu, đói. Nhóm Sáng Tạo có một đoàn kịch cũng lấy tên là Sáng Tạo, đã dựng được một số vở kịch, đã bắt đầu định dựng vở Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng. Đối với ông Tưởng việc này làm cho ông vui vì suốt từ lúc vở kịch ra đời nó không được đánh giá đúng. Một người đẹp nổi tiếng Hà Nội là Linh Phi đã được nhắm chọn sẽ đóng vai Đan Thiềm. Câu lạc bộ Sáng Tạo còn tổ chức chiếu một số phim theo chủ nghiã hiện thực mới của Pháp, Ý, Nhật.

“Với khả năng kinh tế tài chính của gia đình Trần Thịnh đã nhận sứ mệnh ra tờ báo tư nhân của nhóm lấy tên là Sáng Tạo. Lúc ấy giới sân khấu - điện ảnh còn chưa có một tờ báo phát ngôn riêng.

Trong xã luận số đầu tiên Ban Biên tập tuyên ngôn:
“Nhìn lại con đường văn nghệ đã qua trong chin năm kháng chiến và hai năm hòa bình chúng ta đã cos gắng đóng góp được khá nhiều để phục vụ nhân dân. Tuy nhiên còn vấp váp nhiều trên đường lối tư tưởng cũng như phương pháp thể hiện. Riêng về hai ngành sân khầu và điện ảnh thì còn yếu ớt, chưa thỏa đáp được bao nhiêu cho nhu cầu của nhân dân quần chúng. Hưởng ứng tinh thần Đại hội Đảng Cộng sản Liên-xô lần thứ 20, hưởng ứng chính sách Trăm hoa đua nở và nhất là Nghị quyết lần thứ 10 vằ rồi của Đảng Lao động Việt Nam, nhóm Sáng Tạo chúng tôi, một nhóm những người nghệ sỹ sân khấu điện ảnh, cho ra tờ báo Sáng tạo.
… Mục đích của nó cũng như mục đích của nhóm, là tạo mọi phương tiện khả năng để phát triển kịch nói, để góp phần xây dựng một nền điện ảnh tương lai cho nước nhà… Sáng tạo theo đường lối văn học Mác – Lê- nin, cụ thể là theo đường lối lãnh đạo của Đảng Lao động Việt nam.”
Báo Sáng Tạo số 1 ra ngày 5-11-1956, mỗi tháng hai kỳ, là Báo Điện ảnh Sân khấu của nhóm Sáng Tạo. Báo quán 4 Ngõ Bà Triệu.
Ban Biên tập: Hoàng Tích Linh, Trần Công, Cao Nhị, Thanh Châu, Nắng Mai Hồng, Trúc Lâm, Phan Vũ, Phan Tại, Nguyễn Đình Phúc, Sỹ Ngọc, Kỳ Nam, Trung Sơn, Vũ Phạm Từ, Anh Tâm, Lửa Mới, Nguyễn Sáng.
Chủ nhiệm: Trần Thịnh. Thư ký tòa soạn: Cao Nhị. Quản trị: Trần Quang Quế. In tại nhà in Lê Cường Hà Nội.
Sáng Tạo số 1 có các bài:
Lời mở – cũng như Xã Luận
Tiến tới thành lập Hội những người công tác nghệ thuật điện ảnh của Trần Công.
Cần xét lại quan niệm của những người lãnh đạo nghệ thuật điện ảnh của Nắng Mai Hồng
Góp thêm ý kiến với đồng chí Ni-Cô-Lai của Kỳ Nam
Mục tiếng nói Nghệ sĩ có bài Cám ơn Phồn Y của Trúc Quỳnh
Thiếu tướng Nguyễn Sơn người bạn của sân khấu, của văn nghệ sĩ của Thanh Châu.
Tiếng nói kịch nói của Phan Vũ.
Bạn thấy phim Liên-Xô thế nào của Cao Nhị.
Về đời sống Sân khấu, Điện ảnh có các bài phim Liên Xô, phim Mỹ, về chuẩn bị cho bộ phim truyện đầu tiên, về các đoàn kịch ở Hà Nội, về Vũ Trọng Phụng và kịch Không một tiếng vang.
Bìa Ai sẽ là Đan Thiềm trong Vũ Như Tô của Nguyễn Huy Tưởng. Ở báo Nhân Văn thì nói rõ đó là Linh Phi.
Một bảng quảng cáo Cuộc thi đánh giá phim của báo Sáng Tạo
Hai tranh châm biếm. Bức một chế giễu người xem thiếu văn hóa trong rạp chiếu phim. Bức hai chế giễu lãnh đạo kỷ luật diễn viên bằng cách cho xuống bếp nấu cơm.
Mục tin tức sân khấu điện ảnh có tin đáng chú nhất là Ban vận động thành lập Hội những người công tác nghệ thuật điện ảnh. Ban thường trực gồm 3 người: Vũ Phạm Từ Trưởng ban, Trần Công và Phan Tại đạo diễn Ủy viên thường trực. 8 ủy viên BVĐ là Phạm Văn Khoa đạo diễn, Nguyễn Văn Vinh nhà sản xuất phim, Vũ Minh nhà sản xuất phim, Trúc Lâm đạo diễn, Trần Phương diễn viên, Nguyễn Đăng Bẩy quay phim, Nguyễn Tiến Lợi quay phim, Khương Mễ quay phim. Như vậy quan niệm tập hợp những người làm công tác điện ảnh tương đối cởi mở, gồm cả người miền Bắc, người miền Nam tập kết, người từ Việt Bắc về và người đô thị.
Sáng Tạo số 2 có các bài sau:
Tiếp bài Cần xét lại quan niệm của những người lãnh đạo nghệ thuật điện ảnh của Nắng Mai Hồng.
Một màn kịch Ba-Lan Người mẹ của S-da-ni-at-ski
Đề nghị chiếu phim Bel-ami
Hai giờ với đạo diễn Liên-Xô Ê-gô-rốp.
Có bệnh sùng bái phim Liên-Xô không? của Vũ Phạm Từ
Điểm phim của Phạm Kỳ Nam
Phỏng vấn rạp Kim Đồng
Trong phong trào phản kích Nhân Văn - Giai Phẩm tất nhiên là báo Sáng Tạo cũng chịu búa rìu không kém các tờ Nhân Văn, Giai Phẩm, Đất Mới, Tự do diễn đàn. Chỉ có điều mãi đến khi cuộc chiến đã ngã ngũ, tờ báo Điện ảnh chính thống mới ra đời, giới điện ảnh quốc doanh mới ra đòn với nhóm Sáng Tạo.
Nhà nghiên cứu Lại Nguyên ân đã thuật lại như sau :
“Từ số 14 (ra ngày 1/5/1958), báo này ( tờ Điện ảnh) bắt đầu tham gia đợt đấu tranh chống Nhân văn–Giai phẩm do Trung ương Đảng phát động bằng bài ‘Tẩy sạch nọc độc của chủ nghĩa xét lại trong việc giới thiệu, phê bình phim ảnh’ của Trần Đức Hinh, chủ nhiệm tờ Điện ảnh. Trong loạt bài tiếp theo, ta thấy báo đăng những ý kiến của những bạn đọc một mực đề cao phim ảnh Liên Xô và đả kích bất cứ ai có ý nghi ngờ giá trị các bộ phim Liên Xô, hoặc những bài phê phán của chuyên gia: ‘Luận điệu phản động và âm mưu nguy hiểm của những phần tử Nhân văn–Giai phẩm về vấn đề tổ chức và lãnh đạo sản xuất phim ảnh’ của Bảo Kính (số 17, ra ngày 15/6/1958), Cần bóc trần âm mưu bôi nhọ lãnh đạo của một số người viết báo Sáng tạo’ của Nguyễn Duy Cẩn (số 18, ra ngày 1/7/1958); bên cạnh đó là một số bài tự kiểm điểm như ‘Tôi đã mắc nhiều sai lầm nghiêm trọng trong việc giới thiệu phê bình phim ảnh’ của Cao Nhị (số 15, ra ngày 15/5/1958), ‘Tôi đã phạm sai lầm nghiêm trọng đối với Đảng’ của Vũ Phạm Từ (số 19, ngày 15/7/1958), ‘Đảng đã thức tỉnh tôi’ của Nắng Mai Hồng (số 20, ngày 1/8/1958).”

Trong bài ‘Tẩy sạch nọc độc của chủ nghĩa xét lại trong việc giới thiệu, phê bình phim ảnh’ của chủ nhiệm báo Điện ảnh Trần Đức Hinh có những đoạn đáng lưu ý sau:
“– Nửa tháng ‘Liên hoan phim Liên Xô’ khai mạc ngày 1/11/56, thì đúng ngày 5/11/56, Giai phẩm mùa thu tập III xuất bản, trong đó có đăng bài ‘Chúng ta gắng nuôi con’, hoạt cảnh của Chu Ngọc, đả kích không tiếc lời vào phim Liên Xô. Cùng ngày 5/11/56, báo Sáng tạo ra số đầu, đã lộ ngay ý định xấu đối với phim Liên Xô.
Ngày 20/11/56, báo Nhân văn số 5 lại đăng bài ‘Mấy bộ phim dở’ của Cao Nhị. Cùng ngày ấy, báo Sáng tạo ra số 2, càng đả kích sống sượng hơn nữa vào các phim Liên Xô đang chiếu. Có phải đó chỉ là những hiện tượng ngẫu nhiên không? Đến nay trắng đen đã rõ: Trần Thịnh, người bỏ tiền ra làm báo Sáng tạo và là chủ nhiệm tờ báo đó, cũng chính là một người hùn nhiều vốn, một phần tử tích cực của báo Nhân văn.
Trong lời phi lộ, báo Sáng tạo đã tự nhận là cơ quan ngôn luận của “nhóm Sáng tạo”. Mà “nhóm Sáng tạo” thì lại gồm những mặt không xa lạ gì: Phan Tại, Trần Thịnh, Trần Công, Chu Ngọc, Phan Vũ, v.v. Và chính những người viết báo Sáng tạo, đến nay, đều phải thừa nhận Sáng tạo thực chất là một chi nhánh của Nhân văn, Giai phẩm.
– … Trước hết một luận điệu chung của họ là xuyên tạc và khoét sâu những khuyết điểm mà các nhà điện ảnh Liên Xô đã tự phê bình. Luận điệu này rất rõ nét trong bài ‘Góp thêm ý kiến với đồng chí Ni-cô-lai’ của Kỳ Nam. Kỳ Nam không hề nhắc tới những thành tựu của nền điện ảnh Liên Xô mà đồng chí Ni-cô-lai (đại biểu công ty xuất khẩu phim Liên Xô ở Việt Nam) đã trình bày. Trái lại, Kỳ Nam cố tình móc ra những khuyết điểm của phim Liên Xô xuyên tạc thổi phồng lên để gây một ấn tượng rất xấu đối với phim Liên Xô.
Như để dẫn chứng thêm cho Kỳ Nam, Cao Nhị đã đả kích một cách hằn học vào một số phim đang chiếu trong ‘Nửa tháng liên hoan phim Liên Xô’ nhất là vào phim Ngai vàng sụp đổ (được chọn chiếu trong lễ khai mạc). Theo Cao Nhị thì bộ phim khai mạc ấy tồi đến nỗi xem xong, đầu óc người ta “mờ mịt hẳn đi”, “cái đầu quên, mà thực cả tấm lòng lưu luyến, vấn vương với người trong phim cũng không có nữa”.
Mỉa mai và độc địa hơn, trong mục ‘điểm phim’ (Sáng tạo số 2), Kỳ Nam đã nêu những dòng ‘tít’ như sau: “Câu chuyện bỏ dở, câu chuyện nên bỏ vì dở; Họ là những người đầu tiên, không phải phim đầu tiên trong loại này’ (ý nói bộ phim chỉ là do những mẩu góp nhặt ở các phim khác chắp nối lại). Đây là một hành động nhỏ nhen và khiêu khích, vì đạo diễn bộ phim Họ là những người đầu tiên chính là đồng chí Ê-gô-rốp (lúc đó đang có mặt trong đoàn văn hóa Liên Xô sang thăm Việt Nam).
Hơn thế nữa, Trần Thịnh, Trần Công và một số nhân viên tòa soạn báo Sáng tạo còn tổ chức phỏng vấn đồng chí Ê-gô-rốp với dã tâm định dồn đồng chí vào thế bí bằng những câu hỏi hóc hiểm về những khuyết điểm của phim Liên Xô. Họ lại gay go với đồng chí Ê-gô-rốp trong một cuộc họp mặt ở xưởng phim. Rõ ràng là nọc độc của chủ nghĩa dân tộc tư sản hẹp hòi đã làm một số người trong tòa soạn báo Sáng tạo lúc ấy đả kích một cách lồng lộn, mù quáng vào phim Liên Xô và những người đại diện của điện ảnh Liên Xô.
Nọc độc của chủ nghĩa dân tộc tư sản cũng lộ liễu cả trong bài ‘Có hiện tượng sùng bái phim Liên Xô không?’ (của Vũ Phạm Từ, Sáng tạo số 2).
Song song với việc dè bỉu, bôi nhọ phim Liên Xô là sự ‘lo lắng thái quá’ cho giá trị phim của các nước tư sản. Họ lo rằng, chúng ta đối với phim tư sản, vì ‘không ưa’ cho nên ‘dưa hóa ròi’. Họ khó chịu khi chúng ta đặt phim Ô-ten-lô của Y-ut-kê-vich (Liên Xô) trên phim Ô-ten-lô của Oóc-xơn Oen-xơ (Mỹ) mặc dù điều này cũng đã được các nhà điện ảnh thế giới xác nhận (cũng trong bài ‘Có hiện tượng sùng bái phim Liên Xô không?’). Phan Vũ (trong Nhân văn số 2) và Chu Ngọc (trong Giai phẩm mùa thu tập 3) đều thi nhau tán tụng phim Anh gắng nuôi con (của Nhật) tới mức lố bịch. Điều này cũng không có gì lạ, nếu chúng ta biết cuối năm 1956, đi đôi với nhiều cuộc tấn công về các mặt khác, nhiều nhóm tư sản đang đấu tranh đòi Cục Điện ảnh phải cho chiếu lại những phim cũ mà họ đã thầu của các hãng tư bản trong thời gian Hà Nội còn bị tạm chiếm. Phan Tại đã đứng ra đầu cơ trong cuộc đấu tranh đó để ăn hoa hồng. Và một số lớn các phim cũ đều giao cho Thụy An viết bản thuyết minh.
… Nhưng đây không phải chỉ là câu chuyện văn nghệ. Xuyên qua việc phê bình điện ảnh, họ nhắm đả kích cả vào chế độ. Điển hình hơn cả, độc ác hơn cả về mặt này là cái hoạt cảnh ‘Chúng ta gắng nuôi con’của Chu Ngọc đăng trong Giai phẩm mùa thu tập 3. Trong hoạt cảnh này thông qua cuộc bàn cãi về phim giữa hai vợ chồng một anh cán bộ, Chu Ngọc đã cố tình vẽ ra một đời sống ngột ngạt, lo sợ, hoài nghi. Ngột ngạt lo sợ đến nỗi không biết có “tự do khen chê” nữa không? Đến nỗi hai vợ chồng đọc tới tờ báo Nhân dân thì phải đỡ đứa con nhỏ cho nó “khỏi giật mình”; và hoài nghi hoang mang đến nỗi chồng hỏi vợ: “Này em, mình có phải là người nữa không?” Và vợ hỏi chồng: “Thế xưa nay, anh vẫn thấy bộ óc, trái tim là không phải của anh ư?”
… Những bài như trên phải được đặt bên cạnh bao nhiêu bài khác của Nguyễn Hữu Đang, Phan Khôi, Trương Tửu, Trần Đức Thảo, Lê Đạt, Trần Dần, v.v. đang nhan nhản lúc bấy giờ ở các số Nhân văn, Giai phẩm thì mới thấy đầy đủ tính chất nguy hiểm của nó.”
Sau khi báo Nhân văn bị đình bản và thu hồi, các tập Giai phẩm và các tờ Sáng tạo vẫn chưa bị cấm lưu hành. Nó vẫn còn tác động tới tư tưởng của những người còn giữ nó và những người xung quanh. Ảnh hưởng của những nọc độc ấy đã có dịp bộc lộ rõ rệt ngay cả trong báo Điện ảnh (của Cục Điện ảnh) nhân dịp tuần lễ phim Liên Xô kỷ niệm 40 năm Cách mạng tháng Mười, cuối năm 1957 (về những sai lầm này, tòa soạn báo Điện ảnh đã sơ bộ tự kiểm điểm trong số báo Tết Mậu Tuất)…
Ở một bài đấu tranh khác, hậu thế cũng sẽ chỉ rút được rất ít thông tin: bài ‘Luận điệu phản động và âm mưu nguy hiểm của những phần tử Nhân văn–Giai phẩm về vấn đề tổ chức và lãnh đạo sản xuất phim ảnh’, ký bút danh Bảo Kính (Điện ảnh số 17, ra ngày 15/6/1958). Xin dẫn một số đoạn:
“– Trong khi Nguyễn Hữu Đang, Trương Tửu, Phan Khôi, v.v. đả kích thậm tệ vào sự lãnh đạo của Đảng nói chung, thì Trần Công, giống như một tên lâu la đã nghe thấy tiếng mõ thúc quân xuống núi, liền tấn công điên cuồng vào tổ chức lãnh đạo ngành sản xuất phim.
Dưới đầu đề ‘Tiến tới thành lập Hội những người công tác điện ảnh’ (báo Sáng tạo số 1, ra ngày 5/11/1956), Trần Công đòi “xét lại tổ chức hiện tại đang lãnh đạo công tác làm phim”. Hắn chê bai những “người lãnh đạo”: nào là “quan niệm không đúng về văn nghệ và chính trị”, nào là “dùng mệnh lệnh bắt văn nghệ sĩ hành chính hóa cuộc sống, bắt họ đẻ non đẻ vội cho phục vụ kịp thời”. Hắn kêu la, cào mặt ăn vạ: “Tự do sáng tác bị ngăn trở, tự do dân chủ, tự do tư tưởng của người nghệ sĩ làm phim bị vi phạm nặng nề, sức sáng tác bị kìm hãm nặng nề”, v.v. Hắn kết luận trắng trợn: “Đã đến lúc phải xét lại toàn bộ vấn đề… phải định rõ vị trí và quyền hạn của Xưởng phim Việt Nam… Do những tệ lậu, những sai lầm nghiêm trọng của những người lãnh đạo nghệ thuật điện ảnh mà phải nhận định rằng tổ chức điện ảnh hiện nay không còn hợp lý nữa!”
–… Hoạt động của Trần Công hồi đó đã bị một số lớn anh em công tác điện ảnh phản đối; có những ý kiến đòi tống cổ hắn ra ngoài tổ chức. Tuy vậy, theo đường lối kiên trì giáo dục của Đảng ta, cơ quan Xưởng phim Việt Nam vẫn lưu hắn lại và giao cho làm công việc phiên dịch. Hắn không tự biểt mình, thường tự xưng là “nhà” đạo diễn điện ảnh, khuếch khoác đến cái mức lố bịch, khiến cho rất nhiều anh chị em công tác trong các bộ phận của Xưởng phim phải khó chịu. Thế nhưng rất đáng tiếc là cũng có một số anh em chúng ta lúc đó đã bị mắc vào cái thòng lọng của hắn mà viết những bài có tác dụng “chứng minh” hoặc “phát triển” những nhận định của hắn. Thí dụ như Nắng Mai Hồng viết bài ‘Cần xét lại quan niệm của những người lãnh đạo nghệ thuật điện ảnh’. Bài này đăng lòng thòng liền trong hai số báo Sáng tạo, đả kích lãnh đạo bằng những lời mỉa mai cay cú, kích động nhiều anh em khác.
Báo Sáng tạo chỉ mới ra được đến số 2 thì đã chết theo báo Nhân văn. Nhưng chỉ mới trong hai tờ Sáng tạo, chúng ta đã thấy đầy rẫy những bài, những đoạn, những mẩu vụn vặt (cả thủ đoạn trích đăng một phần vở kịch Không một tiếng vang của Vũ Trọng Phụng nữa) xoay quanh cái luận điệu đả kích của Trần Công, hoặc trắng trợn, hoặc lập lờ nham hiểm. Đối tượng đả kích nói chung là Xưởng phim Việt Nam, là Quốc doanh chiếu bóng, những cơ sở của nền điện ảnh xã hội chủ nghĩa.
– Cao Nhị (“Tôi đã mắc nhiều sai lầm nghiêm trọng trong việc giới thiệu phê bình phim ảnh”, Điện ảnh số 15, ra ngày 15/5/1958) cho biết ông viết khá nhiều bài phê bình phim ảnh, đã đăng các báo ở Hà Nội hồi 1956 như Nhân văn, Cứu quốc, Hà Nội hàng ngày, Độc lập,… và tất nhiên, báo Sáng tạo. Với tờ này, ông cho biết ông đã nhận lời làm thư ký tòa soạn; trên tờ này ông đã viết những bài như ‘Bạn thấy phim Liên Xô thế nào?’, ‘Phỏng vấn rạp Kim Đồng’ (ký P.V.), ‘Hai giờ với đạo diễn Ê-gô-rốp’, (nhưng không ghi rõ là bài nào đăng số nào). Với vai trò là người chịu trách nhiệm về bài vở của tòa soạn Sáng tạo, Cao Nhị cho rằng ông đã cho đăng những bài “đả kích phim ảnh Liên Xô” của Trần Công, Nắng Mai Hồng, Phan Vũ, Vũ Phạm Từ, Kỳ Nam, v.v. trong số này ông chỉ kể tên một bài ‘Có hiện tượng sùng bái phim Liên Xô không?’ của Vũ Phạm Từ.
– Vũ Phạm Từ (“Tôi đã phạm sai lầm nghiêm trọng đối với Đảng”, Điện ảnh số 19, ngày 15/7/1958) cho biết ông là đảng viên được Đảng giao công tác trong ngành điện ảnh từ 1952; bài của ông tập trung nói về sai lầm của ông trong việc tham gia Ban biên tập báo Sáng tạo và trong việc viết bài ‘Có hiện tượng sùng bái phim Liên Xô không?’ đăng Sáng tạo số 2.
– Bài tự kiểm điểm của Nắng Mai Hồng (“Đảng đã thức tỉnh tôi”, Điện ảnh số 20, ngày 1/8/1958) chỉ được báo Điện ảnh trích đăng một đoạn. Tác giả kể lại, bài báo ‘Cần xét lại quan niệm của những người lãnh đạo nghệ thuật điện ảnh’ (đăng Sáng tạo số 1 và 2) vốn là tham luận dự định đọc trong hội nghị tổng kết phim thời sự của Xưởng phim; tác giả tập hợp những mắc míu trong công tác làm phim và một số hiện tượng “mà lúc ấy, với lối nhìn bi quan, lệch lạc trên kia, tôi cho rằng đó toàn là ‘tai nạn của anh em’ do các đồng chí cán bộ phụ trách Xưởng và đồng chí thứ trưởng phụ trách điện ảnh gây ra”. Ông nhận rằng mình đã sai lầm khi đồng ý để Trần Thịnh, Trần Công đưa đăng bài tham luận ấy trong báo Sáng tạo.”
Nhận xét của ông Lại Nguyên Ân đã nói tương đối rõ nội dung những bài cơ bản của hai số Sáng Tạo rồi. Đó là những tiếng nói trung thực và dũng cảm của những nghệ sỹ cấp tiến muốn khắc phục ngay những nhược điểm của nền sân khấu điện ảnh miền Bắc nhằm xây dựng nền sân khấu điện ảnh theo kịp thời đại cải cách dân chủ lần thứ nhất của hệ thống xã hội chủ nghĩa.
Trước khi báo Sáng Tạo ra đời, Trần Thịnh đã cùng Trần Công lên tiếng trên báo Nhân Văn số 3 ngày 15-10-1958 “Đã tiến được một bước cần tiến thêm bước nữa”. Trên cơ sở đánh giá thành công của Hội nghị văn nghệ tháng 8-1956, thái độ nhận khuyết điểm về lãnh đạo văn nghệ của các ông Tố Hữu, Hoài Thanh, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Tuân, hai ông chưa tán thành thái độ tự phê bình nửa vời của lãnh đạo Hội Văn nghệ, lảng tránh việc thừa nhận nguyên nhân của tình trạng đó là tư tưởng sùng bái cá nhân, đường lối văn nghệ bảo thủ và động cơ cá nhân.
“Tất cả những điều chưa thỏa đáng nói trên biểu hiện sự rụt rè của lãnh đạo, một sự rụt rè rất không hợp thời. Quần chúng mong đợi một thay đổi lớn chứ không muốn chứng kiến một cuộc vá víu.
Và trên tinh thần đó, anh chị em văn nghệ rất phấn khởi đón tin Trung ương Đảng sẽ gặp đoàn đại biểu của anh chị em trong một cuộc tọa đàm sắp tới.
Để gần nhau, chúng ta đã tiến được một bước đầu. Chúng ta sẽ cố gắng tiến thêm bước nữa.”

Khi phong trào Nhân Văn Giai Phẩm thất bại các hội văn học nghệ thuật vẫn được thành lập quãng giữa năm 1957, chỉ riêng có Hội Điện ảnh là không được ra đời. Có thể đó là hệ lụy do Ban vận động thành lập hội và nhóm Sáng Tạo gây ra. Mãi đến 1970 tức là sau vụ lớp nghệ sỹ điện ảnh thứ hai bị ảnh hưởng Liên Xô không còn là đáng ngại nữa Hội Điện ảnh Việt Nam mới được thành lập.
Những người tham gia nhóm Sáng Tạo và báo Sáng Tạo tất nhiên là đã chịu sự đối xử nghiệt ngã cho mãi đến sau này. Đạo diễn Phan Tại và nhà văn Thụy An thì bị đi tù. Bà Trúc Quỳnh thì bị rút khỏi thường vụ Ban chấp hành Hội Sân khấu. Các nhà văn Thanh Châu, Hoàng Tích Linh, Trúc Lâm, Phan Vũ… im lặng một thời gian dài hoặc ngừng hẳn sáng tác. Còn vở kịch Vũ Như Tô thì mãi gần 40 năm sau mới được đạo diễn Phạm Thị Thành dựng cho Nhà hát Tuổi Trẻ.

Còn đạo diễn Trần Thịnh thì số phận như trong lý lịch của ông. Trần Anh Tú cho biết:
“Bố cháu dịch sách, viết bài gửi các báo bút danh Kim Thoa.
Mẹ cháu nhờ bạn bè lấy hợp đồng dịch sách mua xe ba gác cho thuê cũng bị cấm (tội bôi nhọ chế độ), làm lò gốm họ không cấp giấy phép cho sản xuất...
Cứ bán nhà to mua nhà nhỏ và bán dần đồ đạc đến trắng tay. Họ hàng bên Pháp (chị ruột mẹ cháu) thỉnh thoảng gửi chút quà ủng hộ”

Trần Thịnh vẫn ham mê làm phim với bạn bè. Ông nhận lời làm bộ phim Tội ác còn mãi sau chiến tranh về cuộc chiến tranh hóa học của Mỹ ở Việt Nam. Trong thời gian sống ở những vùng nhiễm độc chính chất dioxin đã ủ bệnh cho ông.

Bệnh ung thư đã mang ông ra đi lúc 55 tuổi, ở cái tuổi một người bình thường vẫn còn sức làm việc và sáng tạo. Thật tiếc, có thể Trần Thịnh chưa được hưởng một chút mát lành của luồng gió đổi mới bắt đầu thổi trên đất nước.

Hà Nội 2016-2017

Đạo diễn Trần Thịnh

Quyết định ra khỏi Xưởng phim

Nhà thơ Phùng Quán đọc điếu văn bằng thơ

Báo Sáng Tạo số 1