Hà Vũ Trọng dịch

Nguyên văn: The Notebooks of Leonardo da Vinci do Irma A. Richter biên tuyển, Ấn quán Đại học Oxford, 1991.

V. TÍNH TƯỢNG TRƯNG

Sự tự do ngắn ngủi.

Sự thận trọng – Sức mạnh

Cái này sẽ đặt trong bàn tay kẻ Vô ơn. Gỗ nuôi ngọn lửa thiêu rụi nó.

Chớ bất tuân lệnh.

Một ví von về tính kiên nhẫn

Tính kiên nhẫn giúp chúng ta chống lại những lăng mạ giống như quần áo chống lại khí lạnh. Vì nếu bạn khoác thêm y phục khi cái lạnh gia tăng, thì khí lạnh không thể làm hại bạn; cũng y như thế, càng kiên nhẫn dưới những tổn hại lớn, và chúng không thể khiến tinh thần bạn đau buồn.

Cây bị đốn đang ra chồi lại.

Ta vẫn còn hi vọng.

Chim ưng. Thời gian.

Không gì đáng sợ như lời đồn xấu.

Lời đồn xấu này do những tật xấu đẻ ra.

Sướng và khổ 

[Với một bản vẽ]

Sướng và khổ được thể hiện như cặp song sinh, vì chẳng bao giờ có cái này mà thiếu cái kia; như thể chúng được liên kết, đấu lưng lại với nhau vì chúng tương phản nhau.

Nếu bạn chọn sướng, thì biết rằng ở phía sau nó sẽ đem lại cho bạn sự khốn khổ và ân hận.   

Đây là sướng cùng với khổ, chúng được miêu tả như cặp song sinh bởi vì cái này không bao giờ tách lìa cái kia. Chúng được tạo thành với lưng đấu lưng lại nhau bởi chúng đối nghịch nhau; chúng tồn tại trong cùng một thân thể bởi vì chúng có một và cùng nền tảng, vì nguồn gốc của sướng là đau đẻ, và nguồn gốc của khổ là những khoái lạc phù phiếm và phóng đãng. Vì thế nó được miêu tả ở đây với một cây sậy trong bàn tay phải, vô dụng và vô lực, và những vết thương do nó gây ra đều bị nhiễm độc. Ở Tuscany, những cây sậy được dùng để kê giường biểu thị ở đây những giấc huyễn mộng đến, và ở đây một phần lớn đời sống được tiêu xài, ở đây phần nhiều thời gian hữu dụng bị lãng phí, đó là vào buổi sáng, khi đầu óc bình tĩnh và thư thái thích hợp để bắt đầu lại công việc mới. Ở đây, cũng có nhiều khoái lạc phù phiếm xâm chiếm, với đầu óc vừa tưởng tượng đến những thứ khả dĩ, và thể xác vừa bị những khoái lạc xâm chiếm, thường là nguyên nhân suy thoái của đời sống.

Thật và giả

Thật            mặt trời

Giả           chiếc mặt nạ

Lửa huỷ diệt sự giả dối, là nguỵ biện, và lửa phục hồi sự chân thật, xua đuổi bóng tối. Lửa biểu thị kẻ trừ khử mọi nguỵ biện, như kẻ khám phá và kẻ chứng minh sự thật; bởi vì ánh sáng, kẻ xua đuổi bóng tối vốn là kẻ che giấu mọi sự vật cốt yếu.   

Sự thật

Lửa tiêu trừ mọi nguỵ biện là thứ lừa dối; và duy trì chỉ có sự thật, là thứ vàng kim. Sự thật chung quy không thể ẩn giấu. Sự nguỵ trang là vô ích, sự nguỵ trang bị mất tác dụng trước vị phán quan cao cả như thế.    

Sự giả dối mang mặt nạ.

Không gì che giấu được dưới mặt trời.

Lửa biểu thị cho sự thật bởi nó trừ khử mọi nguỵ biện và dối trá; và chiếc mặt nạ biểu thị cho sự giả mạo và dối trá, kẻ che đậy sự thật.

Sự thật là con gái duy nhất của Thời gian.[1]

[Với bản vẽ hai nhân vật, kẻ này đang truy đuổi kẻ kia với cung và tên]

Một vật có thể không có bóng chẳng khác nào như một đức tính không thể nào không gây ra ganh tị.

Khi nữ thần Vận may đến, hãy chụp chặt nàng phía trước bằng bàn tay, bởi phía sau đầu nàng thì hói.    

Hệt như sắt rỉ sét vì không dùng đến, nước ứ đọng bị hư thối, hoặc bị khí lạnh biến thành băng, cũng thế, trí năng của chúng ta suy thoái nếu không thường sử dụng.

[Với bản vẽ những cánh bướm rập rờn quanh ngọn lửa].

Sự vô tri mù quáng khiến chúng lạc lối và vui thú với những kết quả của những hoan lạc dâm dật.

Bởi vì nó không biết ánh sáng chân thật.

Bởi vì nó không biết ánh sáng chân thật là gì.

Sự hào nhoáng phù phiếm lấy đi khỏi chúng ta năng lực sống...

Hãy nhìn xem việc có ánh lửa chiếu sáng bước chúng ta đi ở đâu sự vô tri mù quáng dẫn đường.

Hỡi phàm nhân đáng thương, hãy mở mắt!

[Với bản vẽ cái la bàn và cái cày]

Kẻ không quay lưng lại thì hướng tới một vì sao.

Những trở ngại không khuất phục được ta.

Mỗi trở ngại sinh ra quyết tâm cứng rắn.

Tính nghiêm khắc ngoan cố

*

VI. NHỮNG MIÊU TẢ TƯỞNG TƯỢNG VỀ TỰ NHIÊN

1. Cá voi

Việc phát hiện những di tích hoá thạch của một con cá voi đã nêu lên những phản tư về tính phù du của ngay cả loài tạo vật mạnh mẽ nhất.

Giống như cơn gió xoáy truy quét một thung lũng cát, với luồng tốc độ nhanh, nó hút vào cơn lốc mọi thứ ngược chiều với dòng cuốn mãnh liệt...

Không khác với luồng gió bắc xoáy tròn trong quá trình bão tố của nó...

Bão biển cũng không gầm thét lớn lắm, khi luồng gió bắc va vào những đợt sóng sủi bọt giữa Scylla và Charybdis [thuộc eo biển Messina]; cũng không phải đảo Stromboli hoặc núi Etna, khi những ngọn lửa dồn nén chất lưu huỳnh mở toang miệng núi bộc phát để phun trào sơn thạch và đất hoà cùng với lửa phát sinh.  Những thạch động hừng hực lửa của núi Etna nhả ra nguyên tố bị kiềm chế rồi xô trở lại vùng của nó, và xua đuổi phía trước nó bất cứ chướng ngại nào cưỡng lại cơn thịnh nộ dữ dội của nó...

Và lôi cuốn sự ham muốn nao nức của tôi, là ước ao được nhìn thấy thiên hình vạn trạng kì dị do thiên nhiên sáng tạo, khi đang lang thang giữa những nham thạch treo lơ lửng, tôi đi vào miệng một hang động khổng lồ, ở trước đó một hồi lâu tôi vẫn sửng sốt vì đã không ý thức về sự hiện hữu của nó, tôi khom mình, tay trái chống lên đầu gối trong khi tay phải đưa lên che trước trán. Và cúi nhìn chỗ này chỗ nọ xem tôi có thể nhận thấy những gì bên trong nó. Và sau khi ở lại một hồi lâu, bất ngờ từ đó nảy sinh trong tôi hai cảm xúc, sợ hãi và khao khát – sợ hãi thạch động tối tăm đầy đe doạ, khao khát muốn nhìn thấy bên trong đó có điều gì phi thường hay không...     

Hỡi loài vật hùng mạnh đã từng sống trong đại tự nhiên, sức mạnh kì vĩ của ngươi không giúp ích gì, cho nên ngươi cần bỏ rơi đời sống yên tĩnh để tuân theo quy luật mà Thượng đế và thời gian dành cho tự nhiên sáng tạo. Đối với ngươi, những cái vây xoè trên sống lưng cường tráng để đuổi theo con mồi, mà ngươi thường phung phí rẽ lối, và dữ dội chẻ toang những đợt sóng biển bằng lồng ngực của ngươi.  

Ôi, biết bao lần, những đoàn cá heo và cá ngừ lớn đều kinh hãi trốn chạy trước cơn cuồng nộ vô tâm của  ngươi, và ngươi quất nhanh những vây xoè và đuôi chạc làm cho biển khuấy sương mù gây sóng bão bất ngờ vùi dập và nhận chìm những con tàu: bằng những đợt sóng lớn, ngươi heat up những bờ biển trơ trụi với những bầy cá kinh hãi và tuyệt vọng muốn trốn thoát khỏi ngươi, và chúng bị để lại trên cao và chết khô khi biển rút xuống, và trở thành chiến lợi phẩm sự dồi dào và của cư dân lân cận.      

Hỡi Thời gian, kẻ tiêu hoá vạn vật, khi đem chúng trở về bản thân của ngươi, ngươi ban cho đời sống bị lấy đi nơi cư trú mới và khác nhau.

Hỡi Thời gian, kẻ tước đoạt của tạo vật, bao nhiêu hoàng đế, bao nhiêu dân tộc ngươi đã huỷ bỏ, bao nhiêu quốc gia và bao nhiêu trạng huống đã thay đổi kể từ hình thù phi thường của loài cá này đã chết tại đây trong cá huyệt động quanh co này. Giờ đây, bị thời gian phá huỷ, ngươi nằm kiên nhẫn trong một nơi bị đóng kín này với xương xẩu trơ trụi như một vật chống và cái nạng cho quả núi đặt trên ngươi.

2. Núi Taurus (Kim ngưu)

Những bản nháp thư tín nêu ra khả năng có thể tin rằng Leonardo đã từng du hành tới vùng Cận Đông và đã tới Armenia với một sứ vụ đặc biệt cho vị Tể tướng xứ Syria, đại diện cho Kait Bey, Quốc vương của Ai-cập. Tuy nhiên, không có chứng cứ rõ ràng và những đoạn văn trích dẫn dưới đây có thể là những bản thảo cho một câu chuyện tưởng tượng. 

Phân đoạn sách

Thuyết giáo và thuyết phục lòng tin. 

Lũ lụt bạo phát và hậu quả.

Sự huỷ diệt thành phố.

Nhân dân chết và tuyệt vọng.

Săn lùng kẻ thuyết giáo, sự phóng thích và lòng nhân từ của ông.

Miêu tả nguyên nhân núi lở.

Sự phá hoại của núi lở.

Tuyết lở.

Tìm kiếm vị tiên tri.

Lời tiên tri của ông.

Lũ lụt ở những vùng đất thấp vùng miền Tây Armenia, sự tháo nước là do hậu quả núi Taurus bị đứt đoạn. Nhà tiên tri cho thấy sự huỷ diệt này xảy ra như ông đã tiên đoán ra sao.

Miêu tả núi Taurus và sông Euphrates.

Tại sao quả núi này chói sáng trên đỉnh vào nửa đêm hoặc một phần ba đêm, và trông như ngôi sao chổi sau khi mặt trời lặn đối với những ai ở phía Tây, và trước ban ngày đối với ai ở phía Đông.

Tại sao ngôi sao chổi này xuất hiện những hình dạng khác nhau, khi tròn, khi dài, khi thì chia thành hai hoặc ba phần, khi thì kết hợp lại, và có đôi lúc biến mất, đôi lúc lại hiện ra.

Gửi Tể tướng (Defterdar) xứ Syria, thượng uý của Quốc vương thiêng liêng tại Babylon.[2] Tai hoạ gần đây xảy ra ở vùng bắc bộ của chúng ta mà tôi đoan chắc rằng nó sẽ gây sự kinh hãi không chỉ với ngài mà còn với cả thế giới, tôi tuân lệnh xin trình bày ngài thấy trước tiên là hậu quả và rồi đến nguyên nhân.

Bản thân tôi thấy ở vùng đất này của xứ Armenia, để thực hiện tận tâm và cẩn trọng những nghĩa vụ công sự mà ngài đã sai phái tôi; những việc đầu tiên trong những vùng đất ấy gần như với tôi là hết sức thích hợp cho mục đích của chúng ta, tôi đã đi vào thành phố Calindra gần biên giới. Thành phố này toạ lạc dưới chân rặng Taurus vốn tách biệt khỏi dòng Euphrates và quay về phía Tây hướng lên những đỉnh của ngọn núi kì vĩ Taurus. Những đỉnh này cao tới độ gần như chạm trời và trên thế giới không có phần đất nào cao hơn đỉnh này, và chúng luôn bị những tia mặt trời ở phía Đông rọi bốn giờ trước lúc ban ngày; và vì là loại đá trắng nhất, nó phát sáng rực rỡ và hiệu quả đối với dân Armenia giống như ánh sáng mĩ lệ của mặt trăng giữa đêm tối; và vì đỉnh của nó cao cực kì, cho nên nó trải rộng mức độ mây suốt một không gian khoảng bốn dặm tính theo tuyến thẳng. Đỉnh này có thể thấy được từ một vùng lớn ở phía Tây, được mặt trời chiếu sáng sau khi mặt trời lặn cho đến phần thứ ba của đêm. Chính vì thế, trước đây trong thời tiết đẹp, nó được xem như ngôi sao chổi và xuất hiện với chúng ta trong màn đêm và biến đổi thành nhiều hình dạng khác nhau, đôi khi chia thành hai hoặc thành ba phần, lúc dài và lúc ngắn; và điều này do những đám mây tạo nên từ chân trời đi vào giữa quả núi này, và do chúng cắt ngang những tia bức xạ của mặt trời cho nên ánh sáng trên núi bị chắn bởi những khoảng mây khác nhau và vì thế độ ngời sáng của nó cũng khác nhau về hình dạng.

Hình dạng núi Taurus

Tôi đã không bị cáo tội vì biếng nhác, thưa ngài Tể tướng, vì khiển trách của ngài dường như thân thiết; nhưng cảm tình vô bờ của ngài tạo ra những ân huệ này ban cho tôi lại kiềm chế tôi công việc tìm kiếm thật cẩn trọng và phải sốt sắng điều tra cái nguyên nhân và hiệu quả rất mực to tát ấy. Và điều này không thể nào thực hiện mà không có thời gian; giờ đây, để làm ngài hài lòng trọn vẹn cũng như với nguyên nhân và hiệu quả rất lớn đó, cần thiết cho tôi miêu tả địa hình, và tiếp theo tôi sẽ nói về hiệu quả mà tôi tin rằng cách xúc tiến này sẽ làm ngài hài lòng...

Chớ phiền não, thưa ngài Tể tướng, vì sự phúc đáp không kịp thời của tôi trước yêu cầu cấp thiết của ngài, vì tính chất vấn đề mà ngài yêu cầu tôi thì không thể diễn đạt rành mạch được nếu không có một khoảng thời gian; và đặc biệt, bởi vì khi muốn giải thích nguyên nhân của một hiệu quả quá lớn như thế, điều cần thiết phải miêu tả cho chính xác đặc điểm của địa phương; nhờ điều này, sau đó ngài sẽ dễ dàng thoả mãn đối với yêu cầu đã nêu trên.

Tôi sẽ bỏ qua việc miêu tả về địa hình vùng Tiểu Á, cùng biển và lục địa hình thành nên những giới hạn đặc điểm và quy mô của nó, bởi vì, tôi biết rằng ngài không phải là không biết về những vấn đề này qua sự chuyên cần và thận trọng trong những nghiên cứu của ngài; và tôi tiếp tục miêu tả hình dáng thực sự của núi Taurus vốn là nguyên nhân của kì tích huỷ diệt này, vì điều này sẽ giúp tiến tới mục đích của chúng ta. Chính vì núi Taurus này, theo như nhiều người cho rằng là nóc đỉnh của rặng Caucasus; nhưng muốn làm sáng tỏ điều này, tôi đã nói chuyện với một số cư dân bờ biển Caspi, họ cho biết rằng tuy những núi của họ có cùng tên, nhưng những núi này có độ cao hơn nhiều, và họ khẳng định rằng đây mới là Caucasus đích thực, vì Caucasus theo ngôn ngữ Scythia có nghĩa là “tối cao”. Và thực sự chúng ta không có thông tin cả phía đông hay phía tây có núi nào cực cao tới mức như thế; và bằng chứng là những cư dân ở những xứ sở ở phía tây nhìn thấy ánh mặt trời chiếu toả phần lớn đỉnh núi chiếm một lượng thời gian rất dài là một phần tư của đêm; và tương tự với những xứ sở ở phía đông.

Cấu tạo và kích thước của núi Taurus

Cái bóng của mái đỉnh Taurus có một độ cao tới độ vào giữa tháng Sáu, khi mặt trời ở thiên đỉnh, bóng nó vươn tới những biên giới Samartia, với hành trình 12 ngày, và vào giữa tháng 12, bóng nó trải xa tới tận vùng núi Cực bắc, với hành trình mất một tháng tới phương bắc. Và sườn núi nghênh đón gió thổi luôn ngập tràn mây và sương mù, bởi vì gió chẻ ra khi nó đánh vào sơn thạch rồi khép trở lại ở phía bên kia sơn thạch, và theo cách đó, nó mang theo những đám mây từ mọi thành phần, và bỏ chúng lại khi nó đánh vào. Nó luôn luôn đầy những sấm sét băng qua một lượng lớn mây chồng chất sơn thạch, bởi đó sơn thạch đều bị nứt ra và chất đầy những khối vỡ vụn khổng lồ.   

Dưới chân núi có rất đông người cư ngụ và đầy dẫy những sông, suối đẹp nhất; nó phì nhiêu, đầy dẫy sản vật tốt lành, đặc biệt ở những vùng hướng nam. Nhưng sau khi đi lên cao khoảng ba dặm, chúng ta bắt đầu thấy từ đó những khu rừng linh sam, thông và sồi lớn cùng những loại cây tương tự. Đi xa thêm khoảng ba dặm nữa, là những cánh đồng và những đồng cỏ bạt ngàn; và tất cả phần còn lại, xa tới phần đầu của đỉnh Taurus, là băng tuyết vĩnh cửu không bao giờ tan biến, và trải lên tới một đỉnh cao tổng cộng khoảng mười bốn dặm. Từ phần đầu này của Taurus lên tới độ cao một dặm, những đám mây chẳng bao giờ qua tới; như vậy, chúng ta có mười năm dặm, là một đỉnh cao khoảng năm dặm theo trực tuyến. Và cũng khoảng cách như thế là những đỉnh của Taurus, và ở giữa chừng trở lên chúng ta bắt đầu thấy không khí càng ấm và không gió; nhưng không gì có thể sống được ở đó lâu dài. Không gì sinh sản ở đây ngoại trừ vài loại chim săn mồi sinh sống trong những kẽ núi Taurus và đáp xuống bên dưới những đám mây để săn mồi trên những ngọn đồi có cây; ở đây tất cả là nham thạch trơ trụi, từ bên trên là mây, và sơn thạch một màu trắng tinh; và không thể lên tới đỉnh chót vót vì độ lởm chởm và đường dốc hiểm nghèo.

Trong thư, nhiều lần tôi đã từng chung vui trước những may mắn thịnh vượng của ngài, hiện tại, tôi biết rằng với tư cách một người bạn, ngài sẽ phân ưu với tôi đang gặp phải trong hoàn cảnh khốn khổ; sự thể là trong vài ngày qua, tôi đã gặp nhiều lo lắng, sợ hãi, hiểm nguy, và những mất mát chung với những nông dân bất hạnh ở đây tới nỗi chúng tôi phải ganh tị với người chết; và đầu tiên, chắc chắn tôi không tin rằng vì những nguyên tố do bị phân li đã khiến cho trật tự hỗn độn, vì chúng sẽ kết hợp lực lượng lại rồi cuồng nộ gây nên tổn hại rất lớn với loài người, giống như hiện giờ chúng tôi đã thấy và trải qua ở đây; thành thử, tôi không thể tưởng tượng những gì sẽ gia tăng thêm mối bất hạnh lớn thật trầm trọng như chúng tôi đã trải qua trong khoảng thời gian mười tiếng đồng hồ. Ban đầu, chúng tôi bị tấn công và bị vùi dập bởi sự dữ dội và những trận cuồng phong; tiếp theo là những trận tuyết lở từ những quả núi lớn bằng tuyết vốn tích tụ đầy mọi sơn cốc này và đã phá huỷ một phần lớn thành phố của chúng tôi. Và, chưa thoả mãn với điều này, bão tố đột nhiên bạo phát hồng thuỷ làm ngập chìm tất cả những vùng thấp hơn của thành phố này; thêm nữa, cơn mưa ập đến, hay đúng hơn một cơn bão tàn hại, mang theo đầy nước, cát, bùn, và đá hỗn hợp với rễ cây, nhánh, cành của những loại cây; và đủ mọi thứ văng mạnh qua không trung và giáng lên chúng tôi; cuối cùng, một ngọn lửa lớn – dường như chẳng phải do gió mang tới, mà do ba mươi ngàn ác quỷ đem theo – thiêu cháy và huỷ diệt hoàn toàn hương thôn – mà hãy còn chưa ngưng. Một ít người chúng tôi còn lại, mất hết tinh thần và kinh hoàng, gần như thể không còn can đảm nói gì với nhau. Để lại mọi công việc, chúng tôi ở lại đây với nhau trong những đổ nát của một số giáo đường, đàn ông đàn bà, lớn và nhỏ, tất cả lẫn lộn vào nhau như bầy dê. Những người lân cận, vì thương xót đã giúp chúng tôi lương thực, mà trước đây họ từng là kẻ thù của chúng tôi. Và nếu không có những người cứu trợ, hẳn chúng tôi đều đã chết đói. Giờ đây, ngài thấy tình cảnh của chúng tôi. Và tất cả những điều dữ này đều không kéo dài, chẳng thể sánh với những thứ đã uy hiếp chúng tôi. Tôi biết rằng, với tư cách một người bạn, ngài sẽ đau lòng đối với những bất hạnh của tôi, trong những lá thư trước của tôi, như tôi đã bày tỏ sự mừng vui trước sự thịnh đạt của ngài.   

3. Người khổng lồ

Leonardo chế diễu cảm tính của con người về sự tự cao tự đại qua việc tương phản những nỗ lực nhỏ bé của y với những thế lực của tự nhiên ở đây được nhân cách hoá thành người khổng lồ. Có lẽ Leonardo liên tưởng tới hình tượng người khổng lồ Antaeus mà nhà thơ La-mã Lucan (trong Pharsalia, 4. 617) thuật lại rằng Antaeus phục hồi sức mạnh hễ khi nào bị ngã xuống và lại chạm vào mẹ đất. Benedetto Dei, người trong chuyện kể này nhắc tới, là tác giả của nhật kí hành trình qua các nước Pháp, Hoà-lan, và Thuỵ-sĩ năm 1476 vì lợi ích của thương gia Portinari ở Florence. 

Benedetto Dei thân mến, để gửi tới bạn những tin tức sự việc ở đây từ phương Đông, bạn nên biết rằng vào tháng Sáu ở đó xuất hiện một người khổng lồ đến từ sa mạc Libya. Người khổng lồ này sinh ra từ núi Atlas; da đen, cùng với người Ai-cập và A-rập, Mê-đê và Ba-tư, y chiến đấu chống lại Artaxerxes; y sống ngoài biển giữa những đàn cá voi, cá heo, và tàu.

Khuôn mặt đen thoạt nhìn vào rất khiếp và làm kinh hoàng, đặc biệt đôi mắt lồi và đỏ dưới cặp lông mày dễ sợ và rậm đen có thể khiến trời tối sầm và đất rung chuyển. Hãy tin tôi, không có kẻ nào dũng cảm như thế, tới độ khi đôi mắt nảy lửa ấy nhướng lên nhìn thì người ta không còn ý chí để chắp cánh trốn chạy, vì so ra, khuôn mặt như hoả ngục của Lucifer vẫn còn như thiên thần. Cái mũi hỉnh lên với những lỗ mũi lớn tua tủa chùm râu rễ tre to; bên dưới là cái mồm cong cong môi dầy, hàm ria như của mèo, và hàm răng vàng khè. Y vút bay trên đầu loài người ở trên lưng ngựa từ lưng bàn chân của nó nhìn hướng lên. Khi người khổng lồ kiêu hãnh bị ngã xuống bởi vấy máu và bùn lầy; vì vậy, xứ sở bị rung chuyển như động đất, khiến thần Diêm vương Pluto thất kinh dưới âm phủ; và thần Chiến tranh Mars sợ hãi phải núp dưới gầm giường của thần Jove.   

Và từ cơn chấn động dữ dội, người khổng lồ nằm hơi bất tỉnh trên mặt đất; và rồi người ta đột nhiên tin rằng y đã bị sét đánh chết, họ lật tóc của y lên, như đàn kiến lon ton hết chỗ này chỗ nọ trên một thân cây sồi bị lưỡi rìu của một nông dân cường tráng đốn ngã, họ đổ xô lên chi thể khổng lồ của y rồi đâm vào nhiều vết thương. 

Và rồi, người khổng lồ bị đánh thức và nhận thấy mình bị đám đông bao phủ, đột nhiên y cảm thấy nhức nhói vì những nhát đâm của họ, y rống lên một tiếng cực kì lớn như sấm sét; rồi chống tay lên mặt đất và ngẩng khuôn mặt dễ sợ lên; đưa tay lên đỡ đầu, y phát hiện nó phủ đầy con người, họ dính chặt vào tóc giống như những sinh vật nhỏ xíu đôi khi bám vào đó. Và rồi khi rung lắc đầu y hất tung con người bay tứ tung trong không trung giống như trận mưa đá bị cuồng phong cuốn đi; và nhiều người trong số đó bị giẫm chết. Rồi đứng thẳng và giậm chân xuống. Lũ người bám vào tóc cố núp đằng sau đó làm cử chỉ như những thuỷ thủ gặp bão trèo lên để hạ thấp buồm và làm giảm lực gió. 

Và khi tư thế gò bó làm khó chịu, và để loại bỏ sự quấy nhiễu khỏi đám đông, cơn giận của y trở nên cuồng nộ, và y bắt đầu giẫm chân vào giữa đám đông, để trút cơn điên cuồng đang dồn ở cẳng chân, và với những cú đạp, y tung con người qua không trung, làm họ ngã lên nhau, như trận mưa đá; nhiều người trong số đó chịu tử vong; cảnh tàn bạo này tiếp tục cho tới khi bụi dưới chân y cuốn lên mù mịt không trung, buộc y dừng lại cơn cuồng nộ quỷ quái, trong khi con người tiếp tục chạy trốn.     

Hỡi ơi, bao nhiêu cú tập kích lên trên kẻ tàn ác giận dữ này, đối với y mọi tấn công chẳng là gì cả! Hỡi con người khốn khổ, ở đó những thành trì kiên cố, hoặc số rất đông, hoặc nhà cửa và cung điện đều vô hiệu! Chẳng còn lại nơi nào trừ phi đó là những cái hố nhỏ và những hang dưới lòng đất giống như cho những loài cua hoặc dế và những động vật nhỏ như thế. Ở đó, các bạn mới có thể tìm được sự an toàn và những phương tiện để trốn thoát.

Ôi, bao nhiêu cha mẹ bất hạnh bị mất con cái! Bao nhiêu phụ nữ khốn khổ bị mất bạn đời! Thành thật, Benedetto thân mến, tôi không tin rằng kể từ khi thế giới được sáng tạo đã từng thấy sự bi thán và than khóc nào của con người, gây nên bởi nỗi kinh hoàng lớn đến thế. Thành thật, trong trường hợp này, loài người phải ganh tị với mọi sinh vật khác; vì tuy đại bàng có sức mạnh đánh bại những loài chim khác, ít ra chúng vẫn giữ không bị khuất phục bằng tốc độ trốn thoát nhanh nhẹn của chúng, và cũng thế với lũ én có thể nhanh nhẹn thoát khỏi chim ưng săn mồi; lũ cá heo nhanh nhẹn thoát khỏi lũ cá voi săn mồi; nhưng với chúng sinh khốn khổ chúng ta, bất cứ đào thoá nào cũng vô hiệu, bởi vì quái vật này, một bước chân tiến lên chầm chậm, cũng đủ vượt qua tốc độ của con tuấn mã chạy nhanh nhất.       

Tôi không biết nói hoặc làm gì nữa, vì ở mọi nơi tôi gần như thấy mình bơi qua một cái cổ họng cực lớn, và vẫn bị chôn vùi bên trong một cái bụng khổng lồ, lẫn vào với tử thần.

[1] So sánh với A. Gellius, Noctes Atticae, 12. II. 2, “Veritas filia Temporis”.

[2] Danh xưng Babylon thường dùng để chỉ Cairo trong thời Trung cổ.