Tobi Trần

Trong bộ phim tài liệu What Happened in Hiroshima của nhà báo Jordan Dunbar, có một khoảnh khắc khiến người xem buộc phải lặng im. Một người phụ nữ nay đã ở tuổi chín mươi, kể lại ký ức về buổi sáng ngày 6 tháng 8 năm 1945.

Bà nói:

“Tôi không còn nhớ rõ khuôn mặt cha mình nữa, chỉ nhớ ông đã tan biến trong ánh sáng.”

Khoảnh khắc đó không chỉ khơi dậy nỗi đau về một thảm họa nhân loại mà còn gợi lên câu hỏi lớn hơn: điều gì sẽ xảy ra khi ký ức về những gì đã từng tồn tại bắt đầu tan biến không phải vì thời gian mà vì chủ ý của con người ?

Từ chối sự thật lịch sử không chỉ là một hành vi sai lầm tri thức mà nó chính là một hình thức tự hủy của đạo đức. Khi con người bóp méo quá khứ, họ không chỉ thay đổi các dữ kiện mà làm hoen ố cả nền tảng đạo lý vốn được hình thành từ ký ức tập thể. Về bản chất lịch sử là không gian của những vết thương, nơi con người ghi nhớ không phải để tự tôn vinh mà để hiểu giới hạn của mình. Một xã hội chọn cách lãng quên hoặc tệ hơn là tái cấu trúc quá khứ cho phù hợp với nhu cầu hiện tại thì xã hội đó đang đánh mất khả năng tự phản tỉnh, yếu tố duy nhất để bảo vệ con người khỏi sự tái diễn của bi kịch.

Hành vi bóp méo lịch sử thường không thô bạo mà nó được khoác lên lớp áo “diễn giải mới”, “tái định vị” hay “đọc lại từ góc nhìn đương đại”. Nhưng chính trong sự lịch thiệp hoa mỹ của những khái niệm đó, chúng ta sẽ nhận ra cơ chế vận hành của quyền lực, nơi ký ức bị điều chỉnh để phục vụ cho một trật tự nhận thức nào đó.

Nietzsche từng viết:

“Không có sự thật, chỉ có diễn giải.”

Song bi kịch nằm ở chỗ khi diễn giải trở thành công cụ của sự quên lãng, lịch sử không còn là đối tượng của tri thức mà là tài sản của quyền lực.

Những tranh luận hiện nay về hình tượng Tả tướng Lê Văn Duyệt và vua Gia Long trên không gian mạng Việt Nam mấy tuần nay là một minh chứng rõ nét cho sự khủng hoảng trong cách chúng ta đối diện với lịch sử. Vấn đề không chỉ nằm ở “ai đúng, ai sai” mà ở chỗ khi xã hội hiện đại vẫn chưa thể chấp nhận rằng lịch sử là một trường đa chiều, nơi sự cao cả và tàn nhẫn có thể cùng tồn tại trong một con người, nơi công và tội không thể tách bạch bằng "đạo đức đương đại". Khi chúng ta đòi hỏi lịch sử phải trong sạch thì chính chúng ta đang vô thức yêu cầu nó nói dối.

Tương tự trong lĩnh vực nghệ thuật, những cuộc tranh luận quanh những vấn đề lịch sử của Trường Mỹ thuật Đông Dương về tính xác thực của tư liệu, về bản chất của di sản thuộc địa, về “bản sắc Việt” trong môi trường Pháp hóa không đơn thuần là vấn đề sử học. Chúng phản ánh nỗi sợ hãi sâu xa của chúng ta trước sự thật rằng căn tính văn hóa Việt Nam hiện đại được sinh ra từ những mâu thuẫn giữa thuộc địa và bản địa, giữa vay mượn và sáng tạo hay giữa nỗi đau và vẻ đẹp.

Việc cố gắng làm thuần khiết quá khứ hay phủ định ảnh hưởng của ngoại lực, thực chất là hành vi bóp méo lịch sử thẩm mỹ một cách tự cắt đứt mình khỏi di sản lai ghép vốn là bản chất của hiện đại tính.

Từ Hiroshima đến các vấn đề lịch sử tại Việt Nam, từ ký ức chiến tranh đến ký ức thuộc địa, con người vẫn đang phải đối diện cùng một câu hỏi: liệu ta có đủ can đảm để giữ nguyên sự thật ngay cả khi nó không phục vụ cho lòng tự hào của mình? Lịch sử không cần được yêu, cũng không cần được tôn vinh. Nó chỉ cần được giữ lại nguyên vẹn và đôi khi là giữ lại cả sự đau đớn.

Một dân tộc không đối diện với sự thật của mình sẽ sống mãi trong những huyền thoại tự an ủi và khi ký ức được đánh bóng bởi ánh đèn tuyên truyền thì chúng ta sẽ tưởng rằng mình đang nhìn thấy rõ hơn, trong khi thực ra chỉ đang bước sâu hơn vào vùng lóa của sự lãng quên.

Hiroshima đã dạy cho nhân loại rằng có những thứ ánh sáng giết chết cả con người lẫn ký ức. Còn chúng ta đang trong cơn say của diễn giải mà vẫn chưa học được cách nhìn vào bóng tối của lịch sử mà không sợ hãi.

24.10.2025