Huỳnh Lê Nhật Tấn

Trong hội họa của Bùi Chát, việc vẽ không được đặt trên nền mỹ học hay kỹ thuật phổ biến. Anh mở cánh cửa sắc màu như mở một lối vào nội tâm, dẫn người xem đi qua những hình dạng u mờ mà không cần đến trường phái hay ý đồ cố định. Ở đó, Chát chỉ liên tục thể nghiệm – như dòng thời gian bị xuyên thủng – để các lớp hỗn độn tìm được chỗ đáp của chúng trên mặt toan. Cảm giác đến tự nhiên, theo đúng tình huống, như thể tấm vải chỉ là một màn sương mờ để anh kéo mọi thứ bên trong ra ngoài.

Bùi Chát thích phá lệ. Những nét cọ như vệt linh hồn bị rút khỏi cơ thể. Vẽ bằng tính tự động, nên năng lượng của tranh là năng lượng thật, khiến người xem như nghe thấy một lời tự sự phát ra từ vô thức. Giống một mảnh đá nằm lâu trong lòng người – thô, chưa gọt và cũng chẳng cần ai đặt tên. Vì vậy tranh của Chát đứng đúng ở ranh giới giữa thơ và hội họa: nơi người nghệ sĩ tự khai quật chính mình, lôi cái vô hình lên ánh sáng, rồi để nó chìm trở lại bóng tối của tâm thức.

Trong tranh anh, cái trừu tượng luôn méo mặt hiện thực, còn hiện thực thì lại biến thành thứ không thể nhìn thấy trọn vẹn. Mù mờ nhưng vẫn mang độ cụ thể kỳ lạ – giống nghịch lý xã hội nằm trong tâm trí mỗi người. Tự nhiên, không diễn dịch, không nhấn nhá. Một thứ biểu cảm của giấc mơ biết đứng dậy, hơi thở hồn nhiên chạy dọc mặt tranh.

Cụ tượng – Triển lãm lần thứ 13 của Bùi Chát – gồm 37 bức tranh, mỗi bức đều lạ theo một cách riêng. Những vệt vuông, tròn, tam giác, dấu chấm… như ký ức bị cắt nát rồi rơi xuống mặt toan. Không rơi thành hình hài rõ rệt, không câu nệ tái hiện. Chỉ có chuyển động: những nét thô mạnh, màu nóng lạnh tương phản, một dòng năng lượng chảy liên tục.

Cốt lõi vẫn là tình huống. Tư duy của Chát không đi tìm cái đẹp; anh đi tìm cái vốn có – cái tự nhiên trong mình. Không tạo hình bằng màu mà vẽ bằng độ mơ hồ nội tại. Từ chối giải thích, và cũng từ chối trang trí. Tranh không sinh ra để chiều người xem, cũng không để khoe bố cục hay ánh sáng. Anh vẽ để thở. Và chính hơi thở ấy khiến người xem muốn thở cùng.

Về khuynh hướng, Chát gần với biểu hiện trừu tượng, nhưng không lặp lại cơn bùng nổ kiểu Mỹ thập niên 50. Ở anh có thứ năng lượng khác: tự tại nhưng bị kìm nén, mạnh mà u uất. Những mảng màu được quệt mạnh, đôi khi vỡ khỏi biên, phá cả cấu trúc. Chất liệu màu giữ sự thô ráp vốn có. Đó là hội họa hướng vào bên trong: không để đẹp, mà để tự cứu mình.

Trong bối cảnh hội họa Việt Nam chuộng làm đẹp, làm mượt, chạy theo thị hiếu, Bùi Chát đem lại một điều khác hẳn: sự dữ dội của một người làm thơ đi qua hội họa. Dữ dội mà không ồn ào. Tranh anh giống như dòng chữ bị xé ra biến thành màu; nét vẽ như đường kéo sắc, những vệt vàng – đỏ – lam chém vào không gian thị giác như vết thương. Không mô tả điều gì rõ ràng, nhưng đánh mạnh vào cảm giác: một cú va đâp trầm uất.

Mỗi bức là một câu chuyện tuy không được kể, từ bức thứ nhất đến bức thứ 37, đường gãy, chéo sắt, mảng lam – nâu – tím giao nhau như hành trình đời bị bẻ cong. Hoa nở trong khói, hình dáng nửa thực nửa mơ. Điều Chát muốn khẳng định hiện ra rõ ràng: sự sống phải đi qua bóng tối trước khi thành ánh sáng. Tranh vừa phản kháng vừa dịu dàng – thứ lưỡng tính cảm xúc hiếm gặp trong hội họa Việt hôm nay.

Tên “Cụ tượng” định nghĩa sự trung thực với khoảnh khắc vô hình. Chát bác bỏ ẩn dụ, biểu tượng, giải thích hay mô phỏng thực tại. Xem tranh anh là thấy sự trung thực ấy: trung thực với bản thân, với hơi thở nội tâm. Con đường hội họa của Chát là sự bền bỉ của một người không ngừng tự tạo ra tình huống cho chính mình. Mỗi triển lãm là một ý niệm mới, một cách hiểu khác về quan hệ giữa con người và thời đại.

Công chúng đôi khi không kịp theo tần suất dày đặc của anh. Nhưng đó là giá phải trả khi một nghệ sĩ trung thành với ý niệm và nhịp sáng tạo riêng. Tranh Chát có năng lượng nội tâm, chân thực và khác biệt.

Cuối cùng, để nhìn đúng: người vẽ cứ vẽ. Câu hỏi “vẽ cho ai?” luôn đứng sau câu hỏi “vẽ để làm gì?”. Bùi Chát không vẽ để làm đẹp, không vẽ để vừa lòng ai. Anh vẽ để thở. Và trong hơi thở ấy, người xem cũng tìm thấy mình, chút đau êm dịu và một chút thật đến mức không thể quên.