Bảo Chân - Pierre Bayard

Nhân ngày quốc tế dịch thuật, tôi xin đăng lại hai đoạn đối thoại về vấn đề dịch thuật trích từ các cuộc phỏng vấn đã được Bảo Chân thực hiện trong khuôn khổ Festival Dịch Thuật VO-VF diễn ra tháng 10 năm 2018 tại thành phố Gif-sur-Yvettes (Pháp). Tất cả nội dung trao đổi đều được thực hiện và ghi âm bằng tiếng Pháp và tôi đã dịch lại sang tiếng Việt.

Phần 1: Clip bài phỏng vấn Pierre Bayard về suy nghĩ của ông về dịch thuật do chính Bảo Chân thực hiện tại Paris năm 2018.

Bảo Chân: Nhà văn Sarah Stridsberg (Thuỵ Điển) đã nói, “được dịch ra tiếng nước ngoài là một trải nghiệm không dễ chịu. Những câu hỏi của các dịch giả khiến tôi nghĩ rằng văn bản dịch sẽ là một bản sao nhạt nhoà của tác phẩm gốc”. Ông nghĩ gì về ý kiến này?

Pierre Bayard: Câu hỏi của bạn gợi ra hai vấn đề mà tôi muốn tách biệt để trả lời rõ ràng hơn. Trước hết, vâng, điều đó thật khó chịu, nhưng tôi chưa từng lo lắng việc bản dịch có thể bị sai lệch. Chuyện ấy thật khó chịu, bởi vì, dịch giả thường là người hiểu biết rõ tác phẩm của bạn nhất. Bằng cách nào đó họ nhìn vào văn bản của bạn với một góc nhìn sắc sảo, bạn gần như “trần trụi”, không bị che mờ bởi cảm xúc cá nhân. Điều này khiến tôi nhớ đến một dịch giả người Nhật, người đã dịch hai cuốn sách của tôi. Anh ấy là một người cực kỳ tận tâm và nghiêm túc. Trong quá trình dịch thuật, anh ấy đã phát hiện ra một số lỗi trong sách của tôi – đó là lỗi liên quan đến bản dịch – vì trong cuốn sách anh ấy dịch tôi có sử dụng trích đoạn của Agatha Christie – và cả những điểm về cấu trúc ngôn ngữ chưa hợp lý trong bản thảo gốc của tôi. Anh ấy từng hỏi tôi: “nhưng tại sao lại viết vụng về ở chỗ này? Sao anh dùng từ ‘vì vậy’ ở đây, trong khi ‘tuy nhiên’ có vẻ hợp lý hơn?” Thú thật, tôi không nhớ tại sao mình của vài năm trước lại chọn từ như vậy. Sau khi suy ngẫm, tôi nhận ra anh ấy đúng – “vì vậy” quả thực không phù hợp trong ngữ cảnh đó. Dịch giả, theo cách nào đó, “lắng nghe” từng dòng chữ, từng câu từ của bạn. Họ khám phá cách bạn suy nghĩ, những sai lầm, sự thiếu chặt chẽ của bạn, và cả con người thật của bạn, như thể bạn đang đứng trước mặt họ, không chút giấu giếm.

Về vấn đề thứ hai, liệu tôi có lo sợ bản dịch trở thành một bản sao nhạt nhòa, kém sắc so với nguyên tác hay không, câu trả lời của tôi là: Không. Tôi tin tưởng tuyệt đối vào các dịch giả. Với tôi, dịch thuật không chỉ là việc chuyển ngữ mà là tái tạo một tác phẩm giống như việc chuyển thể một tác phẩm thành phim. Đó như là một tác phẩm mới, độc lập, và chẳng có lý do gì để lo lắng về tính pháp lý hay sự tự do sáng tạo của người dịch.

Bảo Chân: Khi cuốn sách của ông được dịch ra ở Việt Nam - ở đất nước ông không hiểu biết tiếng Việt, và văn hoá Việt Nam vốn xa lạ với ông. Ông đã sống qua kinh nghiệm về sự xa lạ này như thế nào?

Pierre Bayard: Tôi tự hào khi các tác phẩm của mình được dịch ra nhiều ngôn ngữ, đặc biệt tự hào hơn nữa khi chúng đến với những nền văn hóa xa xôi, nơi ngôn ngữ và bối cảnh hoàn toàn khác biệt. Đó là một trải nghiệm tuyệt vời, được chạm đến những thế giới mới, những nền văn hóa đa dạng. Tôi không hề sợ hãi, như tôi đã nói. Với tôi dịch tác phẩm là một sự tái tạo. Ngược lại, tôi mong các dịch giả mạnh dạn sáng tạo, thậm chí “phát minh” ra một không gian mới, phù hợp với phong cách của họ và văn hóa nơi họ sống.

Tôi muốn chia sẻ thêm về một tác phẩm của một nhà văn Hungary mà tôi rất yêu thích, tác phẩm Le traducteur kleptomane (Dịch giả trộm chữ), kể câu chuyện thú vị về một tên trộm. Một ngày nọ, tên trộm này trở thành dịch giả, nhưng vẫn giữ thói quen “trộm cắp” của mình – anh ta “trộm câu lấy chữ”. Chẳng hạn, khi dịch một văn bản nhắc đến mười hai giá đèn nến, anh ta giữ lại mười giá nến và “chiếm” hai cái cho mình. Tôi thấy đây là một phúng dụ tuyệt vời có thể dành cho dịch thuật! Một bản dịch không chỉ là bản sao, mà là cơ hội để dịch giả sáng tạo, thêm thắt và làm mới tác phẩm. Điều này rất gần với trường phái phê bình văn học mà tôi sáng lập, gọi là Critique interventionniste (Phê bình can thiệp). Trường phái này khuyến khích không chỉ tiếp nhận thụ động các tác phẩm, mà còn cải tiến, biến đổi chúng để phù hợp với dòng chảy của văn học đương đại, thậm chí phản đối tác giả. Với tôi, việc “trộm câu lấy chữ” hay phê bình can thiệp càng trở nên ý nghĩa khi tác phẩm được đưa đến những nền văn hóa xa xôi. Tôi thực sự hy vọng các dịch giả ở những nơi ấy không ngần ngại “chế biến” tác phẩm của tôi theo cách riêng của họ.

Bảo Chân: Điều gì đã thôi thúc ông viết cuốn sách Comment parler des livres que l'on n'a pas lus ? (Làm sao nói về những cuốn sách chưa đọc?). Ông có nghĩ ông đã góp phần kích thích việc đọc sách hơn?

Pierre Bayard: Liên quan đến cuốn sách Làm sao nói về những cuốn sách chưa đọc? mà bạn nhắc đến, tôi muốn làm rõ một số hiểu lầm. Cuốn sách này rất thành công, nhưng cũng gây ra nhiều tranh cãi. Nhiều độc giả và nhà báo lầm tưởng rằng mục đích của nó là khuyên mọi người không cần đọc sách, hay chỉ đơn thuần là một lời đùa vui về cách “lừa dối” trong việc thưởng thức văn học. Hiểu lầm càng sâu sắc hơn khi có nhiều độc giả cho rằng cuốn sách của tôi làm cho họ bớt mặc cảm thiếu kiến thức. Nhưng đó hoàn toàn không phải là mục đích của cuốn sách ấy! Ý định của tôi không phải là xóa bỏ cảm giác tội lỗi khi chưa đọc một cuốn sách, mà là khám phá cách chúng ta giao tiếp và tương tác với văn bản trong tình huống khi hai người trò chuyện về những cuốn sách họ chỉ biết mơ hồ, đã đọc mà quên đi, hoặc thậm chí chưa từng đọc, những cuộc đối thoại ấy lại rất giá trị trong việc nghiên cứu giao tiếp xã hội. Từ những ký ức mơ hồ, chúng ta có thể “tái chế” và đề xuất những ý tưởng mới. Cuốn sách không nhằm mục đích làm dịu đi cảm giác tội lỗi, nhưng nếu nó vô tình giúp độc giả trên thế giới này cảm thấy nhẹ nhõm, tôi cũng rất vui. Tuy nhiên, mục tiêu chính của tôi là phản ánh cách chúng ta tiếp cận văn học và khuyến khích sự sáng tạo trong việc “can thiệp” vào các tác phẩm. Đó chính là mảnh đất màu mỡ để chúng ta thảo luận, vượt ra ngoài khuôn khổ của tác phẩm gốc, và cả những sản phẩm văn hoá nghệ thuật.

--------------------------------

Phần 2: Một trích đoạn cuộc trao đổi giữa các khán giả với Bảo Chân về việc dịch tác phẩm của Pierre Bayard, trong khuôn khổ buổi toạ đàm của Bảo Chân tại Festival dịch thuật VO-VF cũng vào tháng 10 năm 2018 tại Pháp.

Khán giả: Vâng, tôi muốn hỏi thêm. Bởi vì khi dịch cuốn sách của Pierre Bayard, tôi thấy có rất nhiều khó khăn. Khi cô nói đến việc “bật chế độ Pierre Bayard”, thì trên thực tế, theo định nghĩa ngôn ngữ gắn liền với một nền văn hóa, vậy thì cô có thật sự ở trong “chế độ” đó không? Hay đó chỉ là một cách nói hài hước, một sự giễu nhại? Cô cảm thấy thế nào khi “bật chế độ Pierre Bayard”?

Bảo Chân: Tôi hoàn toàn hiểu thắc mắc của cô. Thực ra, đối với một dịch giả… cô cũng biết đấy dịch giả tự nhiên luôn có khả năng “chuyển chế độ” (switching) – tức là thay đổi cách tư duy, cách cảm nhận tùy vào ngôn ngữ mà mình đang làm việc. Nghe có vẻ hơi viển vông, nhưng điều này hoàn toàn thấm đẫm tinh thần và lý thuyết phân tâm học. Không có khả năng đó, liệu ta có thể trở thành dịch giả không? Liệu ta có thể dịch tốt được không?

Tôi xin chia sẻ một chút: hành trình học tiếng Pháp và văn hóa Pháp của tôi khá dài. Tôi đã bắt đầu học tiếng Pháp từ năm tôi lớp 6, tức là từ năm 1989. Toàn bộ quá trình học tập ấy, theo một cách tự nhiên, đã khiến tôi trở thành người song ngữ, đa văn hóa. Chính vì vậy, khi dịch tôi phải cho độc giả Việt Nam, tôi không còn là “người Việt” y hệt như họ nữa. Thực sự là như vậy. Tôi hiểu trọn vẹn cuốn sách này của Pierre Bayard, nắm bắt được tư duy và những lý luận của ông – nếu không, làm sao tôi có thể theo sát tư tưởng ông ấy đến thế? Và điều tôi nói về việc "bật chế độ" đó vừa mang tính hài hước, vừa là một sự thật trong dịch thuật, bởi nó chính là trải nghiệm ngôn ngữ nội tại của tôi.

Tôi nghĩ rằng một dịch giả giỏi không đơn thuần là người biết nhiều ngôn ngữ. Điều làm nên khác biệt giữa dịch giả và một độc giả biết ngoại ngữ thường chính là khả năng làm chủ đồng thời hai ngôn ngữ, cả tiếng Pháp lẫn tiếng Việt, trong thế cân bằng. Quan trọng hơn, dịch giả phải giữ được một khoảng cách đủ lớn để có thể lý luận và hình dung hai ngôn ngữ trong tương quan bình đẳng. Với tôi, giờ đây không còn ranh giới giữa “ngoại ngữ” và “tiếng mẹ đẻ”. Cả tiếng Pháp và tiếng Việt đều là ngôn ngữ của tôi.

Việc giữ khoảng cách với ngôn ngữ trong dịch thuật, tôi gọi đó là một “chế độ phản tư ngôn ngữ”. Chính nhờ sự phản tư này mà dịch giả đạt được sự cân bằng cần thiết. Trong dịch thuật, ngoài tri thức về ngôn ngữ, lịch sử, địa lý, văn hóa…, tôi cần duy trì được “chế độ phản tư” ấy lâu dài. Khi đọc tiếng Pháp, tôi tư duy và lý luận theo logic của ngôn ngữ Pháp. Khi dịch sang tiếng Việt, tôi buộc phải tư duy lý luận bằng tiếng Việt, vì độc giả của tôi là người Việt. Với tôi, dịch thuật không phải là một sự thỏa hiệp, mà là một sự chuyển giao – một hành động chuyển vị. Và đó chính là lý do vì sao tôi nói rằng tôi phải “bật chế độ Pierre Bayard”.

Khán giả: Tôi từng nghĩ rằng việc dịch thuật đã là một thử thách, nhưng khi bắt đầu học và thực hành, tôi nhận ra nó còn phức tạp hơn nhiều. Văn hóa phương Tây – tôi không nói cụ thể về tiếng Pháp, mà là văn hóa phương Tây nói chung – thường mang tính phân tích. Tiếng Pháp, với đặc trưng phân tích rõ ràng, đối lập với tiếng Việt, một ngôn ngữ thuộc văn hóa Á Đông, mang tính tổng hợp, tương tự như tiếng Trung Hoa. Tôi nói tiếng Việt, nhưng không nói được tiếng Nhật, và cũng không rõ đặc điểm của tiếng Nhật ra sao, chỉ biết rằng nó cũng thuộc nhóm ngôn ngữ tổng hợp. Vậy, khi đứng trước hai hệ thống ngôn ngữ hoàn toàn khác biệt – một bên là phân tích, một bên là tổng hợp – làm thế nào để dung hòa và xử lý chúng trong bản dịch? Nó giống như một cặp đôi thuộc hai loài khác nhau, về mặt sinh học không thể kết hôn. Với một ngôn ngữ phân tích như tiếng Pháp, làm sao có thể chuyển đổi sang một ngôn ngữ tổng hợp như tiếng Việt?

Bảo Chân: Thực ra, vấn đề không chỉ nằm ở cấu trúc ngôn ngữ. Chúng ta thường nhấn mạnh rằng ngôn ngữ chỉ là công cụ để diễn đạt. Thế nhưng còn một yếu tố quan trọng hơn, mà tôi chưa có nhiều thời gian để đề cập kỹ lưỡng, đó chính là “ý” (idée) và “nghĩa” (sens). Những “đơn vị ý nghĩa” (unité de sens) mới là cốt lõi làm nên văn bản, nó còn vượt lên trên khía cạnh hình thái ngôn ngữ – vốn chỉ là phương tiện. Vì vậy, mục tiêu hàng đầu của tôi trong quá trình dịch là truyền tải đầy đủ hết những nghĩa (nội hàm). Tùy theo từng đơn vị ý nghĩa, tôi cố gắng bảo toàn phong cách và giọng văn của văn bản gốc. Còn về cách thức diễn đạt lại trong bản dịch, thành thật mà nói, có đôi khi chính tôi cũng không nhận thức rõ mình đã xử lí bằng cách nào trong lúc dịch. Dịch một văn bản sang tiếng Việt là cả một quá trình phức tạp, tôi phải cân nhắc kỹ lưỡng, tìm ra cách chuyển ngữ sao cho vừa chính xác vừa tự nhiên. Có lẽ tôi vẫn cần nhiều thời gian hơn để phân tích chính bản dịch của mình để có thể lý luận hoá phương pháp.

Bảo Chân, 30-09-2025