Nguyễn Hoàng Văn

Sự ồn ào phát sinh từ cái tên “Tiến sĩ Đoàn Hương” làm tôi nghĩ đến những tranh cãi dữ dội quanh nhân vật Trautmann trong Thủ thành (The Keeper) trước khi được sống bình thường, được xem là chẳng dính dáng gì đến những tội ác của cái thể chế mà mình đã được dưỡng dục và, thậm chí, đã từng hăng hái phụng sự bằng nhiệt huyết của tuổi trẻ. [1]

Cuốn phim tái hiện cuộc đời của Bernhard Carl “Bert” Trautmann, một tù binh Đức trên đất Anh, bị chính phủ Anh xếp hạng là phát xít gộc nên phải vượt qua bao nhiêu tầng bậc chướng ngại để trở thành con rể nước Anh, rồi một thủ môn ngoại hạng của Manchester City, câu lạc bộ bóng đá cũng vào hàng ngoại hạng của nước Anh. [2]

Hãy tưởng tượng một người với những vết ố tương tự trong quá khứ mà phải ngoi đầu sinh tồn trên đất nước chúng ta. Anh ta phải xoay xở như thế nào đây trước đội quân đá cá lăn dưa chính trị, lúc nào cũng có thể sử dụng mình như là nấc thang, là cái đòn kê để mà tâng công, mà quảng bá cho sự được việc của bọn chúng đối với thể chế? Trong cái đời sống mà, nói theo Tô Hoài:

“Ngổn ngang tâm sự và tâm trạng chua chát, mỉa mai lại hài hước. Có người quen thân, có người chỉ sơ sơ, bây giờ moi móc những việc, những lời đã nói, bất kể nói nghiêm trang hay khi vui chén bông đùa, được dẫn chứng bằng cớ ra, phân tích cho nhau rõ ranh giới địch ta.” [3]

thì để thủ thân, anh ta phải kỹ lưỡng… khử trùng chính trị cho mình, phải chứng tỏ mình đã đã không còn vướng víu gì với quá khứ xấu xa, phải đóng kịch, phải sống giả, hoàn toàn không còn là mình bởi, cũng nói theo Tô Hoài:

“… hằng ngày gặp và làm việc, nhưng cách sống của mỗi người cũng úp mở nửa thật, nửa giấu. Chơi với nhau đấy, rồi đi đâu, làm gì không biết. Và xem nhẹ cả những việc tình nghĩa..” [4]

Tình nghĩa có nhẹ, có thoi thóp thì cũng là tình nghĩa. Điều đáng sợ nhất của môi trường “ăn thịt người” là, để sinh tồn, thì phải biết… ăn thịt người, phải chứng minh cho bằng được là mình, dẫu gì, vẫn được việc, vẫn hữu dụng, hơn hẳn mặt bằng của xã hội. Anh ta phải hòa nhập vào không khí đấu tố, hơn hẳn mức bình thường. Anh ta phải là một thứ đá cá lăn dưa chính trị, vượt xa mức trung bình. Và để được như thế thì anh ta phải căng mắt ra mà lùng sục cho bằng được những quá khứ còn ố đen hơn mình, như một đấu tố quân. Như thế, nếu lọt vào đất Việt, Trautmann sẽ khó mà ngóc đầu lên như chính mình, một con người tử tế, đừng nói là bay xa, bay cao.

Lý lịch nám đen của Trautmann bắt đầu vào năm 1933, lúc mới có 10 tuổi, như một đội viên Jungvolk, nhánh thiếu niên của Hitler Youth. Rồi như một “Thanh niên Hitler”, Trautmann tình nguyện gia nhập quân đội, nhảy dù xuống Ba Lan trong cuộc chiến khơi mào Đệ nhị thế chiến rồi, sau đó, tiến về đất Nga, chiến trường miền Đông và, chỉ trong ba năm, đã được tưởng thưởng năm huy chương. Đến khi được điều sang chiến trường miền Tây thì sa chân, bị bắt sống với huy chương Iron Cross trong người nên được xem như một tù binh hạng C, loại phát xít gộc.

Nhưng số phận đã thay đổi trong trại tù trên đất Anh khi Trautmann lọt mắt xanh Jack Friar, một chủ tiệm thực phẩm ở thị trấn St Helens kề bên, cũng là ông bầu của đội bóng địa phương, vẫn đều đặn đến trại giao hàng. Phát hiện Trautmann là một thủ môn xuất sắc trong trò cá cược thuốc lá bằng trái bóng giữa các tù binh, Friar thông đồng với chỉ huy trại để, thỉnh thoảng, đưa ra ngoài tham gia các trận so tài của câu lạc bộ đang xuống dốc thê thảm của mình.

Đầu tiên là phản ứng giận dữ của các cầu thủ St Helens. Chiến tranh đã kết thúc nhưng dư âm của những mất mát về người, về của, về những năm tháng bất an đầy khó khăn đâu dễ phai mờ? Mối thù chưa thể nguôi ngoai thì làm sao có thể yên lòng đứng cùng đội ngũ với kẻ từng cầm súng ở phía bên kia? Nhưng khung thành không thể bị chọc thủng mãi và, không có chọn lựa nào khác, họ miễn cưỡng chấp nhận rồi, từ từ, bằng tài năng và sự tử tế, Trautmannn đã khiến cả đội bóng thay đổi để, đến một lúc nào đó, gắn bó như một phần không thể thiếu, một bằng hữu, anh em.

Nghĩa là… “diễn biến hòa bình”. Nhưng hòa bình còn diễn biến sâu hơn và cái ý niệm mà những nhà tuyên giáo trên đất nước chúng ta du nhập từ phương Bắc đã ứng nghiệm ngay trong nhà của ông bầu khi Friar sắp xếp để Trautmann làm việc tại cửa tiệm của mình. Magaret, cô con gái rượu, gay gắt phản đối và, thất bại, bao nhiêu phẫn hận bị trút hết lên đầu kẻ cựu thù. Cô đốp chát nguyền rủa, bằng ngôn ngữ tuyên truyền, phe địch, nhà ta. Cô mặt nặng mày nhẹ, cô đá thúng đụng nia. Thế nhưng, dẫu có biểu lộ sự thù ghét đến đâu, cô cũng dần dà khám phá ra rằng kẻ cựu thù này cũng là con người, cũng tử tế và cũng đáng được yêu và, cuối cùng, họ thành vợ, thành chồng. Năm 1948, ba năm sau khi chiến tranh kết thúc, các tù binh được phép hồi hương thì Trautmann chọn cái vùng đất mà mình đến để ngồi tù làm quê hương để, một cách bất ngờ, vươn tới một cơ hội còn lớn hơn.

Nhưng cơ hội lớn lại kèm theo thách thức lớn. Khi Trautmann được Manchester City để mắt, chọn để thay thế thủ môn chính đã đến tuổi về hưu thì dông bão nổi lên, ầm ầm. Manchester City là một đội bóng hạng A nên sự phản đối cũng dữ dội… hạng A, nhất là khi số lượng ủng hộ viên người Do Thái chiếm một tỷ lệ lớn. Vẫn còn đau đớn với những năm tháng bị đày ải, bị xua đuổi và truy bức, vẫn còn để tang những thân nhân bị hủy diệt trong những lò sát sinh, họ gay gắt với tối hậu thư rằng, hoặc là Trautmann, hoặc là bị tẩy chay. Hàng chục ngàn người biểu tình bên ngoài sân bóng. Cả thành phố Manchester nóng lên và, lúc này, thì vấn đề không chỉ là của riêng câu lạc bộ hay thành phố. Nó đã là một nghị sự quốc gia, thậm chí, quốc tế.

Chướng ngại tưởng không thể vượt qua này đã bất ngờ chùng xuống khi Magaret chất vấn Giáo sĩ Alexander Altmann, lãnh tụ tinh thần của Cộng đồng người Do Thái Manchester và là nạn nhân toàn phần của chế độ phát xít bởi từng bị đày ải trong trại tập trung và đang ôm mối hận từ việc cha mẹ bị giết mất xác, như là nạn nhân Holocaust. Cô gái trẻ gay gắt trong cuộc chạm mặt giữa một hội quán rằng ông ta không thể bắt chồng mình gánh chịu toàn bộ trách nhiệm cho những tội ác mà chế độ Quốc xã gây ra và lời của cô vợ trẻ này đã khiến vị giáo sĩ bừng tỉnh. Như một sự khai ngộ, Altmann sau đó đã nhắn nhủ với những tín đồ trong lá thư công bố trên báo chí rằng sẽ là hoàn toàn bất công nếu “ép buộc một cá nhân phải gánh chịu trách nhiệm cho toàn bộ những tội ác của chế độ phát xít”. Ông bày tỏ:

“Bất cứ thành viên nào của Cộng đồng Do Thái cũng có quyền có quan điểm riêng của mình, nhưng, bất kể sự tàn bạo khủng khiếp đã từng gánh chịu dưới bàn tay bọn phát xít, chúng ta không nên tìm cách trừng phạt một người Đức riêng lẻ vì những hành vi tàn ác không dính dáng gì đến anh ta. Nếu thủ môn này là một người tử tế, tôi cho rằng không có tổn hại gì trong việc này. Cá nhân nào cũng cần phải được phán xét qua những hành vi của riêng họ.”

Từng tình tiết một, từ thấp đến cao, những nút thắt luôn được mở ra trong ý hướng nhân bản này. Khởi đi từ một tính toán thực dụng và có chút láu cá của ông bầu một đội bóng nhỏ, nút thắt đã mở ra với những “diễn biến hòa bình” có hậu khi Trautmann trở thành một đồng đội thực sự rồi thành bạn đời, với những người từng xem mình là kẻ thù. Từ lời chất vấn dựa trên lẽ công bằng, nút thắt mới lại dẫn đến một cái hậu còn lớn hơn với một thông điệp là, nếu công bằng với nhau, và hãy tháo bỏ hàng rào định kiến bằng cách nhìn thật kỹ vào sự tử tế của nhau.

Từ câu chuyện của “kẻ thù Đức” hội nhập trên đất Anh khi chiến tranh mới vừa kết thúc thì, tận nửa thế kỷ sau khi xung đột chấm dứt, chúng ta sẽ lấy làm tiếc nếu quay lại với thứ “diễn ngôn” hoàn toàn vắng bóng ý niệm vị tha mà Tiến sĩ Đoàn Hương cùng đội ngũ nhà báo a tòng xào xáo. Mà có gì là ghê gớm, chỉ là lời phân ưu tử tế, cho một nghệ sĩ gốc Việt tài năng và tử tế, chỉ là chọn sống ở nước ngoài, và chỉ là qua đời cận ngày đại lễ. Bọn làm khó này muốn gì với thứ với thứ lễ nghĩa còn nghiệt ngã hơn cả Tống Nho, ngày cả nước phải vui thì không cá nhân nào được phép buồn? Họ hướng đến cái gì khi khư khư ôm ấp sự đố kỵ và thù ghét? Họ muốn đất nước phải là một lãnh địa, một thành quách khép cửa, tách bạch tình cảm giữa người bên trong và bên ngoài? Họ muốn “Bắc Hàn hóa” đất nước, quy hoạch cả cảm xúc của con người? Hay họ muốn quay ngược về với thời kỳ trấn áp Nhân Văn – Giai Phẩm, cái thời mà, theo nhà thơ Lê Đạt, “đem bục giao thông đặt giữa trái tim người”?

Chúng ta không thể trả lời thay nhưng, điều chắc chắn, nếu rập khuôn theo bọn làm khó này thì đất nước chỉ có thể nghèo đi chứ không thể khá lên và, điều này, có thể thấy rõ qua số phận đặc biệt của cố họa sĩ Trần Trung Tín.

Trừ một số ít đếm trên đầu ngón tay những người bạn trong giới văn nghệ, Trần Trung Tín chỉ được chính thức công nhận như một họa sĩ sau khi được giới phê bình mỹ thuật ngoại quốc khám phá, ca ngợi như một tài năng độc đáo, một “họa sĩ âm trong thế giới dương”. Cái khác biệt nằm ở cách biệt “âm - dương” ấy khi nét cọ của Trần Trung Tín chỉ chú ý đến sự cô đơn, nỗi buồn và cái chết, thậm chí chỉ là cái chết của một con chim, ngay giữa xã hội thời chiến với không khí rất… “dương”. Xã hội “dương” bởi phải “lạc quan” với sức mạnh tập thể mà bỏ qua sự yếu đuối cá nhân, phải gồng lên với niềm tin tất thắng mà vờ điếc, vờ mù trước những đau đớn và mất mát của hiện tại, v.v. [4] Câu chuyện có hậu của họa sĩ khác thường này chỉ là một bằng chứng độc đáo cho cái luật đời mà ai cũng biết: triệt tiêu sự khác biệt có nghĩa là triệt tiêu sự độc đáo, triệt tiêu những tài năng, triệu tiêu những mầm mống thiên tài và, do đó, sẽ làm đất nước nghèo đi và tẻ nhạt hơn, đặc biệt trong ý nghĩa văn hóa, tinh thần.

“Diễn ngôn Đoàn Hương”, do đó, xét về danh nghĩa, không hề thể hiện ý nghĩa gác cửa, bảo vệ thể chế vì trái ngược với diễn ngôn chính thức. Nó khác những tuyên ngôn chính thức, vốn hào phóng và biết điều, ăm ắp những ý tưởng tốt đẹp về “đoàn kết dân tộc”, về sự “hòa giải” rồi “tha thứ”, “xóa bỏ hận thù”, và về cộng đồng hải ngoại như là “một phần máu thịt của tổ quốc”, v.v. Như thế, điều cần làm của những chức sắc cao cấp nhất về văn hóa - tư tưởng là một sự khẳng định rõ ràng, minh bạch. Ít nhất cũng phải là một thư ngỏ tương tự lời tâm huyết của giáo sĩ Altmann để nhấn mạnh rằng, “bất cứ cá nhân nào cũng có thể có ý kiến riêng”, tuy nhiên những giọng điệu thiếu vị tha, thiếu hòa giải và, thậm chí, sách động sự chia rẽ là lạc điệu, không dính líu gì đến đường lối chung.

Sự im lặng càng kéo dài thì càng củng cố thêm cái định kiến cũ rích là, toàn bộ, những lời lẽ như hòa giải, v.v. chỉ mang tính trình diễn và tiếp thị nên, từ bọn làm khó riêng lẻ với diễn ngôn gây tranh cãi đến cái hệ thống đang im lặng, tất cả đều không hay như nhau. Không hay ở định kiến và sự đố kỵ. Không hay ở sự cố chấp, không nhìn ra sự tử tế từ phía đang đi khác con đường. Nếu chuyện đời của Trautmann cho thấy “diễn biến hòa bình” đã xảy ra với những cái hậu đáng mơ ước khi con người phát hiện những khía cạnh tử tế của nhau, thì, ở đây, từ “diễn ngôn Đoàn Hương” lại cho thấy nỗ lực ngăn chặn những cái hậu như thế, ngăn chặn việc nhìn nhận sự tử tế ở phía khác con đường, như sự tử tế và tài năng của người nghệ sĩ đã khuất, ở tận Canada.

Đó, tất nhiên, không hề là lời đáp, là giải pháp cho cái dân tộc đang rất cần sự hòa giải giữa chúng ta, những con người cùng tự xem mình là người Việt Nam, cùng xem mà lãnh thổ cha ông để lại cong theo hình chữ S, với đầu trên là Nam Quan và đầu dưới là Cà Mau, cùng xem Truyện Kiều là một kiệt tác văn chương, cùng xem bài thơ thần của Lý Thường Kiệt như là bản tuyên ngôn độc lập đầu tiên, v.v. Và để hòa giải như thế thì chúng ta cần phải hướng về sự tử tế của nhau, thay vì chăm chăm xoáy sâu vào sự thiếu tử tế mà lịch sử, mà hoàn cảnh chính trị đã in hằn vào số phận của nhau.

Chú thích:

1. https://www.bbc.com/vietnamese/articles/c0lkpzz002xo
2. https://www.bing.com/videos/riverview/relatedvideo?q=the+keeper+movie&mid=072D961DA1D8577EE731072D961DA1D8577EE731&FORM=VIRE

Phim The Keeper (còn có tên Trautmann) thực hiện với sự hợp tác giữ Anh và Đức. Đạo diễn là Marcus H. Rosenmüller, nhân vật chính do tài tử Đức David Kross đảm nhận. Phim ra mắt năm 2019.

3. Tô Hoài (2013 ) Cát bụi chân ai, NXB Hội Nhà văn, trang 114.
4. Tô Hoài, sđd, trang 59
5. Trần Trung Tín là người Bến Tre, theo Việt Minh năm 12 tuổi, năm 1954 tập kết ra Bắc và theo học tại Trường điện ảnh. Vì một “tai nạn thơ” nên chuyển sang đam mê hội họa nhưng không được nhìn nhận, chỉ một số ít họa sĩ như Bùi Xuân Phái mới nhìn ra thực tài. Năm 1976 Trần Trung Tín về Sài Gòn, gá nghĩa cùng chị Trần Thị Huỳnh Nga, một góa phụ. Trong một lần gặp gỡ tại nhà họa sĩ Ray Beatie ở Sydney vào năm 2008, tôi và một số bạn bè được chị Nga kể là năm 1989, để làm vui lòng chồng đang bị bệnh nằm liệt giường, chị cố gắng tổ chức một cuộc triển lãm nhưng bị gia đình nhà chồng, có nhiều người là quan chức vai vế trong ngành hải quan, phản đối, vì cho là sẽ… “bôi bác cái gia đình này”. Tuy nhiên với sự giúp đỡ của họa sĩ Ca Lê Thắng, cuộc triển lãm của Trần Trung Tín được tổ chức bên lề một cuộc triển lãm chính thức khác của Hội Mỹ Thuật TP HCM, và chính phái đoàn nghiên cứu mỹ thuật của Mỹ đã phát hiện ra Trần Trung Tín khi đến tham dự buổi triển lãm chính thức này. Ông trở thành đề tài nghiên cứu của nhà nghiên cứu mỹ thuật Sherry Buchanan, với công trình biên khảo Tran Trung Tin: Paintings and Poems from Vietnam. Asia Ink, 2002.