Lê Thọ Bình

Trong "Cám dỗ tự do", Giáo sư Nguyễn Hữu Liêm, triết gia Việt Nam sống và giảng dạy tại Hoa Kỳ, đã mở ra một hành trình tư tưởng đầy suy nghiệm, dẫn dắt người đọc bước vào thế giới của một thứ tự do không còn là khát vọng trừu tượng hay khẩu hiệu chính trị, mà là một mê cung nội tâm nơi con người bị giằng xé giữa ý chí và định mệnh, giữa bản ngã và cộng sinh, giữa khát vọng giải thoát và sức nặng của căn cước lịch sử.

Tự do như một cơn cám dỗ

Ngay từ nhan đề, tác phẩm đã đặt ra một nghịch lý: “cám dỗ tự do”. Tự do, vốn được xem là giá trị tối hậu của nhân loại, ở đây lại được đặt trong thế đối lập với sự tỉnh thức, như một lực hấp dẫn mê hoặc hơn là một mục đích siêu việt. Tác giả không phủ nhận tự do, nhưng ông đặt vấn đề: Tự do là gì trong một thế giới đã bị chi phối bởi bản năng, tập quán, quyền lực và những cấu trúc vô thức mang tính tập thể?

Triết học chính trị phương Tây, từ Locke, Rousseau đến Kant và Hegel, đều đặt tự do vào trung tâm các lý thuyết về con người và trật tự xã hội. Tuy nhiên, GS Nguyễn Hữu Liêm không dừng lại ở tự do như khái niệm pháp lý hay chính trị. Tác phẩm của ông thấm đẫm tinh thần hiện sinh và hậu hiện đại: ông soi chiếu tự do như một kinh nghiệm hiện sinh, nơi cá nhân bị ném vào đời, bị kêu gọi phải chọn lựa, mà không có bảo chứng tuyệt đối nào từ Thượng đế, truyền thống hay đạo lý.

Tự do, như Heidegger từng nói, là khả thể sống chết với chính mình. Nhưng chính vì thế, nó đầy dằn vặt, đầy lo âu, vì mỗi lựa chọn là một loại trừ, mỗi hành động là một đánh đổi. Nguyễn Hữu Liêm đi xa hơn ở điểm này: Ông nhìn tự do như một cám dỗ vì nó hàm chứa trong nó sự kiêu hãnh của bản ngã, cái tôi khát khao kiểm soát, sở hữu, định đoạt. Tự do, từ đó, dễ dàng trở thành công cụ cho bản ngã phình to, và chính ở đây, ông đặt ra câu hỏi triết học lớn: Tự do để làm gì, nếu không gắn với sự giải thoát khỏi bản ngã?

Tự do và tính Việt

Một điểm nổi bật trong "Cám dỗ tự do" là nỗ lực đặt vấn đề tự do trong bối cảnh văn hóa và lịch sử Việt Nam. Trong khi nhiều nhà tư tưởng Việt Nam hiện đại (như Trần Đức Thảo, Lương Kim Định, hoặc Nguyễn Văn Trung) tìm cách tiếp biến triết học phương Tây với truyền thống Á Đông, thì Nguyễn Hữu Liêm đặt trọng tâm vào hiện tượng tính của người Việt: Chúng ta cảm nhận tự do thế nào, khao khát nó ra sao, và bị cản trở bởi điều gì?

Ông khẳng định rằng, người Việt Nam chưa từng thật sự bước qua “cơn cám dỗ” của quyền lực và định chế, để chạm đến tự do như một chọn lựa đạo đức. Xã hội Việt, từ gia đình đến nhà nước, vẫn vận hành dựa trên cấu trúc thứ bậc, tính cộng đồng trấn áp cá nhân, sự trộn lẫn giữa luân lý Nho giáo và chủ nghĩa tập thể kiểu Mác- Lê. Do đó, ngay cả khi được nói đến, tự do thường bị biến dạng: hoặc bị đơn giản hóa thành chủ nghĩa tiêu dùng, hoặc bị tô hồng trong các khẩu hiệu dân chủ mà không có hạ tầng văn hóa để hiện thực hóa.

Nguyễn Hữu Liêm không lạc quan cũng không bi quan. Ông nhìn hiện thực bằng con mắt biện chứng: nhận thức về tự do chỉ có thể khởi sinh từ chính những va đập và xung đột với hệ giá trị cũ. Trong điểm này, ông gần với Hegel hơn là Marx: Tự do là kết quả của tiến trình ý thức phản tư, chứ không phải là sản phẩm của cách mạng bạo lực.

Triết học hành động và đạo lý giải thoát

Không chỉ là một nhà tư tưởng, Nguyễn Hữu Liêm còn là một hành giả, ông thường xuyên nhấn mạnh đến khía cạnh thiền quán, trực nghiệm và tỉnh thức trong đời sống. Điều này tạo nên một tầng sâu độc đáo cho "Cám dỗ tự do": triết học không dừng ở phân tích hay phê phán, mà là lời kêu gọi trở về với sự thực hành cá nhân, để thấu hiểu bản thân, vượt thoát ảo vọng, và kiến tạo một đời sống tự do đích thực từ bên trong.

Tự do, theo đó, không còn là sự buông thả bản năng, hay một tuyên bố chính trị, mà là khả năng làm chủ chính mình – khả năng không bị trôi giạt bởi những cám dỗ của danh lợi, thành công, hay ngay cả "lý tưởng". Ông phê phán cả những người nhân danh tự do để tẩy xóa lịch sử, bài trừ truyền thống, hoặc rơi vào chủ nghĩa hoài nghi cực đoan kiểu hậu hiện đại.

Ở tầng sâu nhất, triết lý của ông mang dấu ấn Phật giáo: buông bỏ bản ngã, thực tập chánh niệm, và nhìn thấy tự do không phải như mục đích phải đạt được, mà như trạng thái đang-hiện-hữu khi tâm trí không còn bị lôi kéo bởi các lực hấp dẫn của thế gian. Tự do trở thành một con đường, không phải để đi đến đâu cả, mà để trở về với chính mình.

Trong một thế giới bị vỡ vụn bởi khủng hoảng giá trị, chính trị cực đoan và công nghệ chi phối, "Cám dỗ tự do" là một lời mời gọi sâu sắc: hãy dừng lại để soi chiếu vào chính mình. Nó không cung cấp các công thức hành động, cũng không đóng vai người thầy giảng đạo, mà gợi mở những con đường để mỗi người Việt hôm nay có thể tự vấn: mình đang sống trong thứ tự do nào, tự do của ý chí, hay chỉ là tự do tiêu thụ, tự do của đám đông?

Đọc Nguyễn Hữu Liêm, ta không tìm thấy sự an ủi, mà là sự bất an có tính thức tỉnh. Ông không làm triết học như một môn học, mà như một cách sống, và trong tinh thần ấy, "Cám dỗ tự do" không chỉ là một cuốn sách, mà là một biến cố tư tưởng. Nó nhắc nhở ta rằng tự do không phải là kết quả của đấu tranh bên ngoài, mà là một phép thử nội tâm, một phép thử đòi hỏi ta phải vượt qua chính cái tôi luôn khát khao tự do – để chạm đến sự tỉnh thức sâu xa hơn.