Bảo Chân

Cho đến nay, trong văn chương đương đại Việt Nam, những tác phẩm viết về người phụ nữ dù là về thân phận hay nỗi đau của họ không hiếm. Nhưng câu hỏi đặt ra là các tác phẩm được viết như thế nào, và giới hạn viết đến đâu, lại là một câu hỏi không đơn giản. Giữa những lối viết còn ẩn dụ và mang tính biểu tượng hoặc những tác phẩm có xu hướng thẩm mỹ hóa những nỗi đau và tổn thương thì Người xé mặt nạ (NXB Phụ Nữ Việt Nam, 2025) của Bùi Mai Hạnh xuất hiện như một cái chông nhọn, một cuốn sách sẽ khiến không ít độc giả choáng váng khi đọc – tác giả vốn không tìm cách làm dịu người đọc. Hẳn nhiên, tác giả đã chọn một con đường khó: đối diện trực diện với những nỗi đau riêng tư của người phụ nữ và viết ra chúng trên trang giấy bằng một giọng văn tỉnh táo, không khoan nhượng. Sự can đảm của Bùi Mai Hạnh không nằm ở cách viết biểu tượng hoá – như truyền thống văn chương nữ giới – hay là lối văn chịu đựng âm thầm mà ở hành động dám xé bỏ những lớp mặt nạ vốn đã che phủ đời sống nội tâm của người nữ quá lâu.

Ngay từ nhan đề Người xé mặt nạ đã gợi lên một hành vi mang tính táo bạo biểu. “Mặt nạ” ở đây không đơn thuần là lớp vỏ bọc giả dối bề ngoài, mà sâu hơn thế, là những vai trò xã hội mà người phụ nữ buộc phải mang: người vợ “nhẫn nhịn”, người mẹ “hy sinh”, người phụ nữ luôn phải “giữ gìn, ý tứ”, v.v. Những vai trò vốn như những lớp áo quần nguỵ trang, theo năm tháng, không chỉ là sự che chắn hay tạo nên một hình tượng mà còn được nội tâm hoá để trở thành một phần căn tính mà xã hội gán cho người phụ nữ. Việc lột bỏ từng lớp áo – “xé” từng lớp mặt nạ – vì thế là một hành động can đảm và bạo liệt, bởi nó đồng nghĩa với việc chấp nhận để bản thân bị nhìn thấy trong trạng thái trần trụi nhất trong những tổn thương riêng tư của người phụ nữ bấy lâu; và giọng văn của Bùi Mai Hạnh trong tác phẩm này là giọng điệu không khoan nhượng, không thoả hiệp: Chị không viết để kể lể nhằm lôi kéo sự cảm thông hay thương xót của độc giả.

“Cần bao nhiêu thời gian để giặt cho hết nỗi khổ đau sâu nặng? Làm sao bóc trần hết tầng tầng lớp lớp ẩn ức của năm chục năm cuộc đời? Phơi nỗi đau ra cho thiên hạ soi mói không bao giờ là điều dễ dàng. Phải được thôi thúc từ bên trong, với sức mạnh cuốn phăng mọi đắn đo suy tính đúng sai.” (tr. 173)

Nỗi đau trong Người xé mặt nạ hiện lên như một thực tại trầm luân người ta cần phải đối diện. Có những đoạn văn gợi ra cảm giác người phụ nữ “sống trong chính cuộc đời mình mà như một kẻ đi bên lề”, có những khoảnh khắc mà sự cô đơn của phụ nữ không đến từ thiếu vắng người khác, mà từ việc phải chấp nhậm dấn bước trên lối mòn của bổn phận và nghĩa vụ như một hiển nhiên không được đòi hỏi sự thấu hiểu; có những sự kiện – mang tính bạo lực hay tấn công – xảy đến ngoài ý muốn của người phụ nữ nhưng không được thấu hiểu. Những câu chữ vừa thẳng thừng vừa bình tĩnh, không cường điệu, nhưng sắc nhọn xé rách tấm màng che phủ những vùng rất kín của đời sống phụ nữ: hôn nhân, thể xác, tình dục, bạo lực, phản bội, và cả nỗi mệt mỏi kéo dài đến mức tưởng như không còn khả năng gọi tên.

Sự can đảm thứ nhất của tác phẩm nằm ở việc diễn đạt nỗi đau riêng tư thậm chí là cấm kỵ bằng ngôn ngữ. Với phụ nữ, những tổn thương liên quan đến đời sống tình cảm và gia đình thường bị xem là “chuyện trong nhà”, không nên nói ra bởi rằng “xấu chàng hổ thiếp”, hoặc giả nếu cần nói thì cần phải nói trong chừng mực. Và khi người phụ nữ dấn thân để viết về chúng đồng nghĩa với việc chấp nhận nguy cơ bị phán xét: là sỗ sàng, là không biết giữ gìn, là làm tổn hại đến những giá trị vốn được xem là thiêng liêng. Với Người xé mặt nạ, Bùi Mai Hạnh dường như không né tránh nguy cơ ấy. Trái lại, tác phẩm cho thấy một lựa chọn viết dứt khoát: nhìn thẳng và mổ xẻ sự thật trần trụi chứ không tiếp tục im lặng để quên đi. Và như thế, Bùi Mai Hạnh viết để không tìm cách “làm mềm” những tổn thương. Người phụ nữ trong tác phẩm không được khắc họa như một hình tượng lý tưởng của sự hy sinh: có những lúc nhân vật yếu đuối, có lúc tủi nhục, có lúc giận dữ, có lúc mỏi mệt đến mức chỉ muốn buông xuôi.

“Tôi không muốn chết trong sợ hãi, nuối tiếc giống mẹ. Tôi muốn nói hết những gì tôi biết về cuộc đời này, với mẹ. Tôi muốn thiếp vào giấc chết như thiếp ngủ, giống mẹ chồng. Được làm một linh hồn hoan lạc, trút hơi thở cuối mãn nguyện hạnh phúc […]” (tr.141)

Tác giả không che giấu những cảm xúc “trần trụi” và “hổ thẹn”, bởi chính những cảm xúc ấy mới phản ánh trung thực đời sống nội tâm của chị. Ở một đoạn viết về sự đổ vỡ, người đọc có thể bắt gặp cảm giác “trống rỗng hơn cả nỗi buồn”, một trạng thái mà ở đó, đau khổ không cồn cào mà trở nên câm lặng, đè nặng. Viết ra trạng thái ấy đòi hỏi một sự trung thực triệt để với chính mình; và đó cũng là một dạng can đảm – sự can đảm thứ hai: can đảm cảm xúc. Sự can đảm này còn được đẩy mạnh và sâu thành can đảm tư tưởng, thể hiện ở việc tác phẩm không đưa ra những lối thoát dễ dãi. Người xé mặt nạ không hứa hẹn sự “chữa lành” nhanh chóng, cũng không kết thúc bằng một thông điệp lạc quan mang tính công thức. Nỗi đau không được xóa bỏ, mà được đặt vào trung tâm của suy nghiệm và phản tỉnh. Người phụ nữ không “vượt qua” bằng cách quên đi, mà bằng cách thừa nhận rằng tổn thương là một phần của kinh nghiệm sống. Có những đoạn văn cho thấy nhân vật học cách sống cùng ký ức đau đớn, không còn chống cự, cũng không còn tự trách. Chính sự chấp nhận ấy mở ra một dạng tự do nội tâm, dù không còn lành lặn và đôi phần mong manh.

“Anh và tôi, hai khối tình đau đớn mù loà đổ ụp vào nhau. Tan vỡ là tất yếu. Còn lại là bạo lực và thù hận. Cho nhau càng nhiều, thù hận càng sâu. Vết thương càng khó chữa lành. Ác mộng rình rập. Anh đuổi đánh, tôi chạy. Tội của tôi là dám bỏ chạy. Lẽ ra tôi cứ phải ngồi yên cho anh đánh khi muốn xả ra nỗi đau đời.” (tr. 181)

Phải nói rằng – về thể loại – Người xé mặt nạ không phải là một tiểu thuyết hay một tự truyện, nhưng cho dù đây là một hồi ký cá nhân, tác phẩm vẫn có giá trị ở những dữ liệu chồng chất mang tính xã hội học của thân phận người phụ nữ trong xã hội Việt Nam đương đại mà rất hiếm tác phẩm nào có được cho đến nay. Từ cái tôi cá nhân, tác phẩm dần chạm đến một chiều kích rộng hơn: nỗi đau riêng tư của người phụ nữ không còn là câu chuyện của một cá nhân đơn lẻ, mà vang vọng những trải nghiệm quen thuộc của nhiều phụ nữ khác trong xã hội chúng ta. Người đọc nữ có thể nhận ra chính mình trong những khoảng lặng, trong những câu hỏi không lời, trong cảm giác phải đóng vai người phụ nữ “bình an” khi bên trong đã rạn vỡ. Ở điểm này, viết về nỗi đau không chỉ là một hành vi tự sự, mà còn là một hành động chia sẻ, mở đường cho sự đồng cảm và đối thoại.

Người xé mặt nạ là một cuốn sách gai góc, có thể gây sốc với nhiều người đọc dù trẻ hay già, bởi nó buộc người đọc phải nhìn thẳng vào những điều thường bị né tránh. Nhưng cũng chính sự không dễ chịu ấy làm nên giá trị của tác phẩm. Bùi Mai Hạnh đã lựa chọn đứng về phía sự thật, thay vì sự an toàn bởi lẽ khi chị viết về nỗi đau riêng tư của người phụ nữ –  của chính chị – trong bối cảnh xã hội còn nhiều định kiến, là một lựa chọn can đảm: không ồn ào, không tuyên ngôn, nhưng bền bỉ.

Tôi đọc hết Người xé mặt nạ, có vài chương tôi đọc lại hai lần, điều đọng lại trong tôi khi đóng sách lại không phải là sự ám ảnh hay dằn vặt bởi những bi kịch hay những bùn lầy mà tác giả đã ngụp lặn trong đó, mà là cảm giác đau nhói khi đọc được một sự thành thật hiếm hoi – có quá ít tác phẩm văn học Việt Nam được viết ra bằng sự thành thật như thế về nỗi đau của người phụ nữ. Văn học và các ấn bản phẩm đương đại Việt Nam vẫn còn chưa xuất hiện dòng văn chương sự thật này – khác hẳn với dòng chảy đương đại văn học thế giới trong suốt 10 năm qua kể từ sau Me Too với những cuốn sách chấn động đạt giải thưởng lớn (cf. Triste tigre, Neige Sinno). Và đặt trong bối cảnh này, khác với một số tác phẩm phương Tây vốn đạt đến độ sâu sắc của sự phân tích xã hội học về nỗi đau và thân phận người nữ, Người xé mặt nạ vẫn chủ yếu dừng lại ở trải nghiệm cá nhân – như một tường trình cuộc đời riêng tư. Điều này làm tác phẩm rất chân thực nhưng cũng giới hạn khả năng mở rộng thành một luận cứ xã hội rộng lớn hơn cho thân phận phụ nữ, khiến nó chưa đạt đến sức công phá như một số cuốn sách cùng chủ đề ở phương Tây (cf. Le consentement, Vanessa Springora; Triste tigre, Neige Sinno…).

Người xé mặt nạ hẳn là hồi ký về quãng đường “vượt thoát” của chính tác giả, tuy vậy, chính ở điểm nhấn về hành trình vượt thoát của người phụ nữ, cuốn sách cũng gợi mở một vấn đề đáng được suy ngẫm thêm: cách tác giả đặt life coaching vào vị trí khá trung tâm trong tiến trình giải phóng nội tâm. Ở một số đoạn viết, diễn ngôn trị liệu - khai vấn hiện lên như một không gian giúp người phụ nữ dừng lại, xem xét bản thân, học cách đặt câu hỏi và từng bước tái cấu trúc đời sống cảm xúc. Không thể phủ nhận rằng, trong bối cảnh đương đại, life coaching mang đến những công cụ hữu ích, giúp cá nhân nhận diện tổn thương và khôi phục tiếng nói đã từng bị lấn át. Tuy nhiên, khi được gắn quá gần với viễn cảnh vượt thoát, diễn ngôn này cũng đặt ra câu hỏi về khả năng tổng quá hoát những nỗi đau vốn không chỉ mang tính cá nhân.

Điều cần lưu ý không phải là sự xuất hiện của life coaching trong tác phẩm, mà là cách diễn ngôn ấy đôi lúc được trao một vai trò nổi bật, khiến hành trình vượt thoát của người phụ nữ trong tác phẩm có xu hướng được đọc như kết quả của một sự “thức tỉnh nội tâm”. Trong khi đó, những tổn thương được khắc họa trong Người xé mặt nạ lại khởi sinh từ những không gian gia đình và xã hội rất cụ thể và quen thuộc: hôn nhân, vai trò làm vợ, làm mẹ, cùng những kỳ vọng âm thầm bền bỉ mà xã hội đặt lên thân phận nữ giới. Khi trọng tâm giải pháp nghiêng nhiều về các kỹ thuật tự nhận thức và tự chữa lành, nỗi đau có nguy cơ được nhìn chủ yếu như một vấn đề nội tâm, trong khi chiều kích xã hội – vốn là nền tảng sản sinh ra những tổn thương ấy – có phần bị khuất lấp hoặc bị giảm nhẹ.

Trên tất cả, đọc tác phẩm này của Bùi Mai Hạnh nhắc chúng ta rằng, đôi khi, can đảm không nằm ở việc chịu đựng thêm, mà ở việc dám dừng lại, dám nhìn thẳng vào nỗi đau của chính mình và nói ra: tôi đã tổn thương. Trong hành động xé bỏ mặt nạ ấy, người phụ nữ không tự hủy hoại mình, mà ngược lại, đang giành lại quyền được hiện diện như một con người trọn vẹn.

12.2025