Nguyễn Phú Yên

CHƯƠNG V

DÒNG CA KHÚC LÃNG MẠN TRỮ TÌNH (II)

III. Những ca khúc ca ngợi quê hương

Ý niệm thiên nhiên không thể tách rời với ý niệm quê hương, đất nước. Thiên nhiên đó không phải như trong thơ văn cổ điển của Trung Hoa và Việt Nam, ở đó luôn tìm thấy toàn hình ảnh phong hoa tuyết nguyệt. Thiên nhiên đó phơi bày trước mắt, nó cụ thể ở chung quanh mình và của chính mình. Yêu thiên nhiên cũng chính là yêu quê hương của mình. Nhiều ca khúc viết về nỗi niềm yêu mến quê hương, mô tả những cảnh vật, con người và đời sống nông thôn quen thuộc và gần gũi. Nhiều tác giả tha thiết với phong vị đồng quê, yêu mến những giá trị tinh thần của dân tộc còn lưu lại nơi đồng quê. Khuynh hướng viết về thôn dã có lẽ là khuynh hướng bình dị, trong sáng, êm đềm nhất trong dòng ca khúc lãng mạn trữ tình.

1. Vui cảnh đồng quê

Quê hương là đề tài mà nhiều nhạc sĩ chọn làm nguồn cảm hứng thiết tha để sáng tạo tác phẩm. Ở khuynh hướng này ta thấy các tác giả đưa vào tác phẩm nhiều hình ảnh quen thuộc, gần gũi của thôn quê Việt Nam từ nhiều tâm thế khác nhau làm cho tình ca quê hương thêm phong phú và ngôn ngữ âm nhạc cũng có nhiều sắc thái đa dạng.

Có thể nói nhạc sĩ Hoàng Quý (1920-1946) là người viết về quê hương của chúng ta sớm nhất. Nhà văn Duyên Anh trong bài Hoàng Quý - tâm hồn tươi sáng ấy đã viết về nhạc sĩ này như sau: “Không một nhạc sĩ nào, kể cả Phạm Duy (Tình hoài hương), Việt Lang (Tình quê hương), Chung Quân (Làng tôi)… diễn tả nổi một chiều quê mộc mạc, thơ mộng, đằm thắm và thần tiên như Hoàng Quý. Hoàng Quý trong âm nhạc tiền chiến là Nguyễn Nhược Pháp trong thi ca. Cả hai đều tươi sáng. Cả hai đều thoát khỏi cơn dịch ủy mị của một thời đại gọi là lãng mạn và ngủ vùi. Hai tâm hồn đó thật hiếm hoi ở xứ sở bất hạnh này…”.⁽³⁾ Ta thấy trong Chiều quê viết theo nhịp 3/4 và bài Hương quê viết theo nhịp 2/4, tác giả đã vẽ nên khung cảnh êm đềm rõ nét của miền quê nước Việt đúng như nhà văn trên đã viết:

Quê nhà tôi chiều khi nắng êm đềm

Chạy dài trên khóm cây đàn chim ríu rít ca

Bao người ra ngồi hay đứng bên thềm

Đợi chồng con mắt trông về phía trời xa.

Sáo diều êm nào khác lời thơ

Lúa vàng reo ngàn muôn sóng nhấp nhô.

Ôi chiều quê chiều sao xiết êm đềm

Nhìn xem tơ khói vương

Chờ giây phút mến thương.

Trông người ra ngồi âu yếm bên thềm

Chuyện trò chung với nhau đời sống thần tiên…

(Hoàng Quý, Chiều quê)

Tôi yêu quê nhà tôi khi ánh trăng êm đềm

Dần lên với bóng tre xanh rì rào

Cùng tiếng sáo mơ hồ chơi vơi

Đâu đây bên hàng cây.

Khi gió đưa rung rinh hàng lá

Với ánh trăng non mờ mờ

Dần lấp ló sau hàng tre thưa…

(Hoàng Quý, Hương quê)

Hình ảnh quê hương với cây đa đầu làng gần như trở thành hình ảnh tiêu biểu cho làng quê Việt Nam:

Làng tôi có cây đa cao ngất tầng xanh

Có sông sâu lờ lững vờn quanh

Êm xuôi về Nam.

Làng tôi bao mái tranh san sát kề nhau

Bóng tre ru bên mấy hàng cau

Đồng quê mơ màng…

(Chung Quân, Làng tôi)

Rõ ràng những hình ảnh êm đềm, tươi đẹp của thôn quê Việt Nam, dù bao biến cố đổi thay làm quê hương chìm trong tang tóc nhưng những hình ảnh đó vẫn mãi còn và mãi nuôi dưỡng tâm hồn người nghệ sĩ. Với nhạc sĩ Thúc Đăng, đây là một khúc samba khá sớm của tân nhạc:

Quê hương tôi gió chiều về trong nắng vàng

Ven bờ sông ai chờ mong bao hình bóng

Ôi mênh mông cánh đồng làng trong nắng tàn

Bao người đang lo cày sâu mong ngày mai.

Đồng lúa thơm ngát hương nồng

Chiều xuống thương nhớ xa xôi

Ngày dần trôi, ngó về phía mây,

Ai vẫn mong chờ ngày người về

Nối lời thề, người ơi!

(Thúc Đăng, Khúc nhạc đồng quê)

Hay một khúc ca yêu đời nông thôn với giai điệu nhẹ nhàng, bay bổng nghe như nhịp đi sau đây:

Cảnh đồng quê ta hôm nay đẹp tươi

Mây trôi đó đây

Khắp phương trời sắc thắm hồng

Gió động rung rinh

Ngây ngất trong hàng cây

Như khẽ thì thầm

Vui thiết tha với cảnh trời…

(Nguyễn Văn Khánh & Dương Thiệu Tước,

Vui cảnh đồng quê)

Một khúc ca khác cũng khắc họa hình ảnh tươi vui của miền quê với nhịp fox rộn rã:

Bóng chiều đương xuống dần

Đường về thôn quá xa

Mênh mông đường quê

Lúa ngả nghiêng bóng la đà

Nơi chân trời xa thẳm

Từng đàn cò trắng bay

Tô sắc huy hoàng

Bao cánh rừng hoa lá…

(Hoàng Trọng, Chiều về thôn xưa, 1952)

Nhịp điệu rộn ràng của các bài hát trên đây vẫn còn được tìm thấy trong nhiều bài hát khác, ở đó không chỉ có cảnh quan, đẹp đẽ của nông thôn mà còn nêu bật cuộc sống tươi vui, ấm cúng ở đồng quê và người dân quê chân chất, mộc mạc nữa:

Nhà nông chân lấm tay bùn

Bền lòng kiên trí nêu cao gương cần lao

Dầu nắng, phơi sương không sờn

Mưu sống no cho quốc dân nhờ cậy trông…

(Thẩm Oánh, Nhà nông)

Trời bình minh tia nắng

Thắm rơi rơi khắp cánh đồng

Một đoàn nông dân khom mình

Hồ hồ khoan, khoan hồ hô khoan

Với trâu với cày sầu quên

Cùng nhau hát vang.

Từng đàn cò bay trong nắng

Lướt cánh tô lưng trời

Như lưu luyến cảnh đồng…

(Văn Giảng, Tiếng hát dân quê)

Đôi khi trong những khúc hát của người dân quê, họ không quên hình ảnh một quê hương thanh bình còn khuất lấp đâu đó có thể mang lại tình cảm yêu thương chứa chan. Và đây một bài ngợi ca đời sống nông thôn rất thần tiên với nhịp luân vũ dìu dặt:

Đêm nay trăng sáng soi làng tôi

Một vài cô thôn nữ xay lúa lo ngày mai

Cười vui theo ánh trăng huyền lan

Đưa câu hò tình tứ lúa thoáng bao mùi hương

Bên hàng giậu thưa, một đoàn trai tráng

Cùng nhau ca vang câu tình quê…

Đêm nay trăng sáng soi triền miên
Một chiều vương lưu luyến

Hương thoáng bay ngàn phương
Làn trăng soi sáng trên dòng sông
Trên ven đồi mờ thắm, chiếu khắp lên trần gian
Bên bờ ruộng quê, đượm nồng hương lúa
Chiều nay trăng lên trên đồng xanh.
(Tiến Đạt, Trăng sáng trong làng)

Quê hương trong nhạc Phạm Duy không chỉ là cảnh đẹp êm đềm mà còn biết bao tình cảm chan chứa của những đứa con một đời gắn bó với quê hương:

Quê hương tôi, có con sông đào xinh xắn 
Nước tuôn trên đồng vuông vắn 
Lúa thơm cho đủ hai mùa 
Dân trong làng trời về khuya

Vẳng tiếng lúa đê mê. 
Quê hương tôi có con đê dài ngây ngất 
Lúc tan chợ chiều xa tắp 
Bóng nâu trên đường bước dồn 
Lửa bếp nồng, vòm tre non

Làn khói ấm hương thôn…

Quê hương ơi! Bóng đa ôm đàn em bé 
Nắng trưa im lìm trong lá 
Những con trâu lành trên đồi nằm mộng gì

Chờ nghe tôi thổi khúc sáo chơi vơi. 
Quê hương ơi! Tóc sương mẹ già yêu dấu 
Tiếng ru nỗi niềm thơ ấu 
Cánh tay êm tựa mái đầu 
Ôi bóng hình từ bao lâu

Còn ghi mãi sắc màu…

(Phạm Duy, Tình hoài hương)

Trong đời sống đó ta còn tìm thấy hình ảnh những con vật thân thương, gần gũi gắn bó một đời với người nông dân để họ có được những hạt lúa vàng quý báu:

Trâu ơi ta cấy mùa chiêm mùa chiêm

Nghé ơi ta cày đồng hoang ta tát nước trong

Ta xây ngọn má, ta xây ruộng lúa mau mùa lúa…

(Sỹ Minh, Lúa đồng quê)

Ốc dồn theo gió ngân dài

Rền vang núi đồi chìm trong sương khói.

Ốc dồn giục bước trâu về

In bóng đồi nương trên bóng đường thôn…

(Nguyễn Văn Quỳ, Chiều cô thôn)

Chiều là chiều ơi 
Nắng chiều dần buông khắp nơi. 
Từng bầy chim tung cánh bay về nơi cuối trời 
Một đàn mục đồng ngồi vắt vẻo trên mình trâu 
Ngân tiếng tiêu sầu

Hòa nhịp theo câu hát đưa duyên. 
Đồng ruộng mênh mông

Nắng mưa cùng nhau góp công 
Một dòng sông nước

Xuôi ngược hai mái chèo 
Tình mình tuy nghèo

Mà mơ ước tát cạn biển đông 
Thương mến thêm mặn nồng

Chờ ngày mai cây lúa đơm bông…

(Đăng Khánh, Chiều đồng quê)

Một bài ca tựa như bức tranh đầy màu sắc sống động:

Chiều ơi, lúc chiều về rợp bóng nương khoai

Trâu bò về giục mõ xa xôi ơi chiều.

Chiều ơi, áo chàm về quẩy lúa trên vai

In hình về sườn núi chơi vơi, ơi chiều…

(Phạm Duy, Nương chiều)

Đối với người nông dân, đồng quê phải đi liền với hình ảnh lúa vàng - nguồn sống bao đời của dân tộc:

Lúa vàng, lúa vàng trên cánh đồng làng,

Tang tình tang tang tình tang lúa ơi!

Từng nhánh lúa thơm rơi

Lúa thương đời hòa bình

Nhọc nhằn bao đêm trăng

Lúa nặng trĩu hạt vàng…

(Mặc Hy, Lúa vàng)

Ai đi về đồng ruộng mà xem

Có mùa lúa thơm vàng

Nặng hạt reo cùng đây đó

Ai đi về đồng ruộng mà xem

Ðến mùa lúa chín đều rộn rịp ta hái về.

Kìa xem bao gái thơ

Hát hò quay về thôn xóm

Trai tơ với lúa vàng mau tay hái đem về…

(Thu Hồ, Mùa lúa chín)

Cánh đồng mênh mông cánh đồng bát ngát

Ôi cánh đồng rào rạt lúa thơm nồng

Tới mùa lúa chín xóm làng ca hát

Đây lúa về cùng đời sống nhà nông

Vui vui lên, lúa ơi! Vui vui lên, lúa ơi!
Nuôi nấng người sung sướng đời ấm no.
Vui vui lên, lúa ơi! Vui vui lên, lúa ơi!
Ta hát mừng bông lúa ngời xinh tươi…
(Phạm Đình Chương, Được mùa)

Viết về nông thôn, nhiều nhạc sĩ không quên đưa vào bài hát của mình ngôn ngữ âm nhạc dân tộc. Chẳng hạn nhạc sĩ Minh Hiến dùng âm hưởng nhạc dân gian Huế trong bài hát sau:

Đây đoàn người nam nữ ra đi

Gánh gánh bao nhịp bước qua làng

Bao thân đẫm mồ hôi lưng cong dưới gánh nặng

Thoảng bao cánh tay

Cùng nhịp nhàng đưa đưa…

(Minh Hiến, Gánh lúa qua làng)

Người nông dân không chỉ có ruộng nương, đồng lúa mà họ còn phải ra khơi đi tìm nguồn cá hoặc lên rừng kiếm gỗ để xây cơ ngơi làm đẹp cuộc sống:

Đêm dâng với ngọn triều

Dô à dô kéo thuyền nhổ neo

Vi vu buồm lên cao

Dô à dô sóng reo dạt dào.

Trăng lên vừa nhô xa

Con thuyền trôi trong trời bao la

Mái chèo này chèo xa tắp bến bờ…

(Phạm Đình Chương, Tiếng dân chài)

Rừng trời khuya bao la, đoàn ta hò reo

Này cùng nông sức lên cùng lôi gỗ về

Hè! Kéo nào, cùng nhau kéo về

Về ta làm nhà cùng nhau sum vầy…

(Văn Giảng, Kéo gỗ rừng khuya)

2. Thương nhớ đồng quê

Cảnh sống êm đềm của người nông dân không phải bao giờ cũng trường tồn. Khi khói lửa chiến tranh đến với quê hương, muôn cảnh tang thương cũng làm buồn lòng bao người dân:

Ai qua miền quê binh khói,

Nhắn giúp rằng nơi xa xôi

Tôi vẫn mơ tùm tre xanh ngát

Tim sắt se cảnh xưa hoang tàn.

Bao nhiêu ngày vui thơ ấu

Bao nhiêu lều tranh yêu dấu

Theo khói binh lều tan tre nát

Theo khói binh lòng quê héo tàn

Ôi quạnh hiu, ôi quạnh hiu, lòng quê khô héo

Luyến tình quê, luyến tình quê hẹn sẽ trở về…

(Hoàng Giác, Quê hương)

Năm xưa trăng sáng bao la làng tôi

Năm nay trăng úa rơi trên đồng hoang.

Chợ làng còn đâu cô thôn nữ chiều tan

Đường về vui bước đưa câu ca hô hò khoan…

(Thông Đạt, Luyến quê)

Quê hương điêu tàn được vẽ lên trong một khúc tango habanera:

Rồi một chiều thu tôi về cố hương

Nhìn cảnh làng xưa

Vết hoang tàn đìu hiu gió sương.

Nhìn xóm nhà vắng thưa

Nhớ chốn đây năm nào

Chiều chiều bao người hẹn nhau

Đến bên nhịp cầu…

Hôm nay chốn đây

Thôn làng quạnh hiu người vắng xa…

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Ôi quê xưa)

Quê hương dù đẹp tươi hay hoang tàn thì vẫn gợi lên niềm thương nhớ không nguôi và lòng người nghệ sĩ luôn mong ngóng một ngày về lại giữa quê nhà. Ở đây có tình cảm rộn ràng của người nhạc sĩ trong một khúc rumba:

Chiều vương sáo êm ru say hồn quê

Gió vi vu lay tình quê

Lòng tha thiết mong ngày về.

Chiều quê, tình quê.

Nào ai đang vui nắn khúc say mơ

Mơ tiếng tiêu đây hồn núi sông

Ai lắng nghe theo dòng nước trong, chiều quê…

(Thu Hồ, Tiếng sáo chiều quê)

Hay những lúc lắng hồn trong thương nhớ diệu vợi:

Ngàn dâu xanh ngắt mấy nếp tranh xa mờ

Tiếng sáo bay dập dìu đường về thôn xưa

Tình quê lai láng dưới trời thu

Khói xây thành chập chùng xa đưa…

Tình quê hương thiết tha

Buồn lắng nhắn theo lời gió

Mùa trăng êm tiếng tơ một trời còn vương

Ôi buồn nhớ quê hương.

(Việt Lang, Tình quê hương)

Thương nhớ quê hương, người nghệ sĩ mơ về đồng lúa trong gió chiều, mái tranh trong làn khói ấm, cánh chim ở bên sông, tiếng sáo diều u buồn:

Từ bao năm quê người sống phiêu linh

Mơ đồng lúa xanh thơm

Êm đềm dìu theo cánh gió

Vang tiếng tiêu ru hồn lúc chiều vàng

Gieo lòng khách mơ màng khúc thanh bình.

Từng đoàn mục đồng vui chơi bến sông

Bao cô gái làng, trong thôn hát vang

Pha tiếng cười trẻ thơ trong xóm

Đang nô đùa dưới mái nhà tranh.

Quê tôi, không mùa chinh chiến

Không cảnh hoang tàn

Dân lành yên vui cuộc sống

Say sưa cùng ánh trăng mơ

Say đồng hương ngát gió đưa về.

Về đây, nghe lòng quê đang thiết tha
Về đây, giang hồ bao năm cách xa
Về đây, hỡi người lênh đênh nhớ quê
Chân trời bâng khuâng mơ về
Về với lúa vàng.

(Hoàng Giác, Hương lúa đồng quê)

Gió xuân đưa mây chiều về

Nắng xuân đưa tin nhạn về

Giờ này hương lúa thương gợi tình quê.

Lòng người tha hương khóc biệt ly

Gió xuân đưa hương ngập trời

Ý xuân thiết tha nghẹn lời

Giờ này ngân phím loan nặng tình phai

Đàn buông lãng du hồn u hoài…

(Vũ Thành, Say nhạc canh tàn)

Gió hỡi gió ngừng đây vài phút

Giúp ta chút tình nhớ nhung ngàn xưa

Chim ơi chim nhắn ta mấy lời

Về đồng quê xưa yêu dấu êm đềm.

Nhớ những chiều hoàng hôn đầm ấm

Nhớ đây sáo diều từ chốn âm thầm

Chiều đồng quê ghi bao mối tình

Khắp trên xóm làng man mác bao la…

(Nguyễn Thiện Tơ, Chiều quê)

Niềm thương nhớ đó ở nhiều sắc độ khác nhau tùy theo tâm trạng người nghệ sĩ, song tình cảm đó sẽ rất mãnh liệt đối với khách tha hương đã rời xa quê nhà nhiều năm tháng. Bài hát chậm rãi với nhịp luân vũ dìu dặt:

Sống xa một mình

Ta đau lòng nhớ tới quê nhà

Nước non bao tình

Sao tâm hồn ta thấy xót xa

Buồn nhớ cố hương

Lòng ta có bao giờ thắm tươi

Lúc ta mơ nhìn bóng quê người…

(Phạm Ngữ, Nhớ quê hương)

Cho nhớ thương về quê xưa

Mùa xuân không còn nữa 
Muôn cánh hoa đào phai úa

Lối cũ rơi hững hờ. 
Nơi ấy bao ngày xanh qua

Hồn thơ mơ màng quá 
Yêu những khung trời hoa bướm

Với nắng tơ vàng êm. 
Yêu sao ngày thơ ấu

Đất nước chưa thay màu 
Những tấm lòng thương nhau

Cười nghiêng nghiêng tà áo. 
Năm tháng theo làn mây trôi

Ngày thơ xa dần mãi 
Nơi cũ dâng sầu tê tái

Sắc bướm hoa tàn phai. 
Hồn bướm hoa xưa còn đâu

Vườn cũ quê nhà yêu dấu 
Mầu nắng xưa còn lưu luyến

Hương sắc ngừng trôi trước thềm. 
Còn nhớ hay chăng người ơi

Chiều nào thầm nghe lá rơi 
Ta nắn cung đàn u sầu

Thương ngàn cánh hoa phai mầu.

(Nguyễn Hiền, Hoa bướm ngày xưa)

Chiều nay ai thấu cho cùng nỗi đau xa nhà

Tê tái bao ngày thiếu ấm cúng

Thầm nhớ năm xưa ngày xa quê nhà

Ngập ngừng tay rời tay mắt còn vời trông…

Thôi mong chi ngày trở về quê hương

Đón gió tưng bừng trong nắng hanh vàng

Ngoài hiên còn gió mưa

Đêm nay nơi chân trời xa xăm

Có chăng ta nhớ thương.

(Hoàng Trọng & Quách Đàm, Lạnh lùng)

Đàn lòng ngân cung oán hòa theo suối trầm

Ôi kiếp tha hương cố gạt sầu vương

Tiếc người ngàn phương.

Lời xưa rồi đây theo gió còn bay ngàn trùng

Thề xưa còn hay lãng quên để lòng xao xuyến

Nhắn uyên đưa lời nhớ thương

Nhắn mây đem trao tình mến

Ngày về nhắc lời xưa thề bên đồi huyền mơ.

(Nguyễn Thiện Tơ, Trên đường về)

Đường về xa vời gieo thương nhớ cho lòng

Hồn quê lai láng khi ánh chiều buông

Đã mấy thu xưa qua rồi

Khi gió sầu đông mang về

Lòng buồn man mác niềm nhớ.

Từng đàn chim chiều tan tác bốn phương trời

Miền xa xa vắng đâu chốn cố hương

Khói biếc hồn quê chứa chan

Trông mãi đường về xa xôi

Như nhắn tình sầu ly hương…

(Hoàng Trọng, lời Quang Khải, Đường về)

Sương gió phôi pha bao tình trường

Say đắm chi cho lòng vấn vương

Biết bao năm gió phai mùi hương

Chốn xa xăm lòng nhớ quê hương.

Trong bóng chim bay ngang về chiều

Khi ánh dương thu tàn hắt hiu

Lắng theo ngàn tiếng chuông chiều vang

Gió xa đưa lướt ngàn quan san…

(Hoàng Trọng, Buồn nhớ quê hương)

Xa quê hương từ ngày cất bước ra đi như con thuyền lạc bến, người nghệ sĩ mong ước trở về trong vòng tay đầm ấm của người thân yêu và được sống trong lòng quê hương:

Quê tôi chiều xưa nắng êm đềm

Hàng cây soi bóng in bên thềm

Về đây ta lắng nghe hồn quê

Sáo diều về chiều còn đê mê.

Ra đi một hôm cuối thu tàn

Từ ngày quê vắng bao cung đàn

Ngày vui tươi thắm nay còn đâu

Lá vàng rụng tàn bao nỗi sầu…

(Nhật Bằng, Chiều nhớ quê)

Tung cánh chim tìm về tổ ấm

Nơi sống bao ngày giờ đằm thắm

Nhớ phút chia ly ngại ngần bước chân đi

Luyến tiếc bao nhiêu ngày xanh…

Trông bốn phương mờ hàng lệ thắm

Mơ đến em một ngày đầm ấm

Nhớ phút chia phôi cùng ai dứt đau thương

Tìm đến em nay còn đâu…

(Hoàng Giác, Ngày về)

Chiều xa cố hương lắng nghe niềm thương

Sao lòng vấn vương

Chiều xa cố hương trông trời mênh mông

Nao nao gió ngân tơ trùng

Ôi cánh chim chơi vơi triền miên

Áng mây trôi hoàng hôn rơi rơi

Lặng nhìn vầng dương phai nhớ nhung

Vườn trăng soi nay đã xa vời…

(Lê Quang Nhạc, Xa quê)

Chiều chiều ngùi trông xa khơi mờ sóng

Từng đàn chim bay trong ánh hoàng hôn

Chơi vơi hồn ai tới chốn xa xôi

Khuất bóng kim ô chiều tàn lâm ly

Mây trời bao la. Lòng buồn sầu ước

Như lũ chim quyết tung trời mây…

Rồi một hoàng hôn ta sẽ hồi hương

Trở về quê xưa thêm bao tình thương

Bao con buồm xưa đến đón cố nhân

Với bóng thân yêu ngàn đời chờ mong

Mây trời bao la. Lòng càng thổn thức

Quên hết bao mối hận mà đi

Yêu đương say đắm mà chi

Xa xôi đem thú biệt ly

Sầu nhớ đau thương làm chi.

(Lâm Tuyền, Khúc nhạc ly hương)

Hình bóng làng xưa xa mờ
Thuyền ơi đi mãi mãi đâu
Nổi trôi đi muôn phương?
Bao nhiêu lá vàng rơi đầy
Gió thoảng hoàng hôn đưa về
Vẳng tiếng ai hò gần xa gieo nhớ thương.
Về nơi bến xưa cho tươi thắm lòng
Ðời muôn hướng dù sông nước chia đôi dòng
Sóng muôn trùng thuyền ơi mau ghé bến
Vui nối lại tình thương bao êm đềm.
Vui nối lại tình thương đời ấm êm.

(Nguyễn Hiền & Thiện Huấn, Về bến xưa)

Đôi khi người nghệ sĩ trở về quê nhà không còn tìm lại được những hình ảnh thân yêu ngày cũ, nỗi buồn lại dâng kín:

Về đây nhìn mây nước bơ vơ

Về đây nhìn cây lá xác xơ

Về đây mong tìm bóng chiều mơ

Mong tìm mái tranh chờ

Mong tìm thấy người xưa.

Về đây buồn trông cánh chim bay

Về đây buồn nghe gió heo may

Về đây đâu còn phút sum vầy

Đâu còn thắm niềm say

Lạnh lùng ngắm trời mây.

(Châu Kỳ, Trở về)

Rừng thu ướp hơi sương

Say ru lòng người nhớ tới quê hương

Đàn vương bao nhớ thương

Sầu dâng mắt nai bóng hình thôn vắng.

Đời say gió muôn phương

Tôi mơ thời gian

Chiều tắm mắt nắng tàn

Dần khuất bóng xóm làng…

(Lê Trạch Lựu, Nhớ)

Luyến tiếc những ngày êm đềm ở quê hương nhiều nhất vẫn là những người tha phương chưa có được ngày trở về, họ phải sống trong niềm nhớ nhung bất tận:

Hôm nay lê bước trên đường mưa gió

Rồi đây những khi giang hồ đây đó

Bao nhiêu nỗi tơ lòng bao nhiêu nỗi u hoài

Cùng hướng quê nhà thân yêu…

(Văn Thủy, Ra đi một chiều mưa)

Bao phen sương nhuốm bạc mái đầu

Nhìn lên chim én bay về đâu…

Ôi non sông ôi, thấu chăng tình sầu lữ thứ

Ngày về gần xa

Sống nơi quê người giờ đã mấy thu…

(Hùng Lân, Sầu lữ thứ)

Cứ mỗi chiều ngắm mây chiều

Lòng thiếp buồn đau đã quá nhiều

Nhìn khắp nẻo quạnh hiu

Chốn hoang liêu vẻ đìu hiu

Nhớ bóng người đi một buổi chiều

Gió thu buồn hắt hiu…

(Võ Đức Thu, Tha hương mộ khúc)

Tháng ngày dần trôi, bao ngày thắm tươi

Nhưng tấc lòng đầy vấn vương

Mong ước ngày về cố hương.

Nhớ khi rời chân, tìm theo đời sống phiêu lưu 
Bốn phương kiếp giang hồ chơi vơi. 
Sầu miên cùng non nước xa khơi 
Nơi chân trời ta hoài mong nhớ. 
Ôi bóng quê thắm đầy giấc mơ 
Dòng sông lặng lờ trôi dưới đồi núi xanh. 
Ôi làng tôi bao cảnh sắc đầy tình 
Dáng vương chiều nay

Xao xuyến hồn lắng mê say
Thiết tha mong nhớ

Quê nhà phương trời xa.

(Dương Thiệu Tước & Minh Trang, Chiều lữ thứ)

Ngàn tiếng tơ ngàn ý thơ

Hòa gió xa tình thiết tha

Giờ đây trăng bao la tràn lan khắp nơi.

Hồn ngất ngây nhạc đắm say

Tình cố hương chợt vấn vương

Niềm thương nơi tâm tư

Chợt vương phím loan u hoài.

Hương nhớ gây niềm ý trăng xưa

Bóng quê hương xa mờ

Phút giây gợi tâm tình xưa

Hương nhớ chan hòa ánh trăng chờ

Gửi hồn quê trôi theo mây lững lờ

Tìm bóng người thương xa mờ…

(Vũ Thành, Gửi áng mây hàng)

Nói về những giai điệu tha thiết của Nguyễn Đình Phúc trong Lời du tử, nhạc sĩ Dương Thiệu Tước và Phạm Thành viết: “Một nhạc điệu nhẹ nhàng nhưng tha thiết, thâm trầm mà hùng hậu. Phải chăng tâm hồn khách lãng du đã nổi dậy trong một chiều sương?” ⁽⁴⁾.

Chiều nay biết về nơi đâu

Dừng chân ta ngắm cảnh bao la sầu

Ai đi trong lớp sương sa

Người về đâu tá tới nơi quê nhà.

Dừng nơi đây dừng nơi đây

Đường dài chí lớn ta dừng nơi đây

Trông mây bay, trông mây bay về nơi quê nhà

Ta buồn chỉ có mình ta…

Mà nay lòng nhớ quê hương

Trong chiều sương sao để lệ sầu vương

Không không, ta quyết đi xa

Có đâu ngồi nhớ tới nơi quê nhà.

(Nguyễn Đình Phúc, Lời du tử)

Nhạc sĩ Lê Thương có nhận xét: “Thời tiền chiến, nhất là những năm còn xa chiến tranh, lúc đó đất nước còn đủ ba “kỳ”, còn có chỗ cho họ phiêu lưu tìm hứng. Lúc đó chỉ có một đường yêu nước là nền độc lập cho quốc gia dân tộc” ⁽⁵⁾. Trong chiến tranh chống Pháp, quê hương Việt Nam bị dày xéo, quân thù gây bao cảnh điêu tàn song đối với mỗi người Việt, quê hương ấy đều thân thiết vô bờ. Người nhạc sĩ diễn tả nỗi đau khi nhìn quê hương tang tóc và nuối tiếc những nét đẹp của quê hương thanh bình với bao cảm xúc chân thành và bao giờ cũng nồng cháy. Ta hãy nghe các chàng trai nhạc sĩ tâm sự khi quê hương còn đang thời binh lửa đành phải gác tình riêng, dứt đi lời thương nhớ và hương tình ái ân:

Tóc tang còn âm u trong gió

Thiết tha chi những mối hoài mong

Ðàn lẻ cung thôi đừng buông tơ

Ðắm hương tình khi đang giông tố

Non nước đang tràn máu anh hùng

Ðừng mơ ái ân đàn ơi…

Suối u huyền trầm lan trong gió

Quyến trăng thanh lấp lánh vàng tơ

Hờn chiến chinh vang lừng không gian

Nhớ chăng lòng quê hương nguy biến

Mau đứng lên chào đón thanh bình

Lòng ơi dứt đi đường tơ...

(Văn Thủy & Dzoãn Cảnh, Dứt đường tơ)

Chiều nào ngập sóng kinh kỳ

Máu xương pha nhòa sắc thắm

Người đi lạc bước chinh nhân

Mờ trong khói tên quên đời êm ấm.

Chiều nào ngập sóng kinh kỳ

Vàng son phai, tan nát hoa

Ai lắng nghe xa gió về

Tiếng than não nề nhắc duyên tình xưa.

(Nguyễn Văn Quỳ, Bóng chiều)

Tần ngần chàng bước chân đi

Đi tới nơi xa xăm bao hình mơ

Thuyền dần trôi xa bến bờ

Ngại ngùng thay phút biệt ly.

Người anh dũng dứt chân bước đi

Trong bóng tre xanh hồn nước nhà

Lòng đau với bao tiếng tơ…

(Hoàng Trọng, lời Nguyễn Túc, Phút chia ly)

Người của bốn phương

Người đã ra đi có nhớ bao giờ

Dù duyên thề ước đắm với giấc mơ

Đường tơ vấn vương

Đem bao thắm tươi vào đời đau thương

Và cố quên đi tình người bơ vơ.

Người nghệ sĩ đi giúp núi sông

Cung đàn vui xóa bao chờ mong

Dành tình này cho kẻ khổ đau

Quên tình duyên, quên cả đò xưa.

(Anh Việt, Lỡ chuyến đò)

Gặp nhau năm ấy trao câu hát làm tin

Đem cung phím gieo tình

Cùng yêu sông núi

Yêu duyên nước trời xanh

Yêu hương lúa thơm lành.

Đời ta chung hướng

Bao nhiêu ý chờ mong

Xây đắp nên mái tranh

Để cùng vui sống

Say sưa đón bình minh

Chứa chan mộng ngày xanh…

(Hoàng Trọng, Bạn lòng)

Người nghệ sĩ đôi khi còn dùng môtip trong văn chương cổ điển để tô đẹp thêm hình ảnh lãng mạn của người ra đi vì sông núi:

Còn nhớ năm xưa

Một chiều thu vàng trời mây u ám

Chinh chiến khắp nơi tràn lan

Non nước đó đây lầm than

Biết bao gia đình nát tan vì chiến tranh

Chiều ấy năm xưa

Bên bờ Hàn giang một chàng trai tráng

Thấy nước non nhà điêu tàn

Nung nấu gan vàng căm hờn

Đem thân nam nhi trả nợ quê hương mến yêu…

(Dương Thiệu Tước, Bến Hàn giang)

Chiều thu xưa nàng quay tơ dệt đầy thơ 
Chiều thu nay tình thương vay dáng xa mờ 
Thuyền duyên trôi về xa xôi có thấu chăng
Đàn xuân mơ chùng đường tơ em hoài trông. 
Ngày vinh quang đàn hòa vang về làng thôn 
Cùng vui say đồng nương khoai với luống cày 
Dệt tơ vương ngàn yêu đương luyến tháng ngày 
Lều tranh nương niềm uyên ương gió hương nguyền…

Ngày chinh chiến còn tan biến mùa chia phôi

Màn sương rơi ngàn mây lơi úa ven trời

Người ra đi từ chia ly lắng tin hồng

Vườn dâu mang tình quan san em chờ mong.

(Mạnh Phát, Bến nước tình quê)

Người chiến sĩ ầm gió rít mưa bay

Dấn mình trong khói súng chiến trường

Áo mong manh căm thù nuôi ấm thân

Quyết gắng sức nâng cao sắc cờ…

(Tử Phác, Tiếng hát quay tơ)

Lửa khói mùi khét chiến tranh,

Đôi chim hoãn mộng rẽ đôi cành

Anh đền nợ nước theo chinh chiến

Phỉ chí tung hoành kiếp chiến binh.

Đợi lúc qua mùa hết chiến chinh

Giang sơn sáng lạn khúc thanh bình

Anh về nhịp bước say công chiến

Để nối duyên hồng lúc thắm xinh!

(Ngọc Bích, Thuở trăng về)

Hình ảnh người trai còn được mô tả trong hiện thực của đời sống bấy giờ, đó là niềm tự hào về con đường ra đi vì đất nước và lời hoan ca trong giây phút hợp quần:

Đời ta hiên ngang thề xây kiếp huy hoàng 
Đường xa ta đi không chút vấn vương lòng 
Dù nguy khốn dù đường dài 
Thề cùng đồng tâm quyết không phai 
Không hề lui bước trước gian lao 
Tô thắm kiếp người! 
Đoàn người vui trong mơ say

Với khúc ca oai hùng 
Nhịp đàn lên hòa cùng trời mây

Phút vui mơ màng
Trời Việt Nam người người cười vang 
Ta cùng nắm tay ước nguyền 
Theo gió muôn phương

Kiếp phong sương tiến lên đường!

(Ngọc Bích, Đón gió mới)

Niềm vui chan chứa

Bao tình thắm dâng chan hòa 
Lòng ngập yêu thương

Rộng bao la như trùng dương 
Tình chung non nước

Bao niềm ước trong tuổi xanh 
Những phút quyến luyến

Dưới ánh đèn đời tươi màu 
Tìm mộng duyên thắm ban đầu 
Cùng nhịp ca múa trong đêm thâu 
Yêu nhạc thanh tân vui hội hoa đăng. 
Nghe vang khúc nhạc triền miên

Lắng như mơ hồ 
Nghe vang những lời ca

Trìu mến như áng thơ 
Vui vui tiếng đàn trầm ngân

Hòa bao niềm nhớ 
Tình nhạc tha thiết tình đàn lưu luyến 
Nhạc và thơ kết duyên 
Nhịp nhàng ca múa chập chờn đôi lứa 
Mờ mờ trong bóng hoa…

(Dương Thiệu Tước, Hội hoa đăng)

Ra đi vì non nước nhưng đôi lúc người nghệ sĩ còn vương vấn chút tình nhớ thương cảnh cũ người xưa:

Nghe ầm vang lên tiếng chiến chinh

Mơ làm diều mang sáo thanh bình

Nghe vườn cây xao xác gió may

Mơ làm chiếc lá úa rơi đầy.

Hiu hiu theo chiều gió dâng lời thầm ước

Anh nghe chăng lá vàng rụng lay lắt rót nhớ thương…

(Lương Ngọc Châu & Tử Phác, Tiếng hát lênh đênh)

Nhưng giờ này nhớ nhung

Tìm hình ai trong gió mưa lạnh lùng

Ôi lòng hờn căm chinh chiến

Sầu chia ly trong nguy biến.

Chờ ngày mai tươi sáng

Cỏ cây mơ màng trong nắng

Khúc ca khải hoàn lừng vang

Khắp nơi đầy huy hoàng.

(Dương Thiệu Tước, Hờn sóng gió)

Tất cả tâm tình đó là sự thao thức của người thanh niên trước thời cuộc, thể hiện tấm lòng đối với quê hương. Nhưng người nghệ sĩ không chỉ dừng ở đó, họ còn phải lên đường nhập cuộc, phải đi đấu tranh giữ lấy quê nhà với tâm trạng phấn khởi, tình cảm rộn ràng:

A! Ngồi trong ánh hương đêm

Ta cùng cất cao lời nguyền

Thề đồng tâm ta quyết thờ sông núi

Đem tâm can xây đắp ngày tươi mới…

Một lòng son, bền tâm chí, vì non nước

Có sá chi lao lung

Anh em ơi im nghe vang âm trong rừng…

(Hoàng Quý, Đêm trong rừng)

Anh em cùng nhau

Bước mau trên đường trường

Ra công làm tươi

Cho núi sông, ta chẳng ngừng

Sao cho sức trai mau hùng cường

Quyết tâm thành công.

Non cao bao la bốn phương

Sắc tràn lâng lâng trong nắng hồng

Tiến lên cùng đi lên

Bao nguồn sáng tươi đang mong chờ…

(Dương Thiệu Tước, Dưới nắng hồng)

Chiều nay mưa rơi

Ướt vai người dưới quán vắng

Chàng niên thiếu

Miền xa thân dầm sương

Đời phiêu lưu mang

Máu giang hồ đi bốn phương

Chí lớn say sưa cuộc đời mưa nắng…

Rồi đây ta ca

Khúc thanh bình vang muôn phương

Trời quê sắc hồng hoa bướm ngàn hương

Đời ta ra đi hiến thân mình cho gió mưa

Góc suối thân non quên sao tình thương…
(Hoàng Trọng, lời Quách Đàm, Chiều tha hương)

3. Ngợi ca người mẹ

Hình ảnh quê hương không chỉ là hình ảnh của đồng quê, làng xóm mà còn là hình ảnh của người thân yêu gắn bó một đời của người nghệ sĩ. Hình ảnh thường xuất hiện trong âm nhạc chính là hình ảnh người mẹ:

Hi sinh thân con đi đền nợ nước

Nước mắt ướt thấm cách biệt mẹ hiền

Người mà lòng này đầy thương mến nhiều

Đứng trước quốc biến phải đành lìa xa…

(Trần Văn Lý, lời Trần Văn Nhi, Mẹ ơi)

Mẹ tôi tóc xanh nhuộm bạc tháng ngày

Mẹ tôi đau buồn nặng trĩu đôi vai

Bao năm nuôi đàn trẻ thơ nhỏ dại

Cầu mong con mình có một ngày mai…

(Nhị Hà, Mẹ tôi)

Đêm khuya trăng mơ

Mắt trông về trong cõi xa mờ

Nơi xa xăm kia

Tôi say nhìn quê cũ dấu yêu

Ôi tình quê hương

Nơi chốn xưa có người mẹ hiền

Tóc màu hoa bạc

Chiều chiều mắt hoen mờ vì con.

Ra đi con dâng đời cho gió mưa
Quê người ngồi nhớ đến ngày vui qua
Gió chiều thường nhắc khúc ca biệt ly
Cố nhìn quê cũ lẩn trong sương mờ…

(Thu Hồ, Quê mẹ)

Hình ảnh của mẹ luôn gắn liền với lời ru được nghe từ lúc bé thơ được nhạc sĩ mô tả ở một tầm khái quát và khắc họa khá rõ nét về lòng thương con, sự tần tảo, tính chất phác của mẹ:

Mẹ quê, mẹ quê vất vả trăm chiều

Nuôi đàn, nuôi một đàn con chắt chiu.

Bà bà mẹ quê, gà gáy trên đầu ngọn tre

Bà bà mẹ quê, chợ sớm đi chưa thấy về…

Bà bà mẹ quê, đêm sớm không nề hà chi

Bà bà mẹ quê, ngày tháng không ao ước gì

Nhỏ giọt mồ hôi vì đời trẻ vui.

Miệng khô, miệng khô nhớ bát nước đầy

Nhớ bà, nhớ bà mẹ quê xưa ấy

Mùa đông, mùa đông manh chiếu thân gầy

Cháu bà, cháu bà ngủ ngon giấc say…

(Phạm Duy, Bà mẹ quê, 1953)

Suốt một đời mẹ vui buồn với con. Và người con mãi còn lưu giữ hình ảnh mẹ từ ngày thơ ấu để rồi khi lớn lên, trên những nẻo đường chinh chiến, người con bao giờ cũng nghĩ đến mẹ trước tiên. Chính cảm xúc chân thành ấy, đôi khi chỉ là những nét tinh tế, đơn sơ nhưng lắng đọng, đã có khả năng truyền lại cho người nghe tình cảm yêu thương người mẹ dạt dào không kém:

Ai đi về phía quê tôi
Làm ơn cho nhắn vài lời nhớ thương
Xa xôi buồn nhớ quê hương
Mẹ già một nắng hai sương mỏi mòn.
Ra đi một sáng tinh sương
Mẹ ơi con vẫn nhớ lời me khuyên:
"Con ơi tình nước sâu hơn
Hẹn ngày chiến thắng con về vinh quang"…

(Tiến Đạt, Ai về quê tôi)

4. Phong cảnh quê hương

Người nghệ sĩ tìm thấy trên quê hương, đất nước mình biết bao cảnh đẹp như ru hồn người. Từ Bắc đến Nam, nhiều danh lam thắng cảnh đã được ghi nhớ trong tâm khảm biết bao người. Trước hết đó là ngôi chùa từng đi vào văn chương lãng mạn:

Thuyền bơi lướt trên nước xanh

Biết bao êm đềm

Con thuyền đưa tôi tới nơi thần tiên

Chùa Hương với đồi núi cao

Biết bao êm đềm

Phút mơ màng quên hết ưu phiền.

Chiều sương rơi còn đâu đây

Vang tiếng trầm theo gió

Tiếng nam mô êm êm dần lan xa xa

Mỗi phút thêm âm trong ngàn mơ.

Chiều sương rơi còn đâu đây

Vang tiếng trầm theo gió

Tiếng nam mô lâng lâng hồn tôi bay

Theo tiếng chuông nơi xa mờ…

(Hoàng Quý, Chùa Hương)

Nếu bài hát trên mô tả cảnh đẹp ngôi chùa thì bài hát sau đây kể lại câu chuyện tình nên thơ:

Hôm nay đi chùa Hương

Hoa cỏ mờ hơi sương

Cùng thầy me em dậy

Em vấn đầu soi gương…

Thuyền đi. Thuyền đi.

Thuyền đi bến Ðục qua

Mỗi lúc gặp người ra.

Thẹn thùng em không nói

“Nam mô A di đà!”.

Réo rắt suối đưa quanh

Ven bờ ngọn núi xanh

Nhịp cầu xa nho nhỏ

Cảnh đẹp gần như tranh…

Ôi! Chùa trong đây rồi!

Ðộng thấp bóng xanh ngời

Ðá rêu trần thạch nhũ

Ðộng nhuốm hương trầm rơi…

(Trần Văn Khê, thơ Nguyễn Nhược Pháp,

Đi chơi chùa Hương)

Đây là thiên nhiên tuyệt đẹp của quê hương miền Bắc được ngợi ca:

Chiều rơi trong gió khơi đềm êm

Đằng chân mây dần trăng non lên

Ánh vàng tha thướt nước mờ trong xanh

Gió đưa hơi gợn sóng.

Đằng xa xôi bóng non chập chùng

Nằm im nghe mờ trong không trung

Tiếng đàn thánh thót theo ngàn lời ca…

(Hoàng Quý, Đêm trăng trên vịnh Hạ Long)

Còn đây là cảnh đẹp hồ Gươm, biểu tượng của Hà Nội:

Bước men quanh hồ Hoàn Kiếm giữa thu chiều úa

Tôi nhớ tháng ngày sống nơi Thủ đô hồi qua

Hồ đẹp gương nước liễu xưa la đà bóng hồ

Đời vui thái bình trước lúc chiến tranh…

(Trần Văn Nhơn, Hà Nội 49, 1950)

Hình ảnh đất nước có thể là nơi chôn nhau cắt rốn ở vùng quê hay thành thị:

Ôi thành phố thân yêu

Bao mái nhà chìm trong sương chiều

Ôi lửa ấm cơ ngơi

Sau bức mành là cuộc đời vui

Ôi đường sá đêm khuya

Đôi mái kề dìu êm trên hè. Ôi trẻ khó lê la

Trong khói chiều gầm cầu chiều mưa…

(Phạm Duy Nhượng, Chiều đô thị,

tức Cười đổ kinh thành,1952)

Vào đến miền Trung là cảnh đẹp đất thần kinh và sông Hương được nhắc đến trong muôn lời ngợi ca:

Chiều tàn trên bến Hương giang lờ trôi

Bóng chim bay về chân núi xa vời

Chiều tàn trên bến mang theo hoàng hôn

Dòng sông buồn mơ chiếu áng mây hồng

Khóm lau mờ nghiêng mình bên dòng nước.

Trên sông Hương

Bến nước mờ chan chứa bao tình 
Hằng Nga vừa lên nhìn qua khóm cây 
Dưới ánh mơ

Khách du thuyền lòng bao đắm say 
Hồn tràn nguồn thơ trước cảnh Hương Bình…

(Nguyễn Văn Thương, Trên sông Hương,1936)

Ðây Huế dòng Hương giang lững lờ

Nam Bình khúc nhạc gởi tình xưa

Thành cao rêu phủ mờ sương gió

Lắng nghe khoan hò chèo lái đưa con đò.

Tới chốn thần kinh chan chứa tình

Sớm nào nắng đẹp dệt mộng xinh

Ngàn hoa thua một tà áo tím

Lướt bay trên cầu, càng thắm duyên Hương Bình…

(Dương Thiệu Tước, Hương Bình lưu luyến)

Trên dòng sông Hương tiếng ca dặt dìu

Vạn vật say đắm trong chiều dịu mơ

Cánh buồm trắng còn vương vấn quanh co lượn sóng

Con đò mơ dường lưu luyến chưa theo dòng trôi

Gió ngừng quyến hàng mây đứng im soi lòng sông

Dưới trời êm chiếu dần dần buông

Hiu hiu hơi chiều dịu mơ.

(Trịnh Văn Ngân, Đường tơ lưu luyến)

Các nhạc sĩ rung động trước thiên nhiên tuyệt đẹp của cố đô Huế nên đã viết nhiều bài ca thắm tình:

Bài thơ Huế dệt bằng gấm vàng

Dệt bằng mắt nàng nhìn đắm trời thương

Dệt bằng con thuyền lững lờ sông Hương

Có ai qua khúc Trường Tiền.

Nhìn nước biếc, vài cô gái Huế

Nghiêng duyên cười trong nón lả lơi đều bước

Về nơi mô? Chiều Nam Giao nhớ người Bến Ngự

Nhớ lời ước thề...

Bài thơ Huế dệt bằng gấm vàng,

Dệt bằng áo người sầu nhớ phòng khuê

Dệt bằng tiếng chuông chùa ngân xa vắng

Nhắc ai ước mong ngày về.

(Lê Mộng Nguyên, Bài thơ Huế)

Chiều nào trên sông Hương

Ai hát khúc ca ôi êm đềm

Lòng tôi mơ theo trăng

Nhìn xa trông bóng bên thềm

Thuyền từ từ trôi đi

Đi khuất nơi xa xa chân trời

Mặc ai mơ theo trăng khúc hát yêu đời…

(Trần Nhật Bằng, Tiếng đàn trong đêm, 1952)

Về đây trong hoa lá hỡi cánh chim giang hồ

Về đây trong hương sắc thắm tươi, say mơ.

Huế, lờ lững dòng Hương

Năm tháng còn vương lời ai mong chờ.

Huế, trong tiếng dịu êm

Cô lái bên sông còn vang lời thơ…

(Lê Hữu Mục, Hẹn một ngày về)

Cho nhắn về miền Trung
Tìm cuộc sống ước mơ trong cõi mộng
Dòng sông Hương nước trôi

Thuyền trên bến xa xôi

Mơ dáng người, tiếng hò lả lơi…

Mơ ước về miền Trung
Tà áo tím thướt tha trong nắng hồng
Nụ cười xinh thắm môi
Làn tóc xõa gió đưa

Theo dáng người thương nhớ rồi!
(Ngọc Bích, Mơ về sông Hương)

Một chiều tròn trăng mái chèo ngược dòng 
Chẳng hẹn mà quen chuyến đò chung bóng 
Hương Giang trôi lững lờ, Văn Lâu soi bóng mờ 
Róc rách khua tay chèo nhịp đưa. 
Đẹp là bờ vai tóc thề buông dài 
Làn môi mọng tươi như thầm hẹn ai 
Ánh mắt biếc u hoài đăm chiêu trông xa vời 
Như ấp ôm tâm sự đầy vơi…

(Canh Thân, Vĩ Dạ đò trăng)

Nhưng miền Trung không chỉ có cảnh đẹp hữu tình của xứ Huế. Qua bao cuộc chiến tranh, miền Trung vẫn đổ nát, đau thương:

Về miền Trung

Miền thùy dương bóng dừa ngàn thông
Thuyền ngược xuôi suốt một dòng sông dài.
Ôi quê hương xứ dân gầy
Ôi bông lúa, con sông xưa, thành phố cũ.
Về miền Trung

Người về đây sống cùng người dân
Lửa chinh chiến cháy bừng thôn làng điêu tàn.
Đêm hôm nao gió u buồn trên sông vắng
Có tiếng hát xao xuyến ánh trăng vàng.
Hò hô hò! Hò hố hò!
Người đi trên đống tro tàn
Thương em, nhớ mẹ hương vàng về đâu
Chiều khô nước mắt rưng sầu
Tan thân thiếu phụ, nát đầu hài nhi.
Hò hố! Hò hô!
Hà hớ hơ... Nhớ thương về chiến khu mờ
Biết bao người sống mong chờ
Hát rằng: Hà há hơ...
Nhớ về cố hương yêu dấu xa xưa!
Về miền Trung

Còn chờ mong núi về đồng xanh
Một chiều nao đốt lửa rực đô thành
Tay trong tay dắt nhau về quê hương cũ
Không than van, không sầu nhớ.
Về miền Trung

Người về đây hát bài thành công
Lửa ấm áp bếp nhà ai hồng, đêm trùng.
Đêm hôm nay tiếng dân nồng vang thôn xóm
Có tiếng hát xao xuyến ánh trăng vàng
Hò hô hò! Hò hố hò!
Về đây với lúa, với nàng
Thay bao nỗi khổ tiếng đàn (tôi) mừng reo.
Nguồn vui đã tới với dân nghèo
Con sông nước chảy, tiếng chèo hò khoan!
Hò hố! Hò hô!
Hà hớ hơ... Tiếng ai vừa hát qua làng
Lúc em gặt lúa trên đồng
Hát rằng: Hà há hơ!
Tiếng cười, tiếng ca trên lúa trên sông.

(Phạm Duy, Về miền Trung, 1948)

Theo bước chân về phương Nam, thành phố Sài Gòn được xem như Hòn ngọc Viễn Đông dù trong thời loạn lạc vẫn tránh được cảnh điêu tàn nhưng vẫn còn cảnh người bơ vơ:

Từ ngày chiến tranh khốc tàn

Gieo những mối tang thương

Khắp Nam Việt đâu đó

Đều chung phần trong đau đớn

Sài Gòn rất may

Cửa nhà chẳng xiêu đổ tàn nát

Bao phố phường vẫn như hồi thái bình…

(Trần Văn Nhơn, Sài Gòn xa hoa, 1950)

Trời khuya vui bước bên đường Catinat

Người đi còn dăm ba khách không nhà

Ngàn mây sao chiếu trên trời đầy mơ

Hàng cây lặng im nghe gió dưới trăng mờ

Còn kia vài ba búp bê đang nhìn

Ngồi im và vương mắt trông xa mơ hồ…

(Trần Văn Trạch, Đêm khuya trên đường Catinat)

III. Những ca khúc viết về thế giới mộng mơ

1. Khát vọng lãng du

Âm nhạc lãng mạn còn ngợi ca kiếp sống lang bạt, giang hồ với hình ảnh con người phóng túng, xa rời những ràng buộc, hệ lụy của cuộc sống thực tế. Họ say sưa trong từng bước chân đi, say sưa với tiếng đàn và lời ca trên bước đường muôn dặm, say sưa kiếp sống của người lãng du. Họ luôn mang dáng vẻ của một người sắp ra đi với khát vọng khám phá những thế giới xa lạ đầy quyến rũ, tươi đẹp có thể đem lại cho họ niềm vui sống.

Chiều nay mưa rơi

Ướt vai người dưới quán vắng

Chàng niên thiếu

Miền xa thân dầm sương

Đời phiêu lưu

Mang máu giang hồ đi bốn phương

Chí lớn say sưa cuộc đời mưa nắng…

(Hoàng Trọng, lời Quách Đàm, Chiều tha hương, 1951)

Ra đi khắp nơi xa vời

Gió bốn phương

Kìa gió bốn phương ào ào cuốn lá rơi

Người đi khúc nhạc chơi vơi

Rắc khắp nơi kìa rắc khắp trời

Vang vang khúc nhạc yêu đời…

(Đỗ Nhuận, Đoàn lữ nhạc)

Túi đàn chân bước đi lên đường 
Kìa nơi xa xôi đợi chờ bao mến thương. 
Nhịp theo tiếng đàn 
Tiếng hát vang vang lừng 
Ta mang vui tươi tô đời thắm tưng bừng. 
Kìa là núi rừng với cánh lúa nơi đồng quê 
Với sức sống tráng hùng lòng ta say mê. 
Nhịp theo tiếng đàn 
Tiếng hát vang vang lừng 
Ta mang yêu đương reo về khắp bốn phương.

(Canh Thân, Túi đàn)

Không chỉ ra đi là thoát ly cuộc sống tù túng nhưng ra đi để tìm một phương trời xa lạ, một nơi thần tiên để nương náu:

Đi với tôi đến chân trời xa

Trăng nước êm, một trời đầy hoa

Bạn của Hằng Nga và vô cùng thanh thú

Lắng tai nghe nhạc réo lững lờ.

Đi với tôi đến chân trời xa

Đây suối mơ là nhạc của ta

Tay đàn miệng ca và mơ màng ta múa

Gót chân thêm nhịp bước thần tiên…

Ϲầm taу ta hát, hát khúc ca уêu đời

Cho người vui. Với tình ta chan chứa bao la

Trong bước đi trên đường đời
Ô kìa chàng thi sĩ đang miên man

Đi tìm bao vần thơ
Ô kìa nàng ca sĩ đang saу sưa

Cung đàn cho đời mơ…

(Canh Thân, Đi với tôi đến chốn trời xa)

Ra đi không chỉ là trường hợp riêng lẻ, đôi khi những người cùng chí hướng tụ tập với nhau thành một cộng đồng tươi trẻ đầy sinh khí:

Đoàn người tưng bừng về trong sương gió

Hồn như đám mây trắng lững lờ

Giang hồ không bờ không bến

Đẹp như kiếp Bôhêmiên.

Ánh dương lên một đoàn thanh niên

Giục nhau đi từ khi nắng sớm

Lúc gió chiều về trong tiếng tiêu

Bóng ai còn in trên đường dài.

Đoàn người đi vượt rừng qua núi

Bước chân vui qua miền xa xôi

Kìa là đoàn người Việt Nam gieo thắm tươi…

(Lê Vy, lời Phạm Duy & Mai Hạnh,

Con đường vui, 1951)

Phạm Duy cảm thấy niềm vui được sống tại nơi đồng quê, nên với bài hát này ngoài tính chất hiện thực còn có thêm cả chất trữ tình nữa:

Kìa đoàn người đi hiên ngang

Qua đồng mênh mông

Người bàng hoàng đưa câu ca

Theo nhịp chân không

Có những lúc reo mừng

Với tiếng hát mơ mộng

Của từng đoàn nông phu vui sống

Có những lúc tươi cười

Với tiếng hát cô hàng

Tan chợ chiều trên đường về cô thôn…

(Phạm Duy, Đường về quê, 1947)

Ra đi như một kẻ giang hồ nhưng trong lòng bao giờ cũng vọng tưởng, mơ trở về cố hương để tìm lại những dáng xưa yêu kiều đã chìm khuất sau bước lãng du:

Chiều xưa, có ai qua

Bến sông Hồng mộng mơ

Dìu dặt đôi lời hò

Còn vương vấn nhớ nhung

Chiều đó, khách tha phương

Đã qua một chiều vui

Rồi đi, chưa hết yên vui vội xa…

Đò ơi! Kiếp phiêu lưu

Giống con đò giạt trôi

Chiều chiều, ta mơ nhìn

Về nơi cũ bến xưa

Gặp gỡ, phút yêu đương

Sớm gieo sầu biệt ly

Rồi đi, thương nhớ ai nơi đò xưa.

(Đào Thừa Liệt, Bến đò xưa)

Kiếp giang hồ đây đó biết đâu là bến bờ
Bến xưa còn hay lời ước phai mờ.
Mấy thu thuyền xa bến, nước trôi lời ước nguyền
Cố nhân ngơ ngác chờ hình bóng thuyền mơ.
Dòng sông vẫn êm đềm còn in bóng thuyền xưa
Bóng thuyền vô tình lờ lững xuôi dòng.
Đò đi khách se lòng, càng xa vắng càng mong
Khách còn qua đò còn nhớ bóng mơ.

(Nguyễn Thiện Tơ, Qua bến năm xưa, 1949)

Đường về man mác sầu tình thương bao la

Xa bóng quê làng xưa đâu bóng ai ven sông

Thoáng bên rèm xưa mắt hoen lệ sầu thương.

Đành nghẹn trong tiếng cười cầm tay chia ly

Duyên kiếp ta chờ nhau…

(Nhật Bằng & Đan Thọ, Bóng quê xưa)

Chiều nay sương gió

Lữ khách dừng chân quán xưa

Mơ màng nghe tiếng chuông chiều

Vương về bên quán tiêu điều

Vầng trăng hoen úa

Như lá vàng rơi cuối thu

Lững lờ soi mấy hàng cây

U sầu đang ngắm trời mây…

(Hoàng Trọng, Dừng bước giang hồ)

Ta luyến lưu một kiếp giang hồ

Dù rằng cuộc sống vô bờ

Tim nồng tràn máu vô tư.

A ha ha! Suối in hình chiếc xe tàng

Đêm nao đập vỡ cây đàn

Giận đời nào ai mắt xanh.

Vó câu bấp bênh

Trên đường gian nan

Chiếc xe lắc lư ru hồn nghệ sĩ tới nơi xa ngàn.

Xe lăn êm êm dưới ánh trăng vàng

Môi ai say sưa hé mấy cung đàn

Ca lên cho tan nỗi niềm cay đắng.

Vui ca lên đi trong chiếc xe già

Sau khi men say lắng mấy tơ đàn

Hồn ta vụt lướt lên trời xanh lam.

(Trọng Khương, Bánh xe lãng tử)

Có ai biết chăng chuyện tình cờ 
Có ai đoán đâu nào mà ngờ 
Vào một đêm trăng sáng 
Hồn nhạc thơ lai láng

Thiết tha êm đềm mơ hồ. 
Áng mây cuốn tâm hồn dịu dàng 
Thiết tha với cung đàn nhịp nhàng 
Dìu hồn ta đi tới

Miền thần tiên thanh thú 
Sắc hương huy hoàng nên thơ. 
Hào quang bốn phương huy hoàng 
Bầy tiên nữ đang khoe mình với cung đàn.

Nắm tay múa theo điệu nhịp nhàng 
Nhắp say chén men rượu nồng nàn 
Bầu trời trong thanh mát 
Ngàn người vang câu hát

Dưới hoa muôn màu huy hoàng. 
Có ai biết chăng chuyện tình cờ 
Có ai đoán đâu nào mà ngờ 
Chuyện thần tiên giây phút 
Chìm dần trong mây khói

Vấn vương tâm hồn trong mơ.

(Văn Phụng, Giấc mộng viễn du)

Người ra đi giong ruổi trên bước đường lãng du nếu đôi khi lỡ quên lời hẹn ước, chắc sẽ có người bạn lòng nhắc nhở hãy trở về bên người thân chung sức xây dựng quê hương:

Hỡi người xa núi sông
Chưa về tắm nắng mai hồng
Xa kiếp sống bềnh bồng.
Thời gian êm êm lướt nhanh
Ngày xanh cho anh mấy lần
Vì bao gian lao chớ nài
Hẹn nhau đi tới ngày mai.

Hỡi người tôi mến yêu
Say đời nắng sớm mưa chiều
Yêu nước non trời mây.

Dừng lại đây cho ta còn thấy
Màu khăn tay đưa nhau ngày ấy
Người ra đi hẹn với tang bồng
Một sớm nắng mai hương nồng
Về chung say đắp non sông…

(Lâm Tuyền & Nguyễn Văn Đông, Nhắn người viễn xứ)

2. Những giấc mơ tiên

Người nghệ sĩ lãng mạn còn mơ ước sự thoát ly cuộc đời trần gian, muốn thoát tục để đi tìm thế giới mộng tưởng. Cũng như chủ nghĩa lãng mạn ở phương Tây, các nghệ sĩ Việt Nam cũng mê đắm thế giới thần tiên, thế giới mơ ước thường rất đậm nét trong văn chương phương Đông: giấc mộng Nam Kha - giấc mộng hoàng lương trong thế giới của Trang Tử. Một bài hát ru hồn về thế giới êm đẹp đó với nhịp điệu luân vũ dịu dàng:

Trăng êm ái ánh lan gần xa

Sương gió lướt rung ngàn hoa

Trong ánh trăng ngà lấp lánh

Bóng ai nơi cung Hằng

Êm êm tiếng ai ca

Nhịp bước thướt tha tà áo mơ màng.

Hòa cùng sáo ngân vang

Lòng tràn ngập ý thơ

Ta im lắng mơ mơ dáng tiên nga

Chập chờn bóng hoa lòng

Tràn đầy ước mơ say

Say dáng yêu kiều

Nồng hương làn tóc biếc.

Ôi bao giấc mơ tàn

Vì trăng khuất sau đám mây còn đâu.

(Dương Thiệu Tước, Mơ tiên)

Mời nàng tiên bay xuống đây

Và đưa lối lên cung Hằng

Ta muốn xa nước non này

Hồn vương vấn say gió trăng.

Rồi cùng nhau trong cõi mây

Ta trông xuống giang sơn này

Lòng tan hết bao mơ màng

Ta muốn quên trên tầng mây…

(Thẩm Oánh, Trên mây)

Thế giới cõi tiên cũng đầy quyến rũ làm nhiều nhạc sĩ đắm say:

Kìa nàng tiên trắng lướt

Cùng làn mây xuống trần gian

Cùng ta ca múa khúc

Nhạc ngày xuân trong vườn lan

Tà xiêm óng ánh

Lướt mình theo với bao cung đàn

Giọng êm như tiếng phím

Nhẹ ngân trong đêm mờ màng.

Kìa vầng trăng sáng

Chiếu nhẹ muôn sắc chốn thần tiên

Ngàn hoa như đắm đuối

Cùng tiên say giấc triền miên

Trời xanh trong sáng

Gió nhẹ phất uốn rung mây tàn

Hằng Nga tiên nữ

Đắm mình say trong giấc mơ vàng…

(Trần Nhật Bằng, Nàng tiên trắng)

Lá đào rơi rắc lối thiên thai 
Suối tiễn oanh đưa những ngậm ngùi 
Nửa năm tiên cảnh một bước trần ai 
Ước cũ duyên thừa có thế thôi. 
Ðá mòn rêu nhạt nước chảy huê trôi 
Cái hạc bay lên vút tận trời 
Trời đất từ nay xa cách mãi 
Cửa động đầu non đường lối cũ 
Nghìn năm thơ thẩn bóng trăng chơi.

(Võ Đức Thu, thơ Tản Đà, Tống biệt)

Thế giới gần gũi nhất là thế giới trên cung trăng, vốn hấp dẫn cả trẻ em lẫn người lớn. Cung trăng cho người nghệ sĩ một thế giới tưởng tượng, ở đó cảnh vật cũng như chị Hằng bao giờ cũng tuyệt đẹp:

Xa! Chị Hằng Nga

Núp bóng sau bao lùm tre xanh

Ta cùng nhau ta múa

Hát ca đón chào chị ấy.

Trên trời bao la

Tươi sáng kia sao vàng lấp lánh

Đây chị Hằng Nga

Chiếu ánh vàng giữa bầu trời xanh.

Ánh trăng mờ mờ chiếu qua

Chiếu soi vào lòng chúng ta

Khiến thêm đời càng thiết tha

Nắm tay đồng lòng múa ca…

(Minh Ký, lời Mộng Lan, Chị Hằng, 1953)

Còn đây là câu chuyện tình Trung Hoa đã gợi bao cảm hứng cho nhạc sĩ. Bài hát Gấm vàng là một trong những bài hát của vở kịch Khói Lửa Cảo Kinh. Hình như chỉ có bản nhạc được phổ biến, còn vở kịch cũng chưa bao giờ lên sân khấu. Vở kịch này nguyên thủy là một vở kịch thơ, tác giả là Vũ Hân. Đó là câu chuyện U Vương - Bao Tự. U Vương, vua nhà Chu, say đắm Bao Tự; mà Bao Tự lúc nào cũng buồn, không bao giờ cười. Một hôm, thấy Bao Tự có vẻ vui khi nghe tiếng xé lụa, nhà vua ra lệnh tập trung các thứ vải quý như gấm, lụa để các cung nữ vừa múa hát vừa xé gấm xé lụa… nhưng người đẹp Bao Tự vẫn không cười. Bài hát Gấm vàng thuộc đoạn này trong vở kịch. Giai nhân trong câu hát chính là Bao Tự vậy:

Gấm vàng một cuốn gấm vàng

Óng a óng ánh

Như tóc nàng Quỳnh Tiên.

Nàng Quỳnh Tiên

Đàn trong động Đào Nguyên

Hằng đêm nàng lên múa hát

Trên miền Thiên Thai.

Tóc quên cài nàng say sưa múa hát

Gió dẫn đường

Đưa tóc lạc xuống trần gian.

Người đời cắt tóc dệt gấm vàng

Dâng lên chín bệ

May áo choàng giai nhân.

Gấm ái, gấm ân, gấm của sông Ngân

Gấm tan nghìn mảnh

Giai nhân không cười.

Tung gấm lên khơi

Tung bướm lên khơi 
Cánh vàng lấp lánh chập chờn rơi. 
Rơi trên mình cô áo xanh áo đỏ 
Uốn lả lơi nhịp nhàng

Bướm đậu trên ngàn 
Trên ngàn tơ liễu biếc

Mỹ nhân đưa mắt ngắm 
Bướm thẹn đôi cánh rung rinh.
(Dương Minh Ninh, lời Vũ Hân, Gấm vàng)

Bên cạnh thế giới cõi tiên đó, các nhạc sĩ còn khai thác những hình tượng nghệ thuật từ trong truyện kể dân gian và trong truyền thuyết. Thật vậy chủ đề mộng mơ trong dòng nhạc lãng mạn trữ tình thật phong phú có thể làm thăng hoa tâm hồn con người qua những cung đàn muôn điệu.

oOo

Dòng ca khúc lãng mạn trữ tình từ khi mới hình thành đã có vị trí xứng đáng do giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ của nó, đã tác động và khơi nguồn sáng tác cho nhiều lớp nhạc sĩ kế tiếp chọn lựa khuynh hướng này. Mặc dù trong hoàn cảnh chiến tranh, bên cạnh nhiều khuynh hướng âm nhạc khác ra đời, âm nhạc lãng mạn trữ tình vẫn không bị đánh mất giá trị và vai trò của nó. Âm nhạc lãng mạn vẫn là chỗ dựa tinh thần cho nhiều tâm hồn lớp thanh niên lớn lên giữa hoàn cảnh lịch sử có nhiều biến chuyển. Nó còn có đời sống lâu dài và trở thành một phần di sản nghệ thuật quý báu của nền tân nhạc Việt Nam.

_________

CHÚ THÍCH:

(1) Tiếng hát những ngày chưa chiến tranh, in trong tập Nhạc tiền chiến, Kẻ Sĩ xuất bản, Sài Gòn, 1970, tr.7.

(2) Theo các tác giả cuốn Âm nhạc mới Việt Nam - tiến trình và thành tựu, bài hát đầu tiên của tân nhạc là bài Cùng nhau đi hồng binh của Đinh Nhu xuất hiện vào năm 1930. Cần phải xác định tiêu chí khi khẳng định bài hát đầu tiên, đó là bài hát phải được phổ biến rộng rãi, ít nhất bắt đần từ một cộng đồng nào đó hoặc được công bố bằng văn bản. Bài của Đinh Nhu chỉ được một số bạn tù truyền khẩu, sau này được ký âm mới phổ biến. Nhạc sĩ Lê Thương cho biết từ năm 1933-1934, hai nghệ sĩ Tư Chơi (Huỳnh Hữu Trung) và Năm Châu (Nguyễn Thành Châu) đã đề xướng phong trào ‘bài hát ta điệu Tây”. Tiếp đó năm 1938 nhạc sĩ Nguyễn Văn Tuyên ra Bắc hô hào phát triển tân nhạc rồi sau đó báo Ngày Nay đăng bài hát Kiếp hoa của ông. Đó là hai thời điểm cần lưu ý. Song trước đó một số bài hát được trình diễn từ năm 1935 thì cũng phải được nhắc đến. Trong khi đó theo nhạc sĩ Tô Vũ, một tu sĩ Công giáo đã viết thánh ca bằng tiếng Việt đầu tiên từ năm 1911. Vị tu sĩ đó là linh mục Phaolô Đoàn Quang Đạt (1877-1956), người sáng tác thánh ca theo ký âm pháp Tây phương, trong đó có bài Nửa đêm mừng Chúa ra đời. Đây có thể là thời điểm hình thành nền tân nhạc VN.

(3) Hương quê - mười ca khúc của cố nhạc sĩ Hoàng Quý, Sài Gòn, 1974, tr. 5.

(4) Nhạc tiền chiến, Đổ Kim Bảng tuyển chọn, Kẻ Sĩ xuất bản, Sài Gòn, 1970, tr.8.

(5) Nhạc tiền chiến, Đổ Kim Bảng tuyển chọn, Kẻ Sĩ xuất bản, Sài Gòn, 1970, tr.70.

(Còn tiếp)