Thứ Bảy, 12 tháng 12, 2015
Tưởng nhớ Bửu Chỉ: Bửu Chỉ – hoàng tử bé cô đơn của tôi
Nguyễn Tuyết Lộc
Khi nói đến Bửu Chỉ tôi không biết phải bắt đầu từ đâu. Từ
khi Chỉ còn là một cậu bé hay khi Chỉ đã trưởng thành qua bao sự cố đời riêng
và thăng trầm lịch sử, hay tập trung vào những năm cuối đời? Quan hệ của Chỉ và
tôi là một mối thâm tình, lâu dài, xuyên suốt. Tuy có những đoạn đời vắng nhau,
nhưng thông tin về Chỉ thì không thiếu.
Bửu Chỉ là em trai út của chị dâu tôi, Công Tằng Tôn Nữ
Hà Lãnh, cũng là em ruột của Hồng Vân, Hồng Thủy, bạn trang lứa với tôi. Suốt
thời gian từ mẫu giáo đến trung học Chỉ đều ở lại nhà tôi để ăn trưa, nghỉ
ngơi, đợi tối mới cùng các chị về lại nhà riêng ở tận mãi Vỹ Dạ.
Mỗi chặng đường của Chỉ đều có một ý nghĩa và những thú vị
riêng, nhưng tôi vẫn thích nhắc đến tuổi thơ của Chỉ, nhắc đến một cậu bé nhỏ
nhắn, mái tóc đen rậm, và đôi mắt không mấy lớn mà vẫn căng hết sức muốn thu cả
thế giới vào. Tuổi thơ Chỉ song hành cùng tuổi thơ tôi, đó là thời gian thơ mộng
nhất, đẹp nhất của tôi ở Huế.
Nhà Ba Mẹ và nhà anh Hai tôi, tức anh rể Bửu Chỉ, ở số 6 -
8 Lê Đình Dương, ngay góc đường Lê Lợi. Con đường nhỏ, ngắn, dẫn đến bờ sông
Hương tuyệt đẹp, lại cách Đài Phát Thanh Huế và cầu Tràng Tiền thêm một con đường
ngắn với hàng cây đoát cũng dọc bờ sông Hương mà một số bạn thân của tôi bấy giờ
đặt đùa theo tên tôi: “Giang sơn Tuyết Lộc”.
Cùng hai chị Hồng Vân, Thanh Thu đang học Đồng Khánh, Bửu
Chỉ thường ở Vỹ Dạ đi bộ đến nhà tôi từ sáng sớm, nhập bọn với các cháu
tôi, Minh Hà, Minh Phương, Việt Sơn, Việt Châu... gọi Chỉ bằng cậu. Niên khóa
này rồi niên học khác, hình thành cái đuôi sắp hàng một, theo chị Hà-Lãnh qua
Trương Định tới trường tiểu học Lê Lợi. Lúc còn học lớp ba, Chỉ khoảng bảy, tám
tuổi, nhưng tính tình khác bạn cùng lớp, không năng động, chạy nhảy, đùa cợt
quá mức. Về nhà, ăn cơm xong Chỉ lấy trong túi quần hai viên bi, lum khum đào một
lỗ nhỏ rồi chăm chú bắn bi hàng giờ liền. Hết chơi bắn bi thì lấy bút chì, tập
giấy ngồi vẽ. Vẽ hình nào ra hình đó, đường nét rõ ràng, bố cục chặt chẽ. Vừa
nhìn con chó nằm ngủ mơ màng trên bực thềm, Chỉ vừa phác họa, vài nét thôi là
giống hệt, từ dáng nằm thoải mái, cho đến cái mõm chuồi ra, đôi mắt khép hờ với
hậu cảnh là bức tường thấp trước nhà tôi, phủ đầy hoa ti gôn xinh xắn. Cũng vào
năm Chỉ học lớp ba, bức tranh màu “Hai con gà trống chọi” do Chỉ vẽ được giải
nhất trong cuộc thi tranh nhi đồng toàn quốc, triển lãm tại Sài Gòn.
Tuổi thơ có những cái hồn nhiên thật… hết biết. Có lần,
Chỉ thấy o Thí, người giúp việc trong nhà tôi, vội vã đi ra vườn sau, Chỉ lật đật
chạy theo. Bỗng nghe tiếng o Thí cằn nhằn um sùm. Tưởng có chuyện gì, tôi cũng
chạy sau Chỉ. Chỉ nằm xổm như con ếch, nghiêng đầu sát đất nhìn o Thí… tè. Tôi
lật đật thối lui, bụm miệng cười. Vài ngày sau, đi học về, Chỉ kéo tôi ra một
góc vườn và rút tờ giấy vẽ hình chi chít màu đen:
– Đố
chị Lộc, Chỉ vẽ cái chi?
Như thường lệ, vẽ
xong tranh nào Chỉ cho tôi xem để bình luận màu sắc, nội dung, nhưng lần này
tôi không đoán ra nổi.
– Vẽ chi một đống
sợi bùi nhùi rứa, ai mà đoán được.
Chỉ lên giọng đắc thắng:
–
Thua chưa! Hến o Thí đó!
– Trời!
– Tôi la lên – Tầm bậy tầm bạ, xé đi. Anh Hai thấy thì chết. Xé mau đi.
Chỉ lẫy:
– Mắc
mớ chi mà xé. Cái hến cũng như cái miệng cái mũi, có chi ốt dột mà xé. Chị mới
tầm bậy tầm bạ đó.
Chịu lý của công tử họ Bửu thôi, và đó là lý do dù rất
cân nhắc, tôi quyết định giữ lại chi tiết độc đáo này sau khi đã tẩy xóa bản thảo
mấy lần, không khỏi thầm nghĩ có khi đây là phát tiết một quan niệm hiện thực
nào đó về nghệ thuật của chàng họa sĩ bé con sau này chăng – không rõ có liên
quan chi tới trường phái hiện thực xã hội chủ nghĩa hay không!
Sau lưng nhà tôi là vườn hoa, hòn non bộ chính tay mẹ tôi
chăm sóc, tạo dáng, chiết cành, tìm tòi mang về, phần lớn “kỳ hoa dị thảo” đều
do chú tôi, ông Nguyễn Văn Yến (Morin Nguyễn Văn Yến) mang biếu, có một cái
chõng tre lớn để mỗi chiều chiều Ba ngồi uống trà, Mẹ ngâm thơ hay đàn tranh những
bài Bà vừa sáng tác cho Ba nghe.
Bửu Chỉ thích ngồi im lặng một góc nào đó trong vườn hàng
giờ liền không biết chán, đôi khi tay chống cằm như “ông cụ non”, đôi khi hai
tay bó gối, Chỉ im lặng và im lặng. Lạ lùng thật với độ tuổi hiếu động đó!
Không hiểu trong cái đầu bé nhỏ kia đang suy nghĩ điều gì ghê gớm, bí mật, làm
tôi không khỏi tò mò, nhưng cậu ta chẳng bao giờ thổ lộ với ai, dù với bạn bè
hay anh chị.
Đó là một cậu bé cô đơn. Rất cô đơn!
Có những chiều thứ bảy, chủ nhật, tôi lại xuống tận nhà
Chỉ ở Vỹ Dạ để chơi với Hồng Vân, Hồng Thủy. Nhà tôi chỉ có bốn anh em trai,
riêng tôi là gái, không có chị nên tôi thường hay chơi với Hồng Vân, Hồng Thủy
từ khi gia đình tôi ở đường Âm Hồn và nhà Chỉ còn ở đường Bộ Học, Thành Nội.
Chúng tôi chơi nhảy dây, ô làng, múa hát. Tính Hồng Vân rất hiền, người mủm mỉm
tròn quay, tóc búp bê. Tôi vẫn gọi Hồng Vân là Hột Mít. Ngay cả khuôn mặt
của Hồng Vân cũng “tròn vành vạnh như cánh tía tô”, nhưng nổi bật nhất trên
khuôn mặt luôn thơ ngây đó là đôi mắt bồ câu, tròn đen như hai viên bi lóng
lánh và nụ cười tươi với chiếc răng khểnh rất duyên. Cho đến sau này, lúc đang
dạy ở trường Phan Châu Trinh Đà Nẵng, mỗi lần về Huế gặp Hồng Vân đang dạy ở
trường Quốc học, tôi vẫn gọi “Ê, Hột Mít!”, chiếc răng khểnh lại lộ ra, nụ cười
hồn nhiên như trẻ thơ, và đôi mắt đen... chớp chớp. Hồng Thủy là chị Hồng Vân,
“tửng tửng”, cô nàng lẽo đẽo theo chúng tôi, nhìn chúng tôi chơi, tủm tỉm cười
một mình. Cô nàng không tham gia, cũng không trò chuyện, chỉ cười và cười! So với
hai chị em bạn này thì tôi nhiều tài vặt hơn, giúp vui cho cả nhóm. Tôi khoái
múa hát và biết cả làm thơ. Ngay từ năm đệ thất, đệ lục, tập tễnh làm thơ, đệ
ngũ, tôi đã gửi thơ đăng báo Văn Hóa Ngày Nay của nhà văn Nhất Linh, báo Văn
Nghệ Tiền Phong, Phổ Thông của Nguyễn Vỹ. Có bài thơ nào mới ra lò, tôi đọc cho
Chỉ nghe, cậu ta cũng chăm chú tỏ vẻ hiểu... Ôi! Ai mà biết trong cái đầu đang
gật gù đó, cậu ta thực sự nghĩ gì!
Bửu Chỉ là con trai út trong một gia đình mười bốn người
con, nhưng từ nhỏ đến lớn Chỉ ít trò chuyện, gần gũi hay tâm sự với anh chị
trong nhà. Tôi có cảm tưởng trong gia đình có tiếng bề thế này, mỗi người là một
thế giới riêng. Bửu Chỉ cô đơn trong một khu vườn rộng lớn, cây cối um tùm bên
bờ sông Hương. Những căn phòng thường xuyên cài chặt cửa. Tất cả đều khép kín.
Mỗi bước chân gần như rón rén. Mọi lời trao đổi đều thì thầm. Với tuổi thơ tôi,
ngôi nhà Chỉ như có điều gì u uất, bí ẩn. Và Chỉ thường lang thang hay ngồi vẽ
trong bầu không khí tĩnh mịch đến lạnh lùng đó.
Một hôm, đang chơi ngoài sân với Hồng Vân và Hồng Thủy,
tôi bỗng nghe tiếng cười lanh lảnh, kỳ lạ, rờn rợn cả người từ bên trong căn
phòng luôn khép kín vẳng ra. Tôi hoảng hốt níu tay Vân hỏi:
– Chi rứa Vân?
Vân tỉnh bơ:
– Có chi mô mà sợ, mấy chị đánh lộn nhau đó. Ngày mô cũng
rứa, giành ăn rồi nắm tóc nhau mà đánh.
Tôi mở to mắt:
– Hả? Răng lạ rứa? Tụi mình vô coi đi.
Vân nói nhỏ:
– Chú Mạ (anh chị em Chỉ gọi cha mẹ là “chú mạ”) không
cho ai vô đó mô. Mấy chị bị… điên.
Tôi giằng tay Vân:
– Cho mình dòm một chút xíu thôi rồi ra.
Vân kéo tay tôi:
– Không được. Chú
mạ thấy tụi mình vô đây là chết.
Tôi đi giật lùi, không buồn ép bạn nữa. Cái chi tiết bi kịch
bất ngờ và khuôn mặt ngây thơ, bộc bạch của Hồng Vân tương phản một cách lạ kỳ,
và hằn sâu mãi trong ký ức thiếu nữ của tôi.
Mùa hè năm 72 mà có người gọi là mùa hè đỏ lửa, người dân
bỏ Huế bằng mọi phương tiện: xe đò, xe hơi nhà, xe đạp, xe gắn máy, gánh gồng
đi bộ vượt đèo Hải Vân chạy vào Đà Nẵng, họ đi ngày đi đêm khi nghe ở Quảng Trị
hai bên quân Miền Bắc và Miền Nam đang giao tranh ác liệt. Người ta sợ như hồi
Mậu Thân, không kịp chạy thoát.
Anh chị Hai và mấy cháu vào trước cả mười ngày tại nhà
tôi ở Đà Nẵng. Riêng anh Hai đến khu nhà Nguyễn Hiền, nơi dành cho những quan
chức cao cấp thời đó, có lính canh gác cẩn mật. Gia đình Bửu Chỉ vào sau. Tôi
phải lấy thêm phòng ở khách sạn OK, ngay trước nhà để gia đình Chỉ ở. Nghe mạ của
Chỉ kể, giọng còn thất thần:
– Người ta đạp lên nhau mà chạy, mà chết, có người, có
xe, rơi từ đèo Hải Vân xuống vực mà chết. Tui chưa thấy chiến tranh mô mà chết
lạ lùng như ri hết, nhìn thôi cũng đủ giảm thọ chị ơi.
Anh Bửu Kỉnh kể chi tiết hơn:
– Khi tỉnh Quảng Trị bị Việt Cộng chiếm một phần, dân
ngoài Quảng Trị ào ào chạy vô Huế theo quốc lộ 1. Việt Cộng pháo liên tục trên
con đường này làm dân chết quá trời. Người ta gọi đây là Đại lộ kinh hoàng.
Anh Bửu Kỉnh rùn vai, lè lưỡi rồi kể tiếp:
– Dù chết họ cũng chạy vô Huế. Tuyết Lộc biết không, đoạn
đầu của đoàn người ở cửa An Hòa là cửa phía Bắc của Huế thì đoạn cuối của đoàn
người này ở tận Phong Điền giáp ranh tỉnh Quảng Trị. Việt Cộng lại pháo vào Huế
từng giờ một. Không biết bao nhiêu là kiểu chết: chết đạn lạc, chết bom rơi, chết
pháo canon, chết cháy, chết xe cán, chết vì xô đẩy nhau rớt đèo, rớt tàu. Huế
không còn chính quyền nữa. Huế loạn cả lên, dễ sợ lắm Lộc ơi. Gia đình chú mạ
anh theo những người chạy giặc băng qua Dạ Lê, Phú Lương, Phú Bài, Truồi, Cầu
Hai, Phú Lộc, Lăng Cô vượt đèo Hải Vân vô đây, tưởng đã bỏ mạng dọc đường.
Gia đình Chỉ mười mấy người. Tôi cẩn thận dặn dò người
giúp việc lo cơm nước tươm tất cho gia đình ông bà cụ. Trưa hôm sau, ông bà vừa
chuẩn bị dùng cơm, tay chưa kịp cầm đũa thì vợ anh Kỉnh từ ngoài chạy xộc vào bất
ngờ nhảy tót lên, ngồi ngay trên mâm cơm. Quá kinh hoàng trong chuyến “chạy giặc”
từ Huế vào, chị Kỉnh “lên cơn” luôn! Ngày nào chị cũng thuê xe xích lô ra phố,
bảo chú xích lô dừng trước các cửa hàng bán quần áo, chị vào chỉ chỏ và bảo người
ta lấy áo quần ra thử, xáo hết vải vóc hàng hóa của người ta rồi lên xe đi tiếp.
Đến gần tối chị về lại khách sạn và gọi ông bà ra trả tiền xe.
Bửu Chỉ ra trường Đại học Luật năm 1971, cũng là năm
phong trào chống chiến tranh lên cao trong khi hai phía chính quyền Bắc, Nam
đang tiến đến ký kết hiệp định Paris. Người thì gầy ốm, chẳng cao bao nhiêu mà
giọng nói lại sang sảng. Chiếc mũ bê-rê luôn gắn lệch trên đầu, Bửu Chỉ hăng
hái, say mê đứng vẽ tranh biếm họa dọc tường của trường Đại học Khoa học và trường
Đại học Văn Khoa, tức khu Morin cũ, hay cùng các bạn sinh viên xuống đường, tổ
chức những đêm không ngủ hô hào chống chiến tranh. Chỉ thường nói “Khi bạo lực còn tồn tại, thì đấu tranh chống
bạo lực vẫn còn tiếp diễn”.
Năm 72 là năm Bửu Chỉ bị bắt cùng một số sinh viên tranh
đấu khác. Chính thời gian 4 năm trong tù – từ 1972 đến 1975 – là thời gian Bửu
Chỉ dùng bút sắt, mực đen để vẽ tranh, những bức tranh mô tả tù nhân tuy đã bị
xiềng xích nhưng vẫn mạnh mẽ vung cao tay hô hào phản chiến. Các loại tranh này
đã làm Chỉ nổi tiếng không những trong mà cả ngoài nước. Sau này, Chỉ tập hợp
những tranh vẽ bằng bút sắt lại thành một tập, đặt tên là “Mặt trời tự do”, cũng để ghi dấu bốn năm trong nhà tù.
Việc một số người bị bắt được thả ra sớm, trong khi Bửu
Chỉ vẫn bị giam giữ hơn bốn năm, đã phần nào nói lên tính khí, thái độ bất khuất
và đầy thách đố của Chỉ. Bốn năm! Vậy mà chưa bao giờ tôi nghe Chỉ kể lể, vẽ vời
tự hào gì về thành tích đấu tranh và những ngày đắng cay trong nhà tù của nền đệ
nhị cọng hòa. Và có lẽ câu nói “độc đáo” đúng phong cách Bửu Chỉ “Moi là thằng luôn khinh bỉ quá khứ” (trích
dẫn lại từ bài viết “Kẻ thách đố chính mình” của Nguyễn Thanh Văn - “Tranh Bửu Chỉ”, nhà xuất bản Trẻ và Công
ty Văn Hóa Phương Nam 2003) nói rõ thái độ sống minh bạch, nhất quán của Chỉ:
không ăn theo và ngủ quên trên dĩ vãng. Thực khác xa những trò bịa đặt công trạng,
tô vẽ quá khứ, cả hiện tượng cướp công của đồng đội đồng chí, chưa nói tới một
ngàn lẻ một chuyện của đám người mà dân chúng gọi bằng cái tên khinh bỉ là các
nhà “cách mạng 30”.
Năm 75, gia đình cha mẹ Bửu Chỉ từ Vỹ Dạ chạy xuống biển
Thuận An, lúc bộ đội đã kiểm soát gần hết thành phố Huế. Người ta tìm đường di
tản bằng thuyền, tàu, ghe, họ xô nhau, đạp lên nhau tìm đường sống. Bãi biển
Thuận An đầy đồ đạc, xe cộ, tủ lạnh… Người ta cố mang theo được cái gì thì mang,
cuối cùng thì bỏ của chạy lấy người. Lại thêm một bi kịch cho gia đình Bửu Chỉ:
hai người chị bị tâm thần của Chỉ vì chạy chậm nên thất lạc và mất tích luôn.
Điều tình cờ là trong hai cuộc chạy loạn của gia đình, Bửu Chỉ đều không có mặt
vì vào 1972 Chỉ bị bắt và vào năm 1975 Chỉ đang ngồi tù.
Nhiều người thuộc thế hệ sau và anh chị em miền Bắc – đặc
biệt là những người nhìn vấn đề dưới nhãn quan tuyên truyền “chính thống” – khó
hiểu được hành trạng và thái độ xã hội của nhiều trí thức ở các đô thị miền
Nam. Thật ra trong phong trào đấu tranh ở đô thị và miền Nam nói chung có sự
đóng góp nổi bật của tầng lớp trí thức ưu tú đến từ nhiều nguồn. Họ có văn hóa
cao, tri thức hiện đại, tiếp cận tư tưởng dân chủ, đấu tranh cho dân quyền và
nhân quyền, không chỉ khẩu hiệu cơm áo, người cày có ruộng… Tất nhiên họ hoàn
toàn đồng cảm, đồng tình những yêu cầu thiết thực này của đồng bào lao động của
mình. Đa phần có mức sống sung túc từ dịch vụ trí thức chuyên môn của họ. Nếu
không phải là tất cả, thì phần lớn không có gì phải xấu hổ với lương tâm, không
việc gì phải “sám hối”, “đền tội”. Đấu tranh chống độc tài và quân phiệt của
hai nền đệ nhất và đệ nhị cộng hòa với họ là một hoạt động công khai, tiến bộ,
tất nhiên và tất yếu của một công dân có ý thức, có “niềm tin cộng hòa” chân
chính và cũng với ý thức và niềm tin trong sáng, “thuần túy’ này – không vì quyền
lợi cá nhân hay ý chí áp đặt chủ nghĩa, tín điều cực đoan lên ai – nên không có
gì ngạc nhiên cũng chính họ đã bày tỏ công khai thái độ không ủng hộ giáo điều
chính trị và chính thể độc đảng sau 1975. Họ – dĩ nhiên tôi muốn nói tới những
người trung thực và xuất sắc nhất, nói riêng nhóm bạn thân mà tôi trực tiếp biết
và hiểu rõ – không phải là hạng người không có nguyên tắc chính trị và không
“trung thành’ với lý tưởng của họ, mà ngược lại theo tôi chính họ mới là người
có nguyên tắc – tiếp tục đấu tranh cho giấc mơ dân chủ cộng hòa chân chính, phổ
quát. Và chính họ mới thật sự trung thành với lý tưởng công dân của mình –
trung thành với nhân dân và đồng bào, không phải với giáo điều và lý tưởng độc
tài từ bất cứ phe phái nào!
Sự chọn lựa dường như phức tạp của Bửu Chỉ là một ví dụ!
Cụ Ưng Thuyên thân sinh của Chỉ là một họa sĩ nghiệp dư,
tuy cụ không viết sách, làm thơ như ông anh ruột là cụ Ưng Bình Thúc Dạ Thị,
nhưng tài vẽ tranh của cụ được nhiều người biết và thích. Cụ thường vẽ chân
dung con gái, tĩnh vật và cũng là người đặt lời ca Huế, nam ai, nam bằng, lưu
thủy, hành vân. Đối với tôi việc Bửu Chỉ sau này trở thành họa sĩ nổi tiếng
không có gì đáng ngạc nhiên vì có thể nói Chỉ đã biết vẽ ngay từ trong bụng mẹ
qua dòng máu tài hoa của thân phụ.
Lớn lên trong một gia đình có những điều kiện thuận lợi
hơn những người khác để phát triển tri thức và tài năng, đồng thời Chỉ cũng phải
chia sẻ một bầu không khí có thể nói rất ảm đạm, Chỉ không muốn ai tìm hiểu gia
đình mình và cách sống cũng khá khép kín trừ những quan hệ thân thiết. Chỉ nổi
loạn trong sáng tạo, chính trị, tình yêu, tình dục, hay đấu tranh cho một lý tưởng
xã hội – dù đúng đắn hay cực đoan – cũng không có gì khó hiểu. Chỉ đã nổ bùng từ
tài năng đến tính khí là một logic tất nhiên. Tài năng ắt phải hình thành từ
năng khiếu, công phu hơn người, và một tính cách quyết liệt – từ mà Bửu Chỉ thường
dùng – hẳn phải gắn xa gần với một số phận dữ dội nào đó của bản thân hay họ tộc.
Nói lên những nét tối trong bối cảnh lớn lên của Bửu Chỉ – có thể sẽ chạm vào
tình cảm những người từng gần gũi với tôi – không phải để bỏ sót những thuận lợi,
những điểm sáng Chỉ nhận từ họ tộc, mà chỉ để lý giải thêm những mặt độc đáo,
khác người tronrg tính cách Bửu Chỉ.
Tất cả đổi thay như một chuỗi giấc mơ. Sau 75, tôi rời Đà
Nẵng vào Sài Gòn, trở thành người “mất dạy”. Tôi dùng thời gian vừa chăm sóc
cha mẹ già, vừa viết cho các báo và tạp chí. Trước đó khi nghe tin Chỉ ra tù vào
năm 1975, tôi rất mừng, lại càng mừng hơn khi biết tin chàng ta đã rục rịch
sáng tác trở lại, dù trong lòng có ý e ngại không rõ không khí sáng tạo trong
chế độ mới có phù hợp với con người đầy cá tính như Chỉ hay không.
Và bỗng nhiên không hẹn trước, Chỉ xuất hiện ở phòng
khách nhà tôi, 61 Bến Chương Dương, Sài Gòn lúc 11.30 đêm, tháng 9. 1988. Vai
mang ba-lô nặng trĩu, chiếc mũ bê-rê – vật bất ly thân của Chỉ – cầm ở tay, mái
tóc rậm đen bồng bềnh thời trai trẻ mỏng dần, vầng trán trở nên cao hơn, nhưng
khuôn mặt lầm lì không thay đổi.
– Trời, Chỉ! Đi mô mà khuya rứa? Từ Huế vô hả? Răng biết
chị ở đây? Tôi kinh ngạc hỏi dồn.
– Tuyết Lộc ơi, từ từ mà hỏi. Chỉ vừa thoát khỏi chuyến
tàu hỏa kinh hoàng.
– Hả? Vô đây. Vô đây. Tôi kéo Chỉ, ấn vai ngồi xuống ghế.
– Chỉ phải nhảy tàu để kịp chuyến bay đi Pháp ngày mai. Toa mô cũng heo gà. Bọn
con buôn chất cả bột mì, văng tung tóe lên đầu khách. Thôi, vô đây được là mừng
lắm rồi. – Chỉ
thở phào.
Tôi
vừa lấy nước vừa hỏi Bửu Chỉ:
–
Đi Pháp? Cụ thể là răng? Nói mau đi, chậm như rùa.
– Tóm lại là... vui. Chỉ đang vui. Lòng Chỉ đang mở hội.
Nhưng nì, dẹp nước non đi. Trong túi Chỉ có 100 đô. Đi. Đi. Hai đứa ra chợ Bến
Thành đổi tiền rồi ăn hột vịt lộn. Chỉ thèm hột vịt lộn quá trời. Tuyết Lộc ưa
ăn chi Chỉ chiêu đãi. Cứ xài hết 100 đô cho đã.
Nói thì chậm rãi, lối nói các mệ, kéo dài như kẹo kéo,
nhưng hành động thì nhanh như hỏa tiễn, xem ra bốc đồng không thua gì Tuyết Lộc.
Bến Thành về khuya vẫn rộn rịp người, xe. Một thành phố
không ngủ, sức sống thật mãnh liệt, muốn ăn chi cũng có, muốn ngủ đâu cũng được,
có tiền thì khách sạn 2, 3 sao, không tiền thì khách sạn ngàn sao. Đây là Thành
Phố Phật ôm tất cả con cái từ Bắc, Trung, Nam vào lòng!
Vừa ăn bún bò, tôi vừa nôn nóng:
– Nì, ai mời Chỉ rứa? Triển lãm hay rong chơi?
Chỉ có vẻ tự hào:
–
“Nhà Việt Nam” mời.
– Trời
ơi. Chỉ ơi là Chỉ, tưởng Paris đại diện nước Pháp mời, ai ngờ cái nhà nhỏ tí tẹo
mà làm như ghê lắm. Nè, nhiều người đi về “gáy” to lắm nghe. Nào nước Mỹ mời,
nào nước Pháp mời… Có người nán bên bờ sông Seine năm phút mà đã “nổ” như từng
dạo chơi mỗi chiều ở đó, hoặc đang ngồi ở phi trường muốn thót cả tim vì sợ
nghe thông báo không hiểu kịp mà cho in cả loạt bài thơ kèm ghi chú “Phi trường
Orly ngày…” hoặc “Một góc phi trường Charles-de-Gaulle ngày…”. Coi chừng “gáy
to”, người biết chuyện họ cười cho thúi đầu. Về đến nhà, báo chí hỏi thì đừng dại
miệng “gáy” nghe chưa.
–
Tầm bậy tầm bạ – Chỉ nghiêm mặt – “Nhà Việt Nam” ai không biết là nhỏ tí tẹo
nhưng quanh “Nhà Việt Nam” thì mở ra cho Chỉ chân trời bao la. Không dễ mô Tuyết
Lộc ơi, cầm vé trên tay chưa chắc đi được, cầm vé trên tay, ngồi trên máy bay,
cột dây an toàn đàng hoàng rồi mà máy bay chưa cất cánh cũng chưa chắc đi được.
Đến khi mô máy bay đáp xuống phi trường của Tây mới chắc đó. Chỉ đã từng bị một
vố đau về chuyện ni rồi. Trò vu khống, thọc gậy bánh xe, cướp cơ hội của người
tử tế là đặc sản xã hội chủ nghĩa đó, Tuyết Lộc biết không. Anh em trí thức nghệ
sĩ Hà Nội đã kể cho Chỉ khối chuyện. Ê! Chỉ nhớ không lầm thì Tuyết Lộc đi Pháp
hồi đậu xong đệ nhất cấp? Rồi thất tình với anh họ của Chỉ, nên thi xong tú tài
bị hai bác và anh Hai “đẩy” qua Paris học, nửa chừng đòi về vì nhớ người yêu.
Đúng chưa? Chỉ biết hết.
–
Đúng, nhớ rứa là giỏi, là có quan tâm đến Tuyết Lộc. Đó là phần thưởng sau mấy
năm ngồi ghế đệ nhất cấp, một vòng châu Âu chứ bộ. Điện Louvre là nơi Tuyết Lộc
đặt chân tham quan đầu tiên ở Pháp trước khi đi vòng vòng châu Âu.
–
Đó. Đó. Tuyết Lộc đi rồi thì biết. Với Tuyết Lộc, đó là những chuyến du lịch cưỡi
ngựa xem hoa, chứ với những nghệ sĩ như Chỉ, đi một ngày đàng phải lo mà học một
sàng… hay, mới, lạ của người ta.
Tôi
lắc đầu:
–
Nhưng mà trong túi chỉ có 100 đô, học cái nổi chi. Thôi, cất 100 đô đó đi. Chị
Lộc trả cho tối ni.
Bửu
Chỉ phản ứng ngay:
–
Lại nói tầm bậy tầm bạ nữa. Trước hết, Tuyết Lộc cỡ tuổi Hồng Vân, Hồng Thủy chị
của Chỉ thôi. Chừ Chỉ lớn rồi, cũng có gia đình sự nghiệp như ai, thì cho Chỉ đứng
ngang hàng đi, với lại, trông Tuyết Lộc còn trẻ hơn Chỉ nữa, Chỉ sắp hói hết
tóc rồi nè. Còn cái ni nữa, Tuyết Lộc đừng coi thường Chỉ. Bây giờ Chỉ có 100
đô, vào đất Tây Chỉ sẽ có vô số… đô. Ăn uống, đi đứng, ngủ nghỉ, người ta lo hết.
Mình chỉ việc bán tranh, và hốt… tiền!
Bửu
Chỉ cười lớn, giọng cười sảng khoái. Chưa bao giờ tôi nghe được tiếng cười đó
thoát ra từ cổ họng bé nhỏ của Bửu Chỉ từ ngày cậu còn là một đứa trẻ cho đến
nay là một họa sĩ thành danh.
Nhìn
Chỉ đang ăn hột vịt lộn ngon lành, tôi hỏi:
–
Nghe nói khi ra tù năm 75, Chỉ làm ở Hội Văn Nghệ Bình Trị Thiên phải không? Vậy
là oai phong lắm rồi. Khối người chỉ mong có được cái ID card xã hội chủ nghĩa
để trồi lên “làm người”!
Tưởng
cậu ta vui mừng kể lể, ai ngờ Chỉ bỏ ngay hột vịt lộn đang ăn dở chừng xuống
bàn, buông một câu nặng nề bất ngờ:
–
Đụ mạ, oai phong chi mà oai phong! – chợt nhớ gì đó Chỉ luống cuống nói – Xin lỗi
Tuyết Lộc, Chỉ quen miệng… thiệt tình mà nói, khi rời nhà tù, khấp khởi trở về
quê nhà mong cùng anh em cũ mới làm được chuyện gì ý nghĩa, ai ngờ cũng từ cảnh
tù nhỏ ra cảnh tù lớn hơn thôi, Tuyết Lộc ơi. Số tạp chí Văn Nghệ Bình Trị
Thiên đầu tiên ra mắt năm 1976, Chỉ vẽ cái nhà máy không có khói, liền bị bọn
hươu nai đó đem ra mổ xẻ một cách thô bạo, cho rằng Chỉ ám chỉ nhà máy xã hội
chủ nghĩa không hoạt động nên mới không có khói. Cũng vì cái khói này mà chúng
moi móc, chì chiết kể tội Chỉ, làm như hù dọa được thằng Bửu Chỉ ni. Nhưng
chúng nó nhầm…
Ngưng
một ít lấy hơi, Chỉ tiếp:
–
Toàn một lũ ngu! Nghệ thuật sáng tạo phải tự do chứ, sáng tạo là phải có sự
trung thực và dũng cảm ở người nghệ sĩ. Có một trăm cách sáng tạo, một ngàn lối
tượng trưng, biểu tượng. Ai đời có thằng ví nhà máy Chỉ vẽ với lô cốt của thực
dân Pháp. Thằng khác bảo xe lửa đi trên mấy khúc đường ray gãy khúc kiểu ni thì
có mà tai nạn, lật tàu! Toàn một đám thần kinh có vấn đề…
Nhìn
bộ mặt giận dữ bất ngờ của Chỉ và thấy một vài người ngồi bàn cạnh tò mò nhìn về
phía chúng tôi, tôi vội vỗ về:
–
Biết rồi cậu tướng, cậu mà sợ ai, đã sợ thì không mang thân vào chốn lao tù.
Mà
quả thật thế, có lần Chỉ vẽ một hình người không đầu và đưa lên báo văn nghệ địa
phương dành cho bạn đọc giải thích, ai giải thích được sẽ có quà của họa sĩ Bửu
Chỉ. Nhưng có người nói “không đầu” tức là “vắng thủ”, nói lái là Vũ Thắng, tên
của Chủ tịch Thừa Thiên - Huế thời đó. Hình như vụ đố hình này kết thúc trong
yên lặng.
Sau
lần Bửu Chỉ đi “Nhà Việt Nam” về, tôi không ở trong ngành hội họa nên không
đánh giá được là tranh Bửu Chỉ có nâng lên phần nào về chuyên môn hay có gì độc
đáo hơn những tranh đã vẽ trước khi đi Pháp? Nhưng điều tôi chắc chắn nhất, thế
nào cũng có một luồng gió mới mát lành thổi vào tâm hồn, truyền sức sống nóng hổi
vào những nét chấm phá của Chỉ. Chỉ cho tôi thấy những bức tranh Chỉ vẽ ở Paris
và triển lãm tại đó năm 1989, nét vẽ rất phóng khoáng, được chụp ảnh lại, làm
thành một album. Chỉ ghi ngoài tập hình câu của Tagore: “Hôm nay một con chim đã vạch cho tôi con đường, dẫn tôi ra khỏi khu rừng
đến những bến bờ đại dương niềm vui. Bỗng nhiên tâm hồn tôi rộng mở”.
Và
đúng thế, túi Chỉ từ đó luôn luôn rủng rỉnh tiền đô! Nghe đồn anh em văn nghệ
sĩ ở Huế đặt thêm cho Bửu Chỉ một biệt danh mới “Bửu Lượng”.
Một
ngày kia, được giấy mời dự triển lãm tranh Bửu Chỉ tại Liễu Quán, Huế tôi vội
đáp máy bay về Huế để ủng hộ. Tranh trên bố của Chỉ được khách nước ngoài ưa
thích. Trông Chỉ có vẻ hài lòng, pha một chút trịnh trọng nữa là khác. Tôi thật
sự mừng cho người bạn một thời niên thiếu, người đang tiếp tục đâm đầu vào một
con đường vô định vô lường mang tên Nghệ Thuật. Tôi cứ nghĩ khi hạ bút viết hai
câu lục bát “Ma đưa lối quỷ đưa đường – Lại
tìm những chốn đoạn trường mà đi” không rõ cụ Nguyễn Du có liên tưởng tới
việc trước tác của mình và của người đời sau hay không. Rồi tôi tự an ủi, thôi
cũng mừng cho chàng hoàng tử bé đa sự đa đoan của tôi, không phải đi theo cái
phận số “lưu dung” – một từ khá hỗn xược và thất nhân tâm của phe chiến thắng –
nhạt nhẽo, buồn thảm trong bốn bức tường lớp học hay con đường chính trị thư lại
– vốn phù hợp với tính cách người Châu Ô, Châu Rí – không mấy ai thiện cảm, và
đặc biệt bất lợi cho nghiệp sáng tác vốn xem Tự Do là trên hết.
Một
lần khác, tôi ra thăm con gái đang học ở Đại học Sư phạm Huế tình cờ thấy Bửu
Chỉ cắm đầu cắm cổ đạp xe từ Vỹ Dạ lên, trên đầu Chỉ vẫn chiếc bê-rê lệch một
bên, áo măng-tô kem (chắc mang từ Pháp về). Mặc măng-tô mà đi xe đạp, trông luộm
thuộm, buồn cười, chi bằng đi bộ thấy còn “sang” hơn, tôi cười thầm cậu em tài
hoa có thừa của mình. Đứng trước cổng trường Đại học Sư phạm, tôi gọi lớn:
–
Chỉ! Bửu Chỉ! Tuyết Lộc nè.
Chỉ
quay xe lại, đầu cúi xuống không nhìn tôi, không vui vẻ hớn hở như hôm nào ở
Sài Gòn.
–
Chỉ đi mô mà mặt mày buồn rứa?
–
Chỉ bận tí việc. Có hẹn mà trễ rồi. Gặp Tuyết Lộc sau hí.
Mưa
phùn xứ Huế càng làm tăng thêm cái buốt tận xương tủy. Tôi vội kéo cổ áo len
lên cao hơn, lòng bâng khuâng: “Phải có chuyện chi xảy ra với Chỉ rồi!”. Tôi
nhìn theo dáng lật đật của Chỉ, lòng lo lắng. Sau này tôi mới rõ ngoài nỗi thất
vọng – nói là tuyệt vọng cũng không sai – mang sắc thái chính trị xã hội, Chỉ
đang dính vào một số rắc rối tình cảm, tạo nhiều dư luận phức tạp ở địa phương,
mà vì lý do tế nhị tôi không nói rõ ở đây.
Mỗi
lần gặp Bửu Chỉ ở trong một tâm trạng khác nhau và lần cuối cùng ở cà-phê 27
Nguyễn Thị Diệu. Đây là quán cà-phê nơi một số anh em văn nghệ sĩ gặp gỡ chuyện
trò, trao đổi mọi thứ trên đời. Thêm vào đó, cô Út chủ quán là mẫu người tế nhị,
chu đáo, biết “tỏng” tính nết mỗi khách, nên ai cũng có cảm tình, thích đến thường
xuyên. Dáng Bửu Chỉ tay xách nách mang từ phi trường Tân Sơn Nhất về thẳng cà
phê 27, miệng tủm tỉm cười “Moi đi tị nạn
Festival Huế” còn đọng lại trong tâm trí tôi và nhóm bạn thân.
Dạo
đó bụng Chỉ bắt đầu “phệ” ra, đó là hình ảnh đầu tiên đập vào mắt tôi sau những
năm không gặp. Cả nhà Chỉ ai cũng nhỏ thó, mình hạc xương mai. Chỉ mập, dáng đi
nặng nề hơn. Chắc kể từ ngày trở thành “Bửu Lượng”, chàng ta sinh ra nhậu nhẹt;
bây giờ không nhậu ba xi đế với cóc ổi, đậu phụng rang nữa, mà Whisky, Martin mới
nặng đô, đúng điệu. Chỉ ngồi, bụng phưỡn ra, hai chân trườn dài, thiệt tình
trông hơi chướng… Tôi chưa kịp phê bình, Chỉ đã nói:
–
Chà, Tuyết Lộc trông vẫn đẹp như xưa, lại mặc áo lụa Hà Đông, quần lãnh đen,
nõn nà lắm. Chỉ sẽ vẽ chân dung Tuyết Lộc.
–
Cám ơn cám ơn, nói là giữ lời nghe chưa. Năm thì mười họa mới gặp lại trông Chỉ
“bệ vệ” quá.
–
Ui chao, bệ vệ chi mô, bệnh quá trời bệnh, tiểu đường,
tim mạch, huyết áp... ai có bệnh chi là Chỉ có bệnh đó.
– Nè,
trưa ni Chỉ về nhà Tuyết Lộc ăn cơm hí.
– Chỉ
ở xa lắm, tận Thanh Đa. Trưa rồi, lo chi, Chỉ còn nợ Tuyết Lộc một chân dung
mà.
–
Chà, cô nào ở Thanh Đa nữa há? Răng nhiều người yêu dữ rứa?
– Nói
thiệt, đời Chỉ làm chi có chuyện lụy đàn bà. Thời buổi này, kiếm tiền nuôi miệng,
lo cái ăn cái học cho con đã thở không kịp, yêu với đương chi. Còn nếu lỡ dại có
thêm con ngoài luồng thì ráng nuôi, không răng hết. Đời ngắn lắm Tuyết Lộc ơi.
Chỉ là người thích những cảm giác lạ, nếu quá đạo đức quy tắc thì đừng bày đặt
làm nghệ sĩ, sáng tác. Đôi khi Chỉ thấy chán ngán chính bản thân mình. Trong
tình trường nếu Chỉ mà nói trắng trợn ra hết, e không đẹp chút mô mà Tuyết Lộc
nghe chưa xong đã co giò chạy mất.
Không lâu sau bất ngờ tôi nghe tin Chỉ mất. Nguyễn Quốc
Thái, Lê Khắc Cầm báo tin và nói: – Tụi mình làm chung một vòng hoa, rồi Thái, Cầm đại diện
đi Huế. Tuyết Lộc đi được thì đi.
Tuyết Lộc không đi được. Rất buồn. Vì Bửu Chỉ như một
thành viên ruột thịt của gia đình, là một phần kỷ niệm đau đáu, khó nguôi ngoai
một thời của bản thân tôi. Nhưng có khi cũng là một quyết định đúng đắn, Chỉ
ơi. Chứng kiến chỉ thêm nặng lòng!
Hình như khi sinh thời, nguồn năng lượng trong Bửu Chỉ
quá thặng dư, quá mãnh liệt, mà hội họa không dùng hết được đến mức nó phải ào ạt
tràn ra, phá vỡ mọi ranh giới. Và Chỉ, trong cơn khủng hoảng với số phận và
tính cách phức tạp của chính mình, có lúc đã lãng phí nguồn năng lượng bẩm sinh
đó vào nhiều lĩnh vực khác. Tôi tin rằng trong thẳm sâu những cuộc dấn thân từ
chính trị tới nghệ thuật, cho đến ái tình và nhục dục có lẽ đều xa gần có nguồn
gốc từ mạch trào vô thức vô lường mà Bửu Chỉ cũng phải trôi dạt, thăng trầm
không cưỡng lại được. Thậm chí Bửu Chỉ đã có lần tâm sự với tôi muốn bỏ tất cả
để đi buôn trở thành doanh nhân chuyên nghiệp thật sự. Bạn tôi, Lê Khắc Cầm, từng
ngậm ngùi “tiết
lộ” có
lúc quá tuyệt vọng Chỉ đã từng có ý định tự tử. Ngoài họa sĩ Đinh Cường và nhạc
sĩ Trịnh Công Sơn, Chỉ coi Lê Khắc Cầm là chỗ tri âm. Những người bạn có khoảng
cách về tuổi tác nhưng đối xử và thậm chí xưng hô bình đẳng, vừa rất mực tôn trọng
nhau. Giữa một Bửu Chỉ khi trưởng thành lại khá xô bồ, to tiếng và một Lê Khắc
Cầm trầm tư, gần như khắc kỷ lại có một tình bạn thân thiết và sâu lắng cũng là
chuyện khá độc đáo, độc đáo cả trong lời vỗ về, động viên bạn của Cầm với Chỉ: “Tự tử không phải là chuyện riêng của toi. Moi đã từng xem
xét hành động này một cách nghiêm túc. Nhưng theo ý moi, toi nên tạm gác lại.
Chúng ta còn dịp trở lại đề tài này”.
Một số người không đồng ý với một số nét trong lối sống
mà họ cho là có phần buông thả, phóng túng của Bửu Chỉ. Rất có thể họ có lý của
họ. Nhưng một nghệ sĩ sáng tác với cuộc sống nội tâm dữ dội, vừa sâu sắc vừa
sauvage – với những thành tựu nghệ thuật được thừa nhận – thì chỉ cần một cú
“phi nước đại” là Bửu Chỉ có thể vượt qua tất cả mọi rào chắn, ranh giới, luật
lệ cổ hủ từ nghìn xưa để lại cho Huế nhỏ bé một cách dễ dàng, một cách rất là
“Bửu Chỉ”.
Đã có nhiều bài viết của những người thân sơ đề cập đến Bửu
Chỉ thời kỳ phong trào sinh viên trí thức đấu tranh, hay phê bình về tranh vẽ...
mà quên đi một mảng quan trọng, đó là tuổi thơ của Bửu Chỉ. Chính nỗi cô đơn với
một dạng “Tuổi thơ dữ dội” đã góp phần tích tụ năng lượng, hình thành nên con
người Chỉ sau này: đầy năng động, đầy sáng tạo và đầy phá phách nữa, như cố
dùng cho hết nguồn năng lượng cuồn cuộn, ức chế trong cơ thể và tâm hồn mình.
Bửu Chỉ đã nằm xuống. Hình hài vay mượn của cõi thế gian
vô thường cũng đã rữa nát. Cho dù Chỉ ở độ tuổi 20, 50 hay 60 đi nữa, thì cái
còn lại của Chỉ trong tôi vẫn là một cậu bé như đang 7 tuổi, sau giờ học ngồi
bó gối, lặng lẽ cô đơn trong khu vườn u uẩn tựa như đang chiêm nghiệm cuộc đời ở
thì hiện tại và cả thì tương lai... Không rõ trong cõi bí mật riêng tư đó,
hoàng tử bé của tôi có cảm nhận hết sự vô lường mà số phận sẽ dành riêng cho
mình dữ dội đến mức nào hay không!
N. T. L.
Bửu
Chỉ thời niên thiếu, Huế
Bửu Chỉ trước thời gian qua đời không lâu, chụp
với bạn bè ở cafe 27 Nguyễn Thị Diệu, Sài Gòn. Từ trái sang phải: Nguyễn Hữu
Châu Phan, Nguyễn Thanh Văn, Đinh Cường, Chu Sơn và Bửu Chỉ.
Bức
Tay Chân, bị gọi là “Vắng thủ”.
Tranh
bìa của Bửu Chỉ
Trịnh
Công Sơn qua nét vẽ Bửu Chỉ
Đinh
Cường qua nét vẽ Bửu Chỉ