Nguyễn Hoàng Văn

Những luận điểm mà Tiến sĩ Nguyễn Bách Phúc (TS Phúc) nêu ra trong bài phỏng vấn trên Vietnamnet “Thủy điện không sinh nước sao gây lụt” đầy tính ngụy biện và, có thể nói, rất là… bất nhân.

 Lưu Đình Long

Chiều nay, khi ngồi biên tập bản tin cứu trợ, một khoảnh khắc đọng lại mãi trong tôi là hình ảnh Ni trưởng Tâm Nguyệt cúi xuống, ôm lấy cụ bà Bùi Thị Trường ở Hòa Thịnh, có chồng mất trong đợt lũ này.

 Lê Hồng Lâm

Đạo diễn Park Chan-wook, Lee Byung-hun và Song Kang-ho trên trường quay Joint Security Area (JSA) năm 2000.

Đạo diễn Park & Lee trong một set quay của No Other Choice (2025).

                                                                                                                                        Tiểu thuyết

Nxb Lao Động, 2008

                         Tác giả Đặng Văn Sinh

 (Đọc Gió @ – thơ Đoàn Huy Giao)

Nguyễn Viện

Một câu hỏi vu vơ, tưởng như không thể trả lời. Nhưng là một câu hỏi ngỡ ngàng, sâu thẳm… vọng lên từ hố thẳm thực tại. “Cái chết có màu gì?”, câu hỏi xuyên suốt từ những dòng đầu tiên đến cuối tập thơ dài hơn năm ngàn chữ của Đoàn Huy Giao, nhức nhối và ai oán của một thời cuộc nhiễu nhương. Một lịch sử trớ trêu và khóc cười thành tiếng của cái chết.

 Tino Cao

Đã hai mùa mưa bão trôi qua từ buổi chiều Thầy Tuệ Sỹ rời cõi tạm, 24.11.2023. Hai năm, trên lịch chỉ là hai tờ giấy mỏng, nhưng khi nhớ đến Thầy, khoảng thời gian ấy lại như một lớp sương mới phủ lên một ngọn núi trầm mặc đã nhuốm màu thời gian. Người ta không còn thấy Thầy trong những buổi đối thoại ấm áp tình thầy trò, trong khoảnh khắc Thầy ngồi bên dương cầm chơi bản Sonate Ánh trăng của Beethoven, hay qua những trang sách Thầy trước tác cả một đời. Thế nhưng, sự vắng mặt ấy lại khiến ảnh hưởng của Thầy hiện rõ hơn trong cách ta nghĩ về tự do, về ngôn ngữ và phẩm giá con người.

 Nguyễn Hoàng Văn

Tôi có một tật xấu là hay quạu và tật này dẫn đến một tật khác là… bào chữa, bằng một chiến thuật cũ xưa:

Toét mắt là tại hướng đình

Cả làng toét mắt một mình em đâu

Thì cả làng vậy cả, mà toàn người danh tiếng, tài năng, từ học giả Đào Duy Anh đến nhà giải phẫu Tôn Thất Tùng, nhà nhạc học Trần Văn Khê và, thậm chí, cả “cha già dân tộc”.

Như Đào Duy Anh, qua lời kể của vợ ông, bà Trần Thị Như Mân:

 “Tôi gặp anh Anh trước tiên là trong công việc của đảng và dành cho anh sự kính phục như đối với một người anh, vì vậy khi anh ngỏ ý muốn cùng tôi kết cuộc hôn nhân thì tôi cứ đắn đo mãi. Tôi chỉ mới quý anh, chứ tính anh hay cáu gắt, động trái ý là nổi giận thì khó mà gần được. Ba chị em chúng tôi thường nói vui với nhau rằng anh hay quạu, và đặt cho cái tên ‘quausime’.” [1]

Hay nhà giải phẫu Tôn Thất Tùng:

"Thầy Tùng (hồi đó cả Bệnh viện Việt Đức gọi giáo sư Tôn Thất Tùng là thầy) rất hay cáu, đặc biệt là khi mổ. Nếu có bà Hồ ở đấy, chắc chắn thầy sẽ dịu lại nhanh hơn". Bà Hồ cũng luôn là người làm dịu cơn giận của giáo sư Tùng khi ông bị lạc mất những vật dụng nhỏ như tập giấy vẽ, cục tẩy... ở nhà. Tôn Nữ Hồng Tâm kể lại: "Mẹ dễ dàng tìm thấy những thứ đồ bị mất, cho dù ngay trước đó bố con tôi sục sạo khắp nhà mà cũng không tìm ra. Lúc đó, tôi ngạc nhiên và thắc mắc lắm. Sau này, khi có gia đình, tôi hiểu ra rằng, mẹ luôn tìm được nơi bố để quên đồ vì bà rất hiểu bố tôi".[2]

Chuyện của họ là do người khác kể lại, riêng nhà nhạc học Trần Văn Khê thì tự thú nhận:

 “Tôi sanh ra bản tánh rất nóng nhưng không bao giờ muốn đánh người khác mà chỉ thường đập đồ, đá vào cửa nhà, cửa tủ… để thỏa cơn giận”.

Như, có lần, sau khi bỏ ra cả một buổi sáng thuyết trình về nghệ thuật chèo theo yêu cầu của Bảo tàng viện Pháp nhân cuộc lưu diễn của một đoàn chèo Việt Nam, ông đã quạu lên, đập vỡ cửa tủ đựng băng của viện vì anh con trai Trần Quang Hải quên, không bấm máy ghi âm.[3]

Trường hợp như thế thì, trừ người đã đắc đạo, sắp sửa thành… Phật, ai mà không nổi quạu? Vấn đề là mức độ nặng nhẹ còn sự giận dữ ở đây là hoàn toàn bình thường, bình thản như không có gì xảy ra mới là chuyện lạ. Chúng ta nổi cáu khi sự thể lẽ ra phải diễn tiến bình thường nhưng lại chuyển biến một cách bất thường, chệch ra khỏi “quy ước” thành văn hay bất thành văn của nó, một cách vô nghĩa lý. Ông Đào Duy Anh gắt lên vì sự việc trái với ý mình, tức chệch ra khỏi cái “quy trình” hằng cho là hợp lý. Ông Tôn Thất Tùng cáu vì với tay vào chỗ để vật dụng quen thuộc mà không thể nào tìm được, nghĩa là ai đó đã làm xáo trộn cái trật tự theo “quy ước” của mình. Và ông Trần Văn Khê đập vỡ cánh cửa bởi vì, chỉ vì một sơ suất cực kỳ ngớ ngẩn, mà phí công nguyên cả một buổi sáng, với bao tâm huyết.

Nhưng nếu đó không phải là con trai mình mà là một chuyên viên nào đó của Bảo tàng viện Pháp, chắc gì cánh cửa trên đã vỡ? Nói theo nhà tâm lý học Mỹ Deborah South Richardson thì chúng ta có khuynh hướng trút bỏ những ẩn ức với những người gần gũi nhất vì tin rằng quan hệ đủ vững bền để chịu đựng và chấp nhận. Trong khi, với những người xa lạ, chúng ta gồng lên và đóng kịch để chứng tỏ nền tảng văn hóa, chứng tỏ sự tử tế và lịch lãm thì, trong phạm vi thân thuộc, lại buông thả với con người thật của mình, thoải mái bộc lộ cái tốt lẫn cái xấu dè.[4]

Như Đào Duy Anh thời trẻ, lúc đảm nhiệm vai trò Tổng bí thư của Tân Việt Cách mạng đảng, một trong những tổ chức cộng sản đầu tiên. Lãnh tụ chính trị chưa bao giờ giỏi giang trong việc âm mưu và thủ đoạn này được những đồng chí của mình mang ra đùa với biệt danh “quausime” thì có nghĩa là quan hệ giữa họ thực sự gần gũi, không có gì phải dè dặt. Và Giáo sư Tôn Thất Tùng, cũng chẳng mâu thuẫn gì khi, vì bất ý, ông dễ dàng nổi cáu với những phụ tá hay con cái nhưng lại dễ dàng xuống nước trước người vợ hiểu rõ mình. Ông ta nổi cáu vì cho rằng họ xô lệch cái “quy ước” thông thường của mình, còn người vợ thì lại hiểu rất rõ rằng chính ông cũng đã khiến cái “quy ước” đó chệch đi.

Và có quạu như thế thì chúng ta mới thực sự là con người với những khía cạnh bất toàn của nó; chấp nhận một người, là hiểu, là thông cảm cho sự bất toàn này:

Em yêu sự thông minh hóm hỉnh

Đến thói thường hay cáu gắt của anh

Nếu đời anh đã xếp thành ngăn

Em sẽ đảo tung lề thói cũ

(Xuân Quỳnh, Thơ viết cho mình và những người con gái khác)

Thì đó là con người. Và khi phần người này bị quyền lực hay danh vọng xô lệch thì khía cạnh nhân vân trong những góc cạnh bất toàn kia cũng lệch lạc theo và trở nên khó để… thông cảm. Như sự “thất vọng tràn trề” của nhà thơ Lưu Trọng Lư, qua lời kể của nhà biên kịch kiêm đạo diễn Vũ Đình Phòng:

“Cuối năm ấy (1956), đột nhiên Vụ (Nghệ Thuật) nhận được điện thoại từ Phủ Chủ tịch yêu cầu một điều, đại khái: “Mấy hôm nay Bác có vẻ buồn. Yêu cầu Vụ Nghệ thuật cử vài diễn viên ca múa và ngâm thơ lên tiêu khiển cho Bác.” Lệnh còn nói rõ: “Nhất thiết phải có nghệ sĩ ngâm thơ bằng giọng miền Trung.” Nhận được lệnh, anh Lư bàng hoàng, vậy là nhất định phen này sẽ được gặp Bác, thỏa nỗi ao ước bấy lâu, vì chắc chắn anh sẽ phải đích thân dẫn tốp văn công ấy lên Phủ Chủ tịch và có mặt trong lúc các diễn viên biểu diễn. Anh hồi hộp chờ cho mau đến giờ đi.

Lên đến Ba Đình, trong lúc các diễn viên vào một phòng nhỏ trang điểm và thay quần áo, anh thơ thẩn ngoài hành lang tòa nhà, bước chân lững thững và hồi hộp chờ… Đột nhiên anh thấy có bóng người từ cuối hành lang đi đến. Hành lang hơi tối nên lúc đầu anh không nhìn thấy mặt, nhưng anh đoán chính là “Bác”. Dáng người mảnh khảnh và bước chân nhanh nhẹn. Anh thấy tim mình đập mạnh. Anh đứng lại, chờ Bác đến để chào và tỏ lòng tôn kính. Nhưng bất ngờ thay, Cụ bước nhanh đến, cau mặt, gắt luôn: “Không có việc gì để làm à? Mà đứng thơ thẩn, lại hút thuốc thế này? Đi tìm xem có việc gì mà làm đi chứ”. Và trong lúc ông anh của tôi còn đang đứng ngẩn người, chưa biết đối đáp ra sao thì “Cụ” đã thoăn thoắt đi khuất vào hành lang phía đối diện và biến mất…” Đột nhiên anh cảm thấy không ngờ “ông Cụ” thô lỗ, cục cằn thế!” Bao nhiêu điều trước đây anh tưởng tượng ra, về một con người lịch lãm, biến mất sạch. Thay vào đấy là một cảm giác thất vọng tràn trề… ”

Thì hôm ấy ông ta buồn. Nhưng không chỉ lúc ấy, cũng không chỉ là sự thất vọng của mỗi một Lưu Trọng Lư, trong một lần đến Phủ Chủ tịch. Ông Hà Huy Giáp, người sau này trở thành Thứ trưởng Bộ Văn hóa và Phó ban Nghiên cứu lịch sử Đảng, đã có đến mấy tháng quan sát điều này:

“Về cách thức xử sự này của ông Hồ, về sau tôi đã được ông Hà Huy Giáp kể, sau khi ông nghe tôi đọc bản phác thảo ban đầu kịch bản “Kể chuyện Bác Hồ” (kịch bản sau đấy được viết lại rồi “bị” cưỡng bức nhận thêm tác giả thứ hai… Chính ông này đổi tên kịch bản thành “Người Công dân số Một”).

Ông Hà Huy Giáp kể rằng sau Đại Hội Hai, Đảng ra công khai, đổi tên thành Đảng Lao Động, Sau Đại hội, “Cụ” giữ ông Hà Huy Giáp ở lại (đoàn đại biểu Nam Bộ ra họp hình như chỉ có ba người) giúp Cụ. Ông Hà Huy Giáp ở bên Bác vài tháng. Và ông kể đại khái: “Bác rất nghiêm, nghiêm đến mức khó tính. Nghe thấy tiếng cười bên ngoài là Bác đang gõ máy chữ, cũng chạy ra mắng: “Không có việc gì à? Mà nhăn răng cười cợt thế kia? Tìm việc gì mà làm chứ. Có đống củi kia, ra mà bổ đi…” Cụ khó tính đến nỗi không ai dám bén mảng đến gần phòng của Bác. Chỉ khi Bác cho ai đi gọi thì mới dám đến..”[5]

Trông như thể một ông chủ hẹp hòi với người ăn kẻ ở nhưng với một bậc “cha già dân tộc” thì vấn đề cần phải được soi xét sao cho ngang tầm… “dân tộc”. Như thế thì lời quạu quọ “Tìm việc gì mà làm đi chứ” cần được nhìn qua lăng kính của tên đảng “Lao Động” và qua triết lý “Lao động là vinh quang”. Phải chăng, do cái dáng đứng thơ thẩn cực kỳ “phi lao động” bên làn khói thuốc mà Lưu Trọng Lư bị quạu? Và, phải chăng, vì “nhăn răng cười” giữa lúc còn có bao nhiêu việc để… “vinh quang”, những nhân viên phục vụ trong Phủ Chủ tịch mới bị mắng?

Nhưng con người phải được sống như con người, đâu phải là cỗ máy làm việc? Mà, ở đây, “cha già dân tộc” cũng là… người, đâu hề miễn dịch trước quy luật của Deborah? Ông ta quạu với các nhân viên cần vụ, mà Lưu Trọng Lư có bị quạu cũng chỉ vì bị lầm tưởng là một nhân viên cần vụ. Nhưng ông ta lại nhũn nhặn, chưa hề nổi quạu trong các cuộc họp cấp cao, ở Việt Bắc hay lúc đã về Hà Nội, kể cả lúc đáng quạu nhất.[6] Ông ta càng không nổi quạu khi viếng thăm nước bạn trong tư thế một vị quốc khách hay khi họp báo ngay giữa thủ đô.

Và có quạu lên, ông ta cũng chỉ quạu khi cái quan niệm sống “lao động vinh quang” của mình không được những kẻ dưới trướng chu toàn nhưng điều đó, bất quá, cũng chỉ khiến Lưu Trọng Lư thất vọng, khiến những nhân viên phục vụ sợ hãi và xa lánh chứ chẳng làm chết ai. Nhưng khi nhà chính trị nổi quạu theo những mục tiêu hay ân oán cá nhân bằng quyền lực không kiểm soát của mình, hắn ta mới thực đáng sợ.

Như khi Tố Hữu quạu lên với Hoàng Cầm. Lê tấm thân già nua đầy bệnh tật trong tù chỉ vì tập thơ Về Kinh Bắc chẳng làm gì nên tội, Hoàng Cầm cam lòng viết bản “thú tội” để thoát khỏi cảnh tù nhưng lại bị đày thêm một năm nữa chỉ vì Tố Hữu… quạu:

 “Sau khi tôi nhận tội, công an đã định cho tôi về thật. Nhưng trong thời gian chờ đợi giải quyết, thì một hôm ông Lê Đức Thọ gọi công an lên hỏi về vụ Hoàng Cầm ra sao rồi, và thông báo rằng có một số trí thức Pháp, những người quen biết nhiều với ông, đã giúp đỡ ông và đoàn đại biểu Việt Nam ở Hội nghị Paris, vừa gửi thư cho ông yêu cầu nếu xét Hoàng Cầm không có tội trạng gì cụ thể thì hãy thả ngay nhà thơ ra. Ông còn nhắc nhở: "Các cậu xem thế nào thì giải quyết đi, không có thì mang tiếng lắm". Sự việc trên được công an báo cáo với Tố Hữu. Ông lập tức hạ lệnh: "Ngoại quốc can thiệp hả? Đã thế thì cho thêm một năm nữa!"[7]

Phản ứng của Tố Hữu có thể có từ những mầm mống khác như sự phê phán thẳng thắn của Hoàng Cầm với tập thơ Việt Bắc năm nào tuy nhiên lời buộc miệng đầu cáu kỉnh “Ngoại quốc can thiệp hả” đã cho thấy lý do trực tiếp. Ông ta là chân lý, là pháp luật, số phận của Hoàng Cầm là do ông ta định đoạt, đó là quy ước đương nhiên. Khi những trí thức Pháp dám chọc ngoáy vào cái quy ước đương nhiên thì ông ta phải quạu lên và, do đó, trong tay ông ta, Hoàng Cầm chợt trở thành một thứ sâu, thứ kiến, muốn cho bao nhiêu án tù là cho, không cần nề hà cần đến luật pháp, tòa án.

Nếu Tố Hữu, trong thơ và trong diễn ngôn chính trị, luôn luôn đề cao chủ nghĩa tập thể thì, ở đây, liên quan đến sự “mang tiếng” của thể chế, ông ta lại cực kỳ… cá nhân và, do đó, trở nên cực kỳ tầm thường. Nhà chính trị mà thấu được chữ “nhẫn”, có đủ bản lĩnh để áp chế những ân oán cá nhân cùng những xúc cảm nhất thời để hướng đến những điều lớn lao mới là nhà lãnh đạo vĩ đại. Như Trần Hưng Đạo. Vì vận nước, anh hùng dân tộc này đã bỏ qua thù nhà. Và vì thù nước, bậc anh hùng đã kềm nén cái tôi và xúc cảm nhất thời khi bị tay chân của Sài Xuân, sứ giả của nhà Nguyên, sỉ nhục: bị tên hầu này dùng mũi tên đâm vào đầu đến chảy máu mà vẫn bình thản, sắc mặt không hề thay đổi, đến độ Sài Xuân phải nể phục.[8]

Nhưng Trần Hưng Đạo không phải là Phật sống. Là con người trần tục với đủ sắc thái tình cảm hỉ nộ bi ái ố, Trần Hưng Đạo cũng đã bừng bừng “căm tức” vì “chưa được xả thịt lột da” khi thấy sứ giặc “đi lại rầm rập ngoài đường, uốn lưỡi cú diều mà sỉ mắng triều đình”. Và, như là người có tiếng nói quyết định thời ấy, Trần Hưng Đạo đã cùng vua tôi nhà Trần “quạu” lên để, trước cuộc xâm lăng đầu tiên của quân Nguyên, ba lần gô cổ những sứ giả hống hách của phương Bắc tống vào ngục thất.[9]

Đó là sự vĩ đại của một nhân cách phi thường. Biết tiết chế những xúc cảm cá nhân nhưng cũng biết nuôi dưỡng sự phẫn nộ chính đáng của cộng đồng để, khi cần thiết, biến thành sức mạnh của cộng đồng. Có nhìn lại những tháng ngày với không khí hừng hực nuôi dưỡng bằng sự phẫn nộ nung nấu từ “Hịch tướng Sĩ”, bằng hào khí Diên Hồng và bằng quyết tâm “Sát Thát” hằn lên da thịt, chúng ta mới nhìn ra sự tầm thường của thời hiện tại và bi kịch của những thế hệ bị tước quyền nổi quạu. Bị cấm nổi quạu khi tổ quốc bị sỉ nhục, khi tài sản hay tính mạng đồng bào bị xâm phạm và cả khi giang sơn thấm máu cha ông bị lấn chiếm.

Bị cấm nổi quạu như những người yêu nước mình, người Việt thậm chí còn bị cấm nổi quạu cả trong tư thế của người tiêu thụ hay nạn nhân. Người Việt đang bị cấm nổi quạu như là khách hàng của những thế lực công nghiệp giả cầy, cái nhóm lợi ích có thể thao túng cả hệ thống kiểm duyệt và trấn áp. Người Việt còn bị cấm nổi quạu như là nạn nhân của những thế lực phá sơn lâm đâm hà bá để, giữa những ngày này, khi trận đại hồng thủy ở miền Trung bùng lên với sự xúc tác của những nhóm lợi ích hủy hoại thiên nhiên, sinh mạng của người Việt đang bị xem thường như giống sâu, giống kiến.

Nếu sống lại giữa cái thời này thì Trần Hưng Đạo sẽ phản ứng như thế nào? Cũng chỉ là sự phẫn nộ ngày cũ: “Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa, chỉ căm tức chưa thể xả thịt, lột da, nuốt gan, uống máu quân thù”?

Tôi không tin là bậc anh hùng của chúng ta chỉ đơn thuần như thế bởi, nếu ngày ấy chỉ đối mặt với kẻ thù từ bên ngoài, bây giờ còn phải đối mặt với bọn ở bên trong. Nghĩa là sự phẫn nộ đến mức cực kỳ của ngày xưa cũng phải đan chen với sự khinh bỉ và ghê tởm của ngày hôm nay, cũng ở mức cực kỳ…

[1] Trích từ phụ lục “Sống với tình thương” của bà Trần Thị Như Mân, in trong Đào Duy Anh (2002), Nhớ nghĩ chiều hôm, NXB Văn Nghệ TPHCM, trang 519.

[2] “Bà Hồ” là Vi Thị Nguyệt Hồ, vợ của Giáo sư Tùng, chuyển kể lại trong bài “Chuyện về người vợ của giáo sư Tôn Thất Tùng” của Hoàng Hạnh, đăng trên tờ Sức khỏe Đời sống của Bộ Y tế, số ngày 23/7/2009:

https://giadinh.suckhoedoisong.vn/chuyen-ve-nguoi-vo-cua-giao-su-ton-that-tung-17220090717084694.htm

[3] Trần Văn Khê (2015) Trí Huệ để lại cho đời, NXB Thông Tấn, TPHCM, trang 81-82.

[4] https://www.huffpost.com/entry/aggression-research_n_5532142

[5] https://vanviet.info/tu-lieu/ky-niem-ve-luu-trong-lu/

[6] Bùi Công Trừng (Ủy viên Trung ương Đảng, Phó chủ nhiệm Uỷ ban Khoa học nhà nước) kể cảnh trong Hội nghị 15 của Trung ương đảng vào tháng 1/1959: Hồ Chí Minh ngồi ghế chủ tọa nhưng chỉ day mặt ra sân vì, dưới sự đạo diễn của Lê Đức Thọ, những đại biểu liên tiếp đứng lên mạt sát Liên Xô. Đôi khi vì quá chướng tai nên Hồ Chí Minh đưa tay ngăn lại hay muốn phát biểu, nhưng bị Lê Đức Thọ ngăn cản: "Bác hãy để cho anh em người ta nói đã mà.".

Hội nghị này đã thông qua Nghị quyết 9 về việc sử dụng bạo lực cách mạng tại miền Nam.

Nguyễn Văn Trấn (1995), Viết cho mẹ & Quốc hội, California: Văn Nghệ, trang 327-329.

[7] http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=9662&rb=08

[8] Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử ký toàn thư của, Quyền V, Kỷ Nhà Trần, chương “Nhân Tông Hoàng Đế”.

Năm 1277, Trần Nhân Tông cử Trần Di Ái thay mình đi sứ nhưng Trần Di Ái được nhà Nguyên phong vương, cho Sài Xuân (Sài Thung) hộ tống trở về để lên ngôi vua, dĩ nhiên là nhà Trần không chấp nhận.

Sài Xuân đến Đại Việt với thái độ ngạo mạn. Thượng tướng Trần Quang Khải đến sứ quán tiếp nhưng vẫn nằm khểnh trên giường, không thèm tiếp. Trần Hưng Đạo xin vua đến dò xét tình hình và khi thấy Trần Hưng Đạo mặc áo vải, cạo trọc đầu, Sài Xuân đứng dậy, vái chào và mời ngồi vì tưởng là nhà sư phương Bắc. Khi Trần Hưng Đạo đang uống trà với Sài Xuân thì người hầu cận của Xuân nhận ra, đứng sau lưng dùng mũi tên đâm vào đầu chảy máu nhưng Trần Hưng Đạo vẫn bình thản, sắc mặt không hề thay đổi. Sài Xuân bái phục nên khi ra về, đã tiễn tận cửa.

[9] Sau khi thôn tính Đại Lý (Vân Nam) vào năm 1253, Ngột Lương Hợp Thai đã ba lần phái sứ thần đến chiêu hàng Đại Việt nhưng những nhà ngoại giao ngạo mạn này đều bị nhà Trần tống giam. Năm 1257 Ngột Lương Hợp Thai xua quân tiến đánh Đại Việt và khi đến Thăng Long thì phát hiện ba viên sứ thần còn bị giam trong ngục, khi cởi trói ra thì một người đã mất mạng.

 KHI TÒA TUYÊN ÁN

Cái búa gỗ lim gõ xuống cái bàn gỗ sồi

Tòa tuyên án

Em có nói gì không?

 KHI TÒA TUYÊN ÁN

Cái búa gỗ lim gõ xuống cái bàn gỗ sồi

Tòa tuyên án

Em có nói gì không?

 Lý Đợi

Triển lãm Cụ tượng của Bùi Chát, diễn ra từ ngày 14 đến 20.11.2025 tại TP.HCM, tuyển chọn 37 bức tranh sơn dầu được sáng tác từ năm 2019 đến nay. Nhưng điều đáng nói hơn số lượng, là cách triển lãm này đánh dấu một bước chuyển quan trọng trong con đường nghệ thuật của Bùi Chát — từ ngôn ngữ thơ, đến ngôn ngữ hội họa, và giờ đây là sự kết hợp của cả hai: ngắn gọn, cô đọng, thẳng thắn và tuyệt đối thành thật.

VĂN TẾ NẠN NHÂN

THIÊN TAI & NHÂN HỌA

Thy sĩ Ủa

Xin thắp nén tâm nhang thành kính

Khấn hương hồn bách tính bơ vơ

Cầu mau qua cảnh vật vờ

Kịp sang bến giác vượt bờ sông mê

 Ái Điểu

Sanh ra, ông Dư đã mang một điều rất lạ là khi đi, chạy, đứng – bằng đôi chân trần – ông đều không để lại dấu chân.

Không ai chú ý, biết sự dị thường này; kể cả ông. Vì con người thời nay mang giày, dép. Dụng ý ban đầu giày dép là để bảo vệ chân, sau đó vì nghi thức và làm dáng.

 Trần Doãn Nho

Ái Điểu

(Hình: Facebook)

Một bạn văn của tôi, anh Nguyễn Lệ Uyên, gửi cho tôi một số truyện ngắn của một cây bút mới, tên tuổi còn xa lạ với văn đàn, cả trong lẫn ngoài nước: Ái Điểu. Truyện, hầu hết, đều từ ngắn đến rất ngắn. Dài nhất đếm được 2500 chữ và ngắn nhất chỉ có 174 chữ; số còn lại thì khoảng 1500 chữ, 1200, 1150, 880… rồi thì là 239, 226 chữ. Có thể tạm xếp chúng vào  loại “truyện rất ngắn” (very short story) hay “truyện chớp” (flash fiction).

 Thái Thanh Sơn (với sự trợ giúp của AI)

Trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XX–XXI, hiếm có nghệ sĩ nào lại vừa là “người thừa kế” vừa là “kẻ phản nghịch” đối với truyền thống dân gian một cách quyết liệt và tài hoa như Thành Chương (sinh 1949). Là con trai nhà văn Kim Lân – người đã viết nên “Làng” và “Vợ nhặt” – ông mang trong huyết quản một dòng máu Bắc Bộ đậm đặc, đồng thời lại là một trong những người đầu tiên dám “phá nát” hình tượng làng quê lý tưởng hóa để tái dựng nó theo một ngôn ngữ hoàn toàn hiện đại, vừa hài hước vừa sâu cay, vừa dân dã vừa quý phái.

 Nguyễn Đức Tùng

Cẩn thận: hươu chạy qua đây.

Đó là bảng nhắc người lái xe, trên đường chạy bộ của tôi. Tháng 11 là tháng lạnh nhất, băng tuyết nhất, sầu muộn nhất, trống rỗng nhất, cô độc nhất, trong một năm. Tháng 11 là tháng kết thúc.

 Lưu Trọng Văn

Nhà văn, đạo diễn Nguyễn Thị Minh Ngọc từ Texas, Mỹ nhắn tin cho gã: Văn ơi! Có xem Quán Kỳ Nam ngày 24/11 ở Galaxy Nguyễn Du không? Nể Ngọc vậy là gã lò dò đến rạp.

 Lê Thế Thắng

Nước đã rút hơn 2m mà vẫn ngập mênh mông, rất nhiều làng mạc còn bị cô lập. Tiếp cận bây giờ là kiểu đường bộ cũng không được, đường thuỷ cũng không xong.

Những nơi nước rút thì bùn lầy, rác thải ngập ngụa, không điện, không nước, và tất nhiên thiếu thốn mọi thứ, đặc biệt là nhu cầu nước sạch, thuốc men y tế.

 Đinh Thanh Huyền

Do nhiều cơ duyên, từ năm 2021 đến nay tôi được tiếp cận, tham gia khá sâu vào nhiều khâu trong sự kiện thay đổi chương trình (CT) và sách giáo khoa (SGK). Chỉ tính riêng dự giờ tư vấn (môn Ngữ văn), tôi dự khoảng gần 1000 tiết cho mọi nhóm giáo viên (GV), từ GV mới tốt nghiệp, vừa được các trường tuyển dụng, GV đã dạy được từ 2-5 năm đến GV dự thi Giáo viên giỏi (GVG). Độ tuổi của GV từ 22-45. Vì thế, tôi nhận ra được vài vấn đề:

 Lê Trọng Nghĩa

Tôi viết những dòng này trong một tâm thế khá rõ ràng: tôi không là bạn của ai, cũng không là kẻ thù của ai. Tôi chỉ là người làm sáng tạo, yêu nghệ thuật, đứng lùi lại một chút để nhìn kỹ điều đang xảy ra. Nghệ thuật rất dễ bị kéo vào vòng đúng-sai của con người; nhưng nếu bình tĩnh hơn, ta sẽ thấy đây là chuyện của cả một khí hậu: khí hậu thị trường, khí hậu phê bình, khí hậu đám đông, và mức độ chúng ta chịu đựng sự thật đến đâu.

 LÃNH TỤ CA

Thy Sĩ Ủa

 Tiểu thuyết

Nxb Lao Động, 2008

Tác giả Đặng Văn Sinh

 Tô Văn Trường

Những đợt mưa lớn trong thời gian vừa qua gây ngập lụt trên diện rộng tiếp tục đặt ra câu hỏi lớn cho công tác phòng, tránh thiên tai và quản lý đô thị ở Việt Nam. Lượng mưa cực đoan, bão và áp thấp nhiệt đới xuất hiện với tần suất cao hơn dưới tác động của biến đổi khí hậu là điều không còn tranh cãi.

 Tạ Duy Anh

Trong hoạn nạn, điều quan trọng nhất với chính quyền là triển khai cứu hộ nhanh nhất có thể, huy động lực lượng lớn nhất, hiện đại nhất, hiệu quả nhất có thể. Và với một tinh thần trách nhiệm, năng lực cao nhất có thể.

  Trung Đào

Chỉ những ai sinh ra và lớn lên giữa miền Trung (Hội An) mưa bão lũ khi mùa đông về mới thấu hết nỗi ám ảnh mỗi khi nước dâng đục ngầu, trắng xoá và chảy xiết. Người dân phải chắt chiu vì bão lụt thường xuyên...

 Trần Hạ Vi

Đây là một câu chuyện buồn, mình cũng không muốn kể. Nhưng nhìn đồng bào ở vùng lũ nhà cửa tài sản ngập hư hại hết, người chết đã trên trăm người (102 người, theo báo Dân Trí vừa đưa tin), mình thấy buồn quá, trong đầu lại cứ ám ảnh câu hỏi này "Một mạng người đáng giá bao nhiêu?".

Tuấn Khanh

Đêm 19 tháng 11 năm 2025 thật khó quên. Không biết có bao nhiêu người trên đất nước này nhắn tin kêu cứu và bao nhiêu người đáp lời lo âu. Thật kinh hoàng, trong đêm đen, những tiếng khóc và cầu xin được cứu mạng xuất hiện vô số trên các trang mạng. Vượt qua mọi thứ, là sự tuyệt vọng của người muốn hành động nhưng lại không thể làm gì. Người dân Phú Yên, Khánh Hòa, Đức Trọng… cất tiếng kêu trong vô vọng, như chỉ để đánh dấu mình còn sống. Tất cả, đêm đen và tiếng gầm thét của dòng nước lũ nhấn chìm mọi thứ.

 Lê Thiếu Nhơn

Tháng 3/1945, Văn Cao (1923-1995) viết bài thơ Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc miêu tả một bối cảnh tang tóc của Hà Nội: “Ngã tư nghiêng nghiêng chia nẻo/ Dặt dìu cung bậc âm dương/ Tàn xuân nhễ nhại mưa cô tịch/ Đầm đìa rả rích phương Đông.../ Ngã tư nghiêng nghiêng xe xác/ Đi vào ngõ khói công yên”.

 Truyện ngắn Mai An Nguyễn Anh Tuấn

Cô bé Lò Thị Chăng đã sống ở chỗ cao nhất trên mái nhà sàn của một gia đình Thái đen gồm năm người suốt ba ngày đêm. Nước lũ ngập vào bản em từ hôm ấy đến tối nay chỉ rút được chút ít, rồi như trêu ngươi, làm lộ rõ hơn các mái nhà sàn và các ngọn cây cao đang chơi vơi tô điểm cho những xác trâu bò, gà lợn nổi lềnh phềnh – tựa cuộc “trình diễn” chưa bao giờ có của bản em giữa đất trời xám xịt…

 Đoàn Xuân Kiên

Nguyễn Huy Lượng 阮輝諒 (1749-1807) là tác giả của bài phú Tây Hồ tụng, làm ra trong dịp tế đàn ở Thăng Long, mùa hạ 1801. Tương truyền lúc bài phú mới lưu hành, người người đua nhau sao chép, khiến giá giấy tăng vọt… Bài “phú ông Lượng” – như được gọi thân mật như vậy một thời – đã gắn tên tuổi ông với Tây Hồ, với Thăng Long. Hình ảnh đó vẫn gắn bó với Thăng Long, rồi Bắc Thành, rồi Hà Nội về sau này. Ngày nay, ông nghiễm nhiên là một “danh sĩ” đất Thăng Long, như nhiều sách vở về đất và người Thăng Long từng ghi nhận. Điển hình là những ghi chép của Nguyễn Vinh Phúc trong bài Nguyễn Huy Lượng in trong sách Hà Nội: Cõi đất – con người (nxb Thế Giới, Hà Nội, 2005, tr. 295-317). Sách được nhà xuất bản Trẻ tái bản năm 2009, trong đó bài viết về Nguyễn Huy Lượng vẫn không thêm gì mới, ngoài những điều soạn giả đã viết từ trước. Cũng đáng ngậm ngùi là chỉ sau một trăm năm, hình ảnh Nguyễn Huy Lượng trong lòng người đời sau chỉ còn mờ ảo như một người lạ mặt.

 Iio Sōgi (1421−1502) rất nổi tiếng trong giới văn chương đương thời. Ông sáng tác vô cùng sung mãn và để lại hơn chín mươi tác phẩm - tuyển tập, nhật ký, phê bình thơ và tiểu luận về văn học cổ điển. Thiền giả thi sĩ Matsuo Bashō coi ông  là một trong những người thầy nghệ thuật của mình. Nhà văn R. H. Blyth nhận xét rằng ông “gần như quá thi vị và nghệ sĩ đến mức không thể là con người”. Những bài thơ dưới đây do Bạt Xứ dịch từ bản tiếng Anh của William Scott Wilson.

                                                                                                                                   Bạt Xứ

 Ái Điểu

1.

Em là người xứ Nam Châu. Tên thường gọi của em là Đại Loan, để phân biệt với Tiểu Loan ở xóm Đoài.

Em thành ma nước Nam vào ngày 17 tháng 2 năm 279.

 Lê Trọng Nghĩa

Trong lịch sử nghệ thuật, người ta thường nói đến hai dạng nghệ sĩ: những người làm cho hình ảnh trở nên đẹp, và những người biến sáng tạo của mình thành một ngôn ngữ.

                                                                                                                             Tiểu thuyết 

                                                                                                                             NXB Lao Động, 2008

Tác giả Đặng Văn Sinh

 Trần Quốc Anh

Poster cổ động cho chiến dịch Trừ Tứ Hại

Vào cuối thập niên 1950, Trung Quốc bước vào một thời kỳ đầy tham vọng mang tên Đại Nhảy Vọt. Chủ tịch Mao Trạch Đông tin rằng chỉ trong vài năm, Trung Quốc có thể vượt qua các cường quốc phương Tây về nông nghiệp và công nghiệp. Trong bầu khí hừng hực lạc quan và niềm tin tuyệt đối vào “ý chí con người”, một phong trào quy mô toàn quốc được phát động: Chiến dịch Trừ Tứ Hại, nhắm tới bốn “kẻ thù của nhân dân”: chuột, ruồi, muỗi và… chim sẻ.[1]

Nguyên Ngọc

Quảng Trị, Huế , Đà Nẵng, Gia Lai, Đắk Lắk, Lâm Đồng, Khánh Hòa, ... đang chìm trong lũ lụt. Văn Việt xin đăng lại bài này của nhà văn Nguyên Ngọc đã đăng đúng năm năm trước (https://vanviet.info/van-de-hom-nay/dat-chay/), nói về nguyên nhân cốt tủy: mất rừng. Cái câu hỏi cuối bài của Nguyên Ngọc vẫn đang ám ảnh chúng ta: "Cứ đà này, rồi sẽ đến một ngày, cái nơi thân yêu và thiêng liêng mà ta vẫn gọi là Đất nước, là Tổ quốc, cái mặt đất trên đó là làng mạc, đồng ruộng, thành phố, con người nữa… tất cả, tất cả ta vẫn đinh ninh là trường cửu, là vĩnh hằng đây, có chảy trôi tuột luôn hết ra Biển Đông không?". Và chính ông đã khẳng định bằng một câu hỏi nữa: "Ai dám bảo là không?".

Văn Việt

Nguyễn Đông A

NHƯ KHI HOÀNG HÔN MẶT TRỜI SẼ LẶN

Em tiếp tục nhắn tin
Anh có thể ngừng
Và chúng ta chấm dứt

 (Viết cho lần solo thứ 13 của Bùi Chát – tại không gian TAA, từ 14 đến hết 20/11/2025)

Phan Trọng Văn

Cái tên “Cụ tượng” nghe qua tưởng nói tới một pho tượng cổ nào đó, hay một thứ gì đó giấu mình trong bụi thời gian. Ai dè, lại là kiểu chơi chữ của Bùi Chát – rút gọn từ “Cụ thể hóa trừu tượng”. Đúng là ngôn ngữ thơ giang hồ hậu hiện đại của ông nhà thơ: vừa tinh quái, vừa làm biếng biên chữ, kiểu “thôi, hiểu đại khái vậy đi!” – Hóa ra lại hay…

                            Photo by eL

 Huỳnh Hữu Ủy – Phan Nguyên

(thực hiện năm 1994)

Huỳnh Hữu Ủy (trái) và Phan Nguyên

 (Viết khi đọc tác phẩm: Philosophy of the Arts của Gordon Graham. Routledge Taylor & Framds Group ấn hành 2005)

Ngu Yên

Nếu có một ngày nào đó bạn được mời đến Viện Chẩn đoán Cảm xúc Nghệ thuật Quốc tế, xin đừng ngạc nhiên khi thấy trước cửa viện là một cái bảng gắn đèn neon nhấp nháy dòng chữ: “Nghệ thuật không đau. Chỉ hơi buốt sự thật.” Bảng này là do một bệnh nhân cũ tặng – một nhà phê bình nghệ thuật từng nghĩ rằng mình hiểu hết nghệ thuật, cho đến khi bị đưa vào phòng chụp X-quang tinh thần và phát hiện trong đầu mình không phải cảm xúc mà là… bụi ý niệm bám dày nhiều lớp.

 Hagi Kenaan, Le Langage comme proximité. Tạp chí Europe, 11-12/2011 (số chuyên đề về Emmanuel Levinas)

Dương Thắng dịch

L’éthique est une optique. (Đạo đức là một quan điểm)

Emmanuel Levinas. Totalité et Infini (Toàn thể và vô hạn)

 Đào Văn Bình

Vào ngày 9/11/2025, tại Tu viện Huyền Không, San Jose, tôi đã tham dự  buổi ra mắt sách Thiền trong kinh điển Pali của nhóm Dự án Phật học tinh hoa thế giới do Sư cô Vỹ Nghiêm và Sư cô Như Hiếu ở trong nước phiên dịch từ tác phẩm của Ni sư Sarah Shaw hiện đang giảng dạy Phật học tại Đại học Oxford (Anh Quốc). Sách được thầy Thích Pháp Cẩn trụ trì chùa Phổ Giác (Marina) trang trọng giới thiệu.

                                                                                                                               Tiểu thuyết 

                                                                                                                             NXB Lao Động, 2008

Tác giả Đặng Văn Sinh

 Đinh Thanh Huyền

Ngày xửa ngày xưa, tức là thời tôi đi thi giáo viên dạy giỏi, chúng tôi được bốc thăm bài dạy, lớp dạy trước khi thi đúng hai ngày. Sau đó về lụi hụi tự chuẩn bị giáo án, đồ dùng học tập, PowerPoint, được gặp học sinh trước một ngày để làm quen và dặn dò chuẩn bị bài. Thế rồi vác thân đi thi, đạt giáo viên giỏi thì về được thưởng một tràng pháo tay trong cuộc họp hội đồn

 Ái Điểu

Căn hầm trú ẩn của nhà nội có từ lúc ba tôi còn nhỏ.

Những năm đó, thỉnh thoảng đêm khuya mấy ổng ở bên kia sông pháo kích vào thị trấn.

 Liễu Trương

Có những độc giả vốn có sẵn một quan niệm về cái đẹp trong văn chương, nên dễ dàng giữ khoảng cách với những tác phẩm của Lê Thị Thấm Vân, vì tác giả này là một cây bút nữ viết về tình dục rất bạo, khiến người đọc đôi lúc phải cau mày. Thật ra, ở miền Nam trước 1975, cũng đã có những nhà văn nữ đề cập đến vấn đề tình dục như Túy Hồng, Nguyễn Thị Hoàng, Trùng Dương, v.v., nhưng họ viết một cách chừng mực, khéo léo, không đi đến cái độ quá bạo như Lê Thị Thấm Vân.

 Nguyễn Hoàng Văn

Sau “tân cổ giao duyên” chúng ta lại chứng kiến sự phôi thai của một cuộc giao duyên mới mà tôi tạm đặt tên là “lai tại khứ”.

Ái Điểu

Năm 22xx.

Ngài 01 ngồi cô độc trong gian phòng rộng như một khu vườn. Mái và tường làm bằng thứ pha lê trong suốt, tưởng chừng như không có.

Ngài da diết nhớ cơn mưa mùa hè, nhớ mùi nồng nàn của rơm khô hoà quyện với mùi phân bò hoai mục và mùi mồ hôi muối của mối tình đầu.

Hơn trăm năm rồi mà như mới hôm qua.

 Trần Quốc Anh

Trong các cuộc tranh luận trên mạng xã hội, người ta hay gặp hai chữ “phản động” được dùng để dán nhãn cho những người bất đồng ý kiến với chính quyền cộng sản, dù là ở Trung Quốc hay Việt Nam. Nhưng hai chữ “phản động” khá mơ hồ. Thế nào là “phản động”, và liệu nó có phải lúc nào cũng mang tính chụp mũ tiêu cực như trong diễn ngôn chính trị ở Đông Á? Tìm hiểu nguồn gốc và hành trình của thuật ngữ này cho thấy vấn đề không chỉ nằm ở ngôn ngữ, mà còn ở cấu trúc quyền lực và mô hình văn hóa tranh luận.

Mireille Sacotte – tác giả bài viết L’œuve de Saint-John Perse – là Giáo sư Danh dự tại Đại học Sorbonne Nouvelle Paris III, chuyên gia về Jean Giono, Romain Gary và Saint-John Perse cũng như về văn học Pháp ngữ vùng Caribe. Bài viết này được đăng trong  Les Prix Nobel de Littérature (Những giải Nobel văn chương, tr. 647-tr. 660), NXB L’Alhambra.

Dương Thắng chuyển ngữ