Nguyễn Hoàng Văn

Giữa cảnh tang thương vì lũ, từ trời và từ sự xúc tác của những hệ thống thủy điện bậc thang, khó mà tin rằng bộ máy công quyền ở Đà Nẵng lại thảnh thơi đầu óc để chơi chữ, nghĩ đến việc phức tạp hóa thao tác “xả lũ” bằng “vận hành điều tiết qua tràn xả sâu”. [1]

Nghe như là lời niệm chú và, phải chăng, bọn họ muốn thần bí hóa cái thao tác đã thực sự đồng nghĩa với sự bất nhân? Khi người ta cố ý phức tạp hóa cái gì đó, nhất định họ chỉ nhắm đến việc đánh rối, không để những nhân chứng nhìn và nhận thức vấn đề như là chính nó. Khi con số thiệt hại về người và của cải bị đẩy lên cao theo từng đợt xả lũ nhưng lại bị bưng bít y như là bí mật quốc gia, thủ phạm phải cố để xoay cho ra một bức màn ma ma, thần thần.

Nếu lời niệm chú nào cũng huyền hoặc khó hiểu thì bản thế vì của “xả lũ” trong đề nghị trên cũng khiến chúng ta ngơ ngác, lắc đầu. Một mớ hỗ lốn từ Hán Việt và thuần Việt rời rạc đứng kề nhau một cách vô hồn và, thậm chí, còn mâu thuẫn nhau. “Tràn” gợi nhắc cái gì đó ở trên cao, như “tràn bờ”, “tràn đầy” còn “sâu” lại ngụ ý hun hút ở bề dưới, tầng đáy hay sâu hơn cả đáy. Nếu “vận hành điều tiết”, dẫu thừa thãi, cũng có thể hiểu được đại khái thì cái gọi là “qua tràn xả sâu” kia muốn nói lên cái gì? Và chúng được sắp xếp theo quy tắc ngôn ngữ nào?

Trò ma mị ngôn ngữ chưa phải lúc này, thực chất, là một chiến thuật gây lạc hướng nhưng vấn đề là thủ phạm. Cái trò gây lạc hướng này, phải chăng, có sự thao túng của bọn “thợ xả”, những nhóm lợi ích thủy điện đang bị hầu như cả nước nhìn bằng con mắt mang hình viên đạn? Hằng bị xem là thủ phạm của những tai ương hằng ập lên đầu người dân theo từng mùa mưa và, đến mùa này, trong trận lũ “trăm năm có một”, chúng lại hiện nguyên hình như một bọn sát nhân và hủy hoại tài sản hàng loạt.

Nhưng hình ảnh “thợ xả”, trông như là cách dụng từ của riêng tôi, tôi phải thú nhận, là có gốc gác từ Những người thợ xẻ của Nguyễn Huy Thiệp. Truyện ngắn này, tôi nhớ, đến với tôi lần đầu tiên trên bản in còn nóng hổi của báo Thanh Niên, gây cho tôi một ấn tượng mạnh mà, đến tận ngày nay, vẫn nhớ gần như in cái giọng điệu khinh bạc của người thợ xẻ giang hồ khi bước ngang qua nông trường Bình Minh heo hút giữa núi rừng Tây Bắc:

“Cái thằng nào nghĩ ra cái tên Bình Minh ở đất khỉ ho cò gáy này thật là một thằng bịp bợm khốn nạn… Cái tên hiệu nó ghê lắm nhé. Vùng ma thiêng nước độc thì tên là Tương Lai, Bình Minh, Tân Lập, Đoàn Kết, Tự Cường! Kêu cứ như chuông! Mấy thằng bán quán, khách vào thì chém cổ lại đặt tên là Bình Dân với Thanh Lịch! Còn mấy thằng bán thuốc bắc nạo thai con gái lại đặt tên là Hồi Xuân với Cứu Thế! Văn học nước mình rôm rả thật!”

Nếu đó chỉ là nhận xét của một anh thợ xẻ hư cấu thì bây giờ, cái trò “bịp bợm khốn nạn” với chữ này, lại là “sáng tạo” của tập đoàn “thợ xả” có thật cùng với bảo trợ chính trị xôi chùa nghẹn họng, nửa kêu như chuông, nửa quỷ quỷ thần thần.

Nhưng như vậy thì đâu phải là sự rôm rả của văn học? Đó chính là “Chính trị của ngôn ngữ” mà, hơn hai mươi năm trước, trong bài viết cùng tên, tôi đã trích lời nhà văn Anh George Orwell, từ tiểu luận Politics and the English Language:

“… thì đấy là nói hay viết để ‘biến điều láo khoét toả ra ánh sáng của sự thật’, ‘biến kẻ sát nhân thành một con người khả kính’ và để ‘diễn tả một khối đặc như thể là làn gió’. Theo sự suy tàn của văn minh thì ngôn ngữ, như một ‘phương tiện để bày tỏ chứ không phải để che đậy và giấu giếm’, đã thoái hoá; và trong sự thoái hoá này thì tiếng Anh đã càng ngày càng bị ô nhiễm bởi những bài diễn văn chính trị rỗng tuếch, lắp ráp từ những sáo ngữ nhàm tai và những hình tượng cũ mèm trông ‘chẳng khác nào sự lắp ráp của những cái chuồng gà tiền chế’.

Tác giả của Animal Farm và Nineteen Eighty-Four – tác phẩm với hình tượng Đồng chí Big Brother biết-hết-thấy-hết và kiểm-soát-bằng-hết từng được một show truyền hình rẻ tiền tại Anh rồi tại Úc mượn lấy làm tên – viết Politics and the English Language vào năm 1946 thế nhưng, cho đến hôm nay, những ý tưởng ấy vẫn chưa hề cũ. Nó chưa cũ là bởi, sau hơn nửa thế kỷ, ngôn ngữ vẫn tiếp tục bị ô nhiễm bởi những bài diễn văn chuồng gà tương tự, thứ diễn văn ráp nối từ những hình tượng cũ rích, sáo rỗng và chán phèo.” 2

Cũng với ý nghĩa này, tôi đã dẫn lời Don Watson, nguyên là phụ tá viết diễn văn của ông Paul Keating, Thủ tướng thứ 24 của nước Úc. Người từng sống bằng nghề viết diễn văn cho lãnh tụ chính trị này, trong hồi ký Recollection of a Bleeding Heart, lại khuyên người đọc là chớ nên tin vào những gì bọn chính trị nói. Watson khuyên chúng ta phải tỉnh táo trước những ngôn từ bay bướm của họ, phải sàng lọc và tẩy xoá những commitment, enhancement, access hay equity, những từ ngữ kêu như chuông, có thể tuôn ra bất cứ lúc nào nhưng hiếm khi chuyển tải được một tí ti thực nghĩa.

Tiếng Việt hiện tại của chúng ta cũng chẳng kém gì với những cách dụng từ như chuông nhưng không chút thực nghĩa, như “chuyển biến tích cực”, như “đi vào chiều sâu / thực chất /cuộc sống”, như “hiện thực hóa” rồi “lên một tầm cao mới”, “năng lượng tích cực”, v.v. Và trong ý nghĩa “chính trị của ngôn ngữ” này tôi còn nhắc lại một hình ảnh khác, từ một tác phẩm của Trương Nghệ Mưu:

“Xem Chuyện Thu Cúc – của Trương Nghệ Mưu, phim hay nhất tại Đại hội điện ảnh Venice 1992 – tôi nhớ mãi một cảnh, tuy vặt, nhưng ngụ ý rất nhiều. Cô gái quê ít học Thu Cúc lên tỉnh ăn thua đủ với gã trưởng thôn đã đá chồng mình sưng dái, và, bên cái bàn nhỏ kê bên vỉa hè trước cửa cơ quan khiếu tố, lão già viết đơn mướn giương đôi mắt bèm nhèm sau hai gọng kính lên hỏi, đại loại: Kiện cáo thế nào đây? Muốn kiện tử hình hay kiện chung thân? Muốn kiện 10 năm hay kiện 5 năm?

Như thế, có nghĩa là, muốn kiện cỡ nào lão ta sẽ chơi theo cỡ đó. Muốn tử hình, lão sẽ văn vẻ tử hình. Muốn chung thân, lão ta sẽ văn vẻ chung thân. Cứ như thế: năm năm, mười năm, mười lăm năm, hết thảy lão ta đều văn vẻ được tất cho dù trước sau cũng chỉ là cùng một câu chuyện, cũng chỉ là một bên thuận đà phóng ra một cước và một bên đùm bọc sưng vù thế thôi. Người và việc không đổi, chỉ có cách diễn tả thay đổi. Vấn đề không đổi, chỉ có cách ứng xử qua từng câu văn lời nói thay đổi.

Ngôn ngữ, như vậy, đã thể hiện những tính năng chính trị. Thì cũng là diễn tả, nhưng diễn tả theo một chủ kiến định sẵn. Thì cũng là truyền đạt, nhưng truyền đạt để hướng người nghe hay đọc vào một cái bẫy khiến họ không thể nào nhận thức và suy diễn vấn đề như thực là nó.”

Đó cũng chính là ý đồ của đám “thợ xả” và tay sai khi, để xóa bỏ những liên tưởng tang tóc của thương mà từ “lũ” trong “xả lũ” mang lại, lại phức tạp hóa nó lên: “vận hành điều tiết qua tràn xả sâu”.

Nếu từ “lũ”, trong cơn hồng thủy hiện tại, luôn nhắc đến những xác người trương phình, những nét mặt già nua khắc khổ thất thần ngồi trên mái nhà chờ giải cứu, những căn nhà bị cuốn trôi, những cánh đồng ăm ắp hoa màu bị tàn phá, những bờ xôi ruộng mật bị sạt lở, v.v. thì, để tránh cái ấn tượng về sự tang tóc và hủy diệt này, phải làm thế nào đó để “quét sạch nó đi”. Và để quét sạch chỉ một âm tiết “lũ”, họ đã vận dụng đến bảy âm tiết khác nhau, thuần Việt có, Hán Việt có và, khi làm như thế, họ đã giăng ra một thứ bẫy ngôn ngữ mà, nói theo Watson, là khiến người nghe mất tỉnh táo, tin vào sự hào nhoáng của những từ ngữ kêu vang hay, nói theo Orwell, là “biến kẻ sát nhân thành một con người khả kính”, là “diễn tả một khối đặc như thể là làn gió”. Như có thể thấy, những khối nước khổng lồ tích tụ trong những hồ thủy điện, một khi đã xả hết tốc lực vào dòng lũ, sẽ cuốn theo bao nhiêu sinh mạng và tài sản nhưng hành vi này, một khi được diễn tả như là “vận hành điều tiết qua tràn xả sâu”, nghe như một thuật ngữ chuyên môn mà người ngoài nghề chẳng thể nào hiểu nổi và, do đó, tốt nhất, là đừng nên xía vào.

Trò bịp chữ của bọn “thợ xả” và tay sai này làm tôi nhớ đến chuyện cười về anh chàng thợ thiến đầy tự ái trong buổi đầu ra mắt gia đình bạn gái. Bị thắc mắc về công việc đang làm tại một trại chăn nuôi, anh vòng vo mãi về chức vụ “can thiệp sinh học vào quá trình sinh trưởng của thú nuôi” để, đến khi bị dồn vào thế phải tự giới thiệu ngắn gọn về công việc… thiến heo, bà mẹ cô bạn gái đã nổi giận quát tháo vì cho là bị giỡn mặt, bảo phải xéo ra khỏi cửa trước khi bà vớ lấy cây chổi cùn.

Trò chơi chữ của đám “thợ xả” và những quân tướng a tòng trông có khác nào cách giỡn mặt của anh thợ thiến? Mà, xét cho cùng thì chúng, cái băng đảng phá sơn lâm đâm hà bá này, cũng là một thứ thợ thiến. Những trò thiến hoạn đã “can thiệp” thô bạo vào môi trường sống của đất nước, tích tụ tai ương trên đầu nhân dân và thế hệ tương lai. Những trò thiến hoạn đã khiến đất nước không thể sinh sôi vững bền, khiến nhân tài không thể phát triển, khiến người có đầu óc độc lập không thể ngóc đầu, người ngay thẳng không thể mở mồm nói thật. Và bằng mấy thứ bẫy ngôn ngữ để phức tạp hóa những các tội ác đơn giản với ý đồ đánh rối, gây lạc hướng, chúng còn thiến hoạn cả tiếng Việt của chúng ta.

Và cũng giống như nhân vật trong câu chuyện cười nói trên, chúng luôn vòng vo, như đang muốn vòng vo với “xả lũ” nên, điều mong đợi, là cái thời khắc phán xét cuối cùng khi chúng bị dồn vào tư thế phải chấp nhận sự thật, và, lúc đó, ắt hẳn, phải xuất hiện cái gì đó giống như cái chổi cùn trong câu chuyện.

Với những thứ rác rưởi lưu cữu, cố bám chặt vào bề mặt như nhựa, như rêu thì đâu dễ để quét sạch một cách thong dong, nhẹ nhàng? Phải ấn xuống thật mạnh rồi đẩy ra thật mạnh, bằng cái gì đó thật cứng, thật cùn…

Tham khảo:

1. https://dantri.com.vn/thoi-su/kien-nghi-thay-tu-xa-lu-bang-van-hanh-dieu-tiet-qua-tran-xa-sau-20251122173511671.htm
2. Nguyễn Hoàng Văn (2002),“Chính trị của ngôn ngữ”, trong Văn hóa, Giới tính và Văn học, Văn Mới, California, trang 51-62.

Có thể đọc tiểu luận Politics and the English Language dẫn trong bài này tại địa chỉ:

https://www.orwellfoundation.com/the-orwell-foundation/orwell/essays-and-other-works/politics-and-the-english-language/