Vương Trí Nhàn

MIỀN TÂY QUẢNG BÌNH

15/8

Từ Quảng Bình về Hà Nội, ít ra sẽ mất 15 ngày. Bằng thời gian một đoàn nhà văn VN được Hội các nước Đông Âu mời sang thăm rồi quay về.

1964-1972, tám năm chiến tranh, cái cảm giác chính của mọi người là mệt mỏi. Đất nước nghèo quá. Nhà cửa lụi tàn, đồng áng xơ xác.

Chiến tranh là một cuộc xô đẩy tất cả, xô đẩy cho đến đứt gốc đứt rễ. Tuy nhiên, mọi sự lộn nhoèo cũng đã loáng thoáng khuôn lại thành những nền nếp, tạm gọi là ổn định trong cái đại cục không ổn định. Nhiều gia đình ở Quảng Bình có thêm một nếp nhà hầm góc vườn. Có khi là hậu cứ bộ đội.

Nhà dân rặt đồ quân trang quân dụng, mọi thứ như đã trở thành bão hoà.

Người ta cần nhân dân để làm môi trường sống cho quân đội, chứ không phải là một nhân dân với mọi sinh hoạt bình thường.

Việc làm ăn có đi lên chút ít. Một HTX, “hợp” Mỹ Lộc An Thuỷ, có 6 máy kéo (4 bánh lồng) 3 máy bơm. Mỗi đội một máy tuốt lúa. Giống nông nghiệp 8 đại trà 2 năm năng suất chiêm 1972: 32 tạ/1ha trân châu lùn 35 tạ. Nông nghiệp 8 rải vụ nếu có gặt muộn, lúa cũng không rã.

16/8

Lệ Thuỷ. Phải cái huyện mà Nguyễn Minh Châu nói trong Tuổi trẻ cầm súng? Người Quảng Bình đi chiến đấu như đi làm một công việc của gia đình mình. Ông chủ nhà tôi nói ở đây 17, 18 mà không đi bộ đội, là nhấp nhổm không sao yên lòng được.

Con ông về qua nhà. Đi bộ đội, anh chàng không thích vào báo vụ, chỉ thích đi đánh nhau. Từ Yên Thành vào, bom đạn đánh dọc đường, cán bộ hy sinh, cậu ta chỉ được về qua nhà chốc lát, nhưng vẫn hăng. Úi giời, một thằng cùng đi với tôi, hắn chui vào hầm không chịu lên. Thò hai cái chân ra ngoài. Nghe lục xục, hắn tưởng còn máy bay, nhất định không ra. Những chuyện đầu tiên của anh ta là như vậy.

Bà mẹ thấy con về bảo tổ cha mi, không gửi thư về. Cô con gái khẽ dừng sàng thóc, mắt ngước lên, nhìn chung quanh ra hiệu rằng nhận ra anh về, rồi lại cúi xuống làm việc.

Cả cái bộ máy gia đình âm thầm chuyển vận, theo cái nhịp của người con trai trở về.

Một khí cụ hiện đại: máy bay phản lực. Sự xa cách giữa hình và âm thanh giữa ánh sáng và tiếng động. Là chuyện gì vậy?

Đặc sản Quảng Bình, những xe trâu bánh rất to. Như bánh những guồng nước lớn, bánh cao ngang đầu người. Cong thành đòn, hai trâu gánh đầu đòn.

Một ông đội trưởng ở An Thuỷ kể mấy năm mới có chiến tranh, ngoài đồng rất an toàn. Mọi người chỉ có việc sản xuất, nên thu hoạch khá. Mấy năm nay, người đi thăm bà con, người làm nhà..., sản xuất lại đâm kém.

Hành quân trên đường giao liên

Đêm đêm, không gian đất nước bị đánh mất. Lúc nào máy bay địch cũng rập rình đánh xuống đầu chúng ta. Nhưng cũng đêm đêm, đất nước được lấy lại, khi người ta vượt được một đoạn đường, đưa qua một chuyến hàng.

Nhờ một ánh sao đêm, rất xa, nhưng là vì rất sáng, nên vẫn cảm thấy lờ mờ bóng người trên mặt đất.

Hành quân, lính vào ngồi trên võng, thấy lính ra, nheo nhéo gọi. Đồng hương ở đâu đấy các ông ơi, có người Nghệ An không? Như một thứ rao hàng, nhắc rằng mình vốn dân đâu vậy.

Chiều trên sông Long Đại, chờ đò. Những chiếc thuyền rất dài, người lái đứng ở trên mũi, dáng đứng khoan thai mà cử động thoăn thoắt thuyền vèo vẻo đi. Một cậu nói đùa—không biết có đúng không-- y như trên những cái trống đồng Đông Sơn (tỉ lệ khoảng cách những người chèo, tư thế chèo, cái dáng chèo).

Quá khứ, sự giống quá khứ. Tôi cười nhạo cái ý nghĩ vu vơ của mình. Lúc này nó vô tích sự.

Một người lính khái quát:

-- Tố Hữu bảo Bắp chân đầu gối vẫn săn gân. Đằng này bây giờ mọi thứ mình như là một miếng thịt thối thế này, thì còn được việc gì nữa.

Những con đường Quảng Bình. Nhan nhản những cái hố rất nhỏ, đút vừa một cái sanh, một cái nồi. Đâu cũng hầm hố thế này, thì còn làm ăn sản xuất cách nào. Chẳng lẽ cuộc sống chỉ còn thu vào việc tự bảo vệ mình, loanh quanh dọn nhà, phòng tránh tai họa v..v.. Có nên gọi đó là cuộc sống? Tôi tự hỏi vậy.

Nhưng có lẽ là tôi lẩn thẩn quá.

17/8

Tháng tám. Đã ba lần, tôi đi công tác trở về trong cái không khí những ngày lịch sử thế này: 1968, 1970, và 1972. Chỉ có hai phen tôi ở Hà Nội vào tháng 8 nhưng là những tháng tám nhiều điều buồn. Tháng 8/69, Bác đang ốm, và tháng 8/71, nước rất to.

Tưởng tượng những ngày này, trời Hà Nội trở nên xanh hơn. Thời tiết dịu đi, một ít mùa thu bắt đầu len vào giữa những ngày hè. Nơi ở xa bao giờ cũng là nơi rất đẹp.

Nhưng mà luôn luôn lại có cảm tưởng giá kể ở nhà, thì cũng đến thế. Chẳng qua tôi đi trên con đường xa nên nao lòng như vậy. Ngoài ấy, người ta còn đang chúi mũi vào bao nhiêu việc khác có ai nhớ tới chuyện chuyển mùa.

2/9 năm nay, chắc là còn tiếng súng Quảng Trị. Mới nghe phổ biến sẽ có hai giải pháp -- sau một thứ Genève tập II, lại có một thứ “nửa” mới của miền Nam, một góc nhỏ nào đó... Nhất định là mọi người sẽ cảm thấy thất vọng... Nhưng biết làm thế nào. Cái đài, như một thứ đồ vật ít biết xúc động, vẫn xoen xoét nói những chuyện đâu đâu (Tôi chợt nhận ra, cả lúc chúng tôi cởi quần lội đồng, cái đài vẫn len vào, tiếng nói cứ ráo hoảnh đi, không một chút thông cảm).

Nhưng là những người trong cuộc, có lẽ chúng ta biết hơn điều đài đang nói - dù hôm nay, buồn đến đâu thì ngày mai sẽ lại còn buồn hơn vì những thất vọng mới.

... Hôm nay, báo Nhân Dân lại chửi xa xả những kẻ thoả hiệp một cách độc ác, ném cái phao bơi cho tên cướp sắp chết đuối, hô hào cách mạng thế giới bằng những lời nói suông chứ không phải bằng những hành động cụ thể - những kẻ coi việc hoàn thành cách mạng nước mình là xong mọi chuyện, không còn nghĩ gì đến việc hoàn thành cách mạng thế giới.

Tôi cũng không đủ hiểu biết để gọi là minh định những gì đằng sau điều người ta nói. Chỉ biết cuộc chiến đấu vừa qua, nếu chỉ đạt được ít kết quả như tôi nghe được (một góc miền nam -- Quảng Trị!!) thì cay đắng thật. Kẻ địch của chúng ta là tàn ác, nhưng sao nó vẫn cứ nhơn nhơn đứng đó. Tại ai? Tình hình thế giới thế nào? Tại sao các nước bạn lại hành động như vậy - chịu.

18/8

Đi hơn một tiếng đồng hồ, qua một cánh đồng. Cánh đồng từ An Thuỷ sang Hoa Thuỷ, đồng sâu, con đường lầy lội nhiều, mấp ma mấp mô. Doãn Nho kể sáu năm trước đã qua đây. Đi đò. Bây giờ đi bộ. Nhưng vẫn nghèo đói vậy, ôi những làng xóm chúng ta. Lòng người như cũng có thay đổi. Người ta phân biệt đen trắng giỏi hơn. Ở nhiều nhà trên đường, tôi chỉ còn thấy những ảnh Marx, Engels, Lénin, Stalin, Hồ Chí Minh…Thế thôi. Không còn ai nữa. Đó đều là những người chết cả rồi, không còn ai sống cả. Bây giờ thờ những người sống sao đặng? Có ai đáng thờ? Chỉ có những người chết mới để cho chúng ta yên, và chúng ta mới để cho họ yên - những người sống không làm nổi cả hai việc đó.

19/8

Ở trên tôi đã hình dung thời gian đi từ Quảng Bình về Hà Nội bằng thời gian từ Việt Nam sang một nước châu Âu nào đó và trở về. Nghĩa là y như thời kháng Pháp, hai chục năm trước.

Biết mà vẫn chán, chán kinh khủng. Nóng ruột quá. Đi bộ, vượt rừng, chậm đến tưởng như thời gian ngưng lại.

Thế hệ chúng tôi không phải là một lớp người đi nhanh, nhưng có lẽ đã bắt đầu cảm thấy cần phải đi nhanh. Điều đau khổ là chúng tôi vẫn phải đi rất chậm.

Một người từ Nam ra kêu cứ tưởng trên miền Bắc đâu ra đó. Biết đâu ra miền Bắc, mọi chuyện cũng lộn xộn. Ăn tiêu chuẩn lung tung, nơi thì 7 hào, nơi thì 1đ2, nơi thì 1đ6. Tôi hùa theo, rồi còn nhiều chuyện khác nữa, đánh nhau mà, sao thoát khỏi lộn xộn.

Tôi luôn luôn nghĩ về những yếu tố chi phối cuộc chiến tranh này.

Có vấn đề dân tộc. Người ta sẽ không hiểu gì cả nếu như người ta không hiểu trình độ kinh tế, đặc điểm tâm lý của người Việt Nam. Cũng giống như cần phải hiểu cái gọi là đặc điểm của người lao động Nhật, cái lý do tại sao ở Nhật, lại có những cái máy tuyệt vời như vậy.

Nhưng vẫn có những đặc điểm thuộc về chế độ. Chắc chắn rằng những ngày vừa qua, không có cách nào khác để huy động người vào chiến tranh, nếu không phải chế độ chúng ta đang sống. Một thể chế cần thiết, hình như là chỉ nó mới hợp cho một giai đoạn nào đó, một lớp người nào đó, một mục đích nào đó.

Một lần tôi đã buột miệng nói với ai đó rằng không cần báo chí cũng được, không cần dân chủ cũng được -- nhưng vấn đề là không thể kéo dài mãi cái lối làm ăn năng suất thấp, và nhiều người chỉ sống cầm chừng sống ỷ lại như thế này. Nhất là những người lao động trí óc thì như anh sống bên lề, anh chầu rìa, không được lao động hết mình.

Nhớ có lần Xuân Quỳnh nói, xin nhận cái sự hy sinh của chính mình, để sống cái phần chung của dân tộc.

Nhưng có thể đặt vấn đề như thế không? Có cần phải lựa chọn giữa dân chủ và độc lập tự do, giữa dân chủ và phồn thịnh kinh tế, giữa văn hoá, tự do cá nhân, và số mệnh chung của cộng đồng. Giữa hai cái đó cần phải lựa chọn lấy một, chỉ một thôi? Hay thực ra là hai cái đó liên quan đến nhau, yếu tố này thống nhất với yếu tố kia. Và người ta sẽ hoặc được cả hai, dựa vào cái nọ đồng thời đạt được cái kia, hoặc hỏng thì hỏng cả hai, chứ không phải là cần chọn lựa.

19/8 – Cách mạng. Cái tiếng được nhắc nhiều nhất trong những ngày này, cái tiếng quả thật là tốt đẹp. Nhưng không thiếu trường hợp cái gọi là vậy lại không phải vậy. Nghĩa đã thay mà chữ vẫn cũ.

Vĩ đại... Hình như cái từ này ngày càng thấy rất ít dùng trong báo chí phương Tây, trong khi nó còn dùng quá nhiều ở châu Á.

20/8

Đại Trạch. Đi theo đường giao liên năm ngày hôm nay. Đi vào con đường của cả dòng người vĩ đại từ nam ra bắc từ bắc vào nam. Nhập vào cuộc sống, trong cái thế lộn xộn thật sự. Đó là niềm an ủi của tôi, nhưng cũng là đau khổ của tôi.

Hôm qua, đêm 19/8, xe đi trong đêm, người như bị lấy roi mà giần, sứt dập lung tung. Ra để đối phó với mọi thứ trên đời, người ta chỉ có cái da thịt của mình, nó là một thứ vũ khí cuối cùng, đau đớn vậy, da thịt mà bất cứ thứ gì cũng làm sây sát được, da thịt đó lại là để cấu tạo nên con người, cái mà chúng ta bảo rằng quý báu hơn tất cả.

Nhưng khổ hơn cho tôi, và cũng là sướng hơn cho tôi, là được đi với những người làm nên cuộc chiến đấu, trong cái thế tự do, vô tổ chức, cũng là trong hình thức cá nhân của họ (khá nữa thì là những tổ chức 2-3 người), và thấy được họ khá toàn diện. Những người lính lắm điều, những người lính tham lam của cải, những người lình hầu như thiếu một cái gì chung nhất, nó làm nên phần ổn định nhất của con người.

Như là để trả thù những lúc phải tốt, phải tinh thần tập thể một cách... bắt buộc -- bây giờ người ta trở nên phá phách, tạm bợm vô nguyên tắc... một cách đáng sợ. Vì có một điều rất đơn giản, mà tôi nhận ra, chúng ta rất nhiều người, nhiều vô kể, ở đâu cũng có thể nhận ra người, nhưng nay đã đến lúc đám đông biến dạng, và cái sự đông đảo kia chỉ gợi nên cảm giác ngán ngẩm.

Số đông là đẹp là rất vĩ đại, nhưng khi mà bao nhiêu cố gắng của họ, là dành cho chiến tranh, tôi lại thấy cái vẻ đẹp chủ yếu của họ đang mất đi. Sự bất lực của một đám đông là sự bất lực không gì có thể cứu vãn. Đông thế mà sao bước tiến của chiến tranh vẫn chậm. Chợt sợ hãi khi nghĩ rằng không biết cần bao công lao nữa, cuộc sống của số đông này mới nâng dậy trở lại, và khi đó, mới có bước chuyển của cả dân tộc.

... Nhưng mà thôi, như ai đó nói, chỗ mà ta có thể tránh, lại là cả thế giới này. Tôi đang như một người hành hương, như Eluard bỏ Paris một thời gian, vào với những người kháng chiến Hy Lạp, như Evtouchenko trên đường trở về xứ Zima của mình. Tôi nguyện chịu mọi thử thách.

Hôm qua gặp một em bé ở Quảng Ngãi ra. 13 tuổi, bố chết 1970, mẹ chết 1972, cùng với chị và một đứa em. Nhà cửa đồ đạc không có gì. Mùng màn là dù pháo sáng đắp tạm, giường bàn bị đốt, vườn thì cỏ ăn.

Trả lời “phỏng vấn” của tôi, chú bé bảo ra đây là đỡ rồi, cháu có thể làm bất cứ việc gì mà sức cháu làm được, với lại cháu giờ có sợ nữa gì đâu, ở nhà đã cuốc đất mãi rồi.

Tương tự em bé ấy là tôi. Chỉ cần đối với tôi, đừng có những thử thách quá sức, đến không chịu nổi, còn như thế nào thì tôi cũng xin can đảm nhìn vào tình thế để cố vượt lên. Tuổi trẻ vốn dễ hồi phục sức lực. Có nhiều buổi đi mệt, nói theo tiếng Quảng Bình là mệt đọa đi, nhưng rồi chỉ một giấc ngủ, một bữa cơm nóng sốt, những người như tôi và trẻ hơn tôi lại trở lại bình phục. Tôi, tôi cần giữ được sự luôn luôn hồi sinh, sự nhanh chóng bình phục đó trong tâm hồn, và chỉ có thế, tôi mới vừa vượt lên những cực nhọc của cuộc sống này, vừa có thể sống sót để làm một người chiến thắng. Còn những tai nạn đó lại là chuyện khác.

19/8 năm nay, người ta vẫn làm như thông lệ khơi lại trong lòng người cái tinh thần cách mạng 27 năm về trước, xem hôm nay là một sự kế tục của những ngày hôm qua, trong phần đơn giản nhất của nó.

Ông Thanh Tịnh ở nhà hay nói, cái chế độ Mỹ - Thiệu ở miền Nam hiện nay không sao bền vững được bằng chế độ phong kiến. Vậy mà Bảo Đại, vậy mà cả bọn phong kiến, cũng bị lật đổ...

Tôi biết mình không có cái may mắn sống những giờ phút cách mạng ở những hình thái nguyên vẹn và trong sáng của nó. Tôi hiểu bây giờ, và mãi mãi về sau, cuộc sống là một thứ cách mạng thường trực. Nhưng sao người ta cứ ấn vào đầu chúng tôi rằng cách mạng hôm nay giống như cách mạng hôm qua, những bài học cũ cứ lặp lại nguyên xi là cái gì cũng làm được. Chính cách mạng đã tự khác đi, từ 1968 đến 1972 bây giờ. Điều chắc chắn hơn là một số việc chưa làm được, chứng tỏ nhiều phương sách cũ là không còn thích ứng nữa. Lịch sử hay được viện dẫn, nhưng nên biết lịch sử không bao giờ lặp lại, người ta không học được gì ở lịch sử. Còn như phải làm như thế nào, thì chính chúng ta phải tìm, người làm ra lịch sử không chắc là người đã biết “nó”. Làm sao nhỉ, làm sao để trong những ngày tới, tìm lại được cái hăng hái sục sôi của cách mạng, cái không khí thực sự, cái cách mạng đúng như chính nó, chứ không phải bất cứ một sự đắp điếm đồng bóng nào. Hay là thời đại hôm nay sẽ không bao giờ chấp nhận những sự sôi nổi như vậy nữa. Cái thời đại của trí tuệ lạnh lùng này, người ta làm việc, làm nên lịch sử, tạo những bước ngoặt theo những kiểu khác, và sự sôi nổi hôm qua chỉ còn đồng nghĩa với những ấu trĩ.

... Cái cần nhất lúc này là nắm được xu thế của thời đại, khi đó, với người viết là người ta sẽ có những trang viết chân chính. Văn chương cách mạng 27 năm trước là phù hợp với trình độ trí thức lúc ấy. Những bài ca cách mạng là những sáng tác theo quan niệm cổ truyền. Thời đại mới, đòi hỏi thứ văn nghệ mới. Nhưng nó là thế nào, không ai biết. Đã làm thử nhưng có lẽ chưa phải.

... Và một hệ luận cuối cùng. Phải trước kia, chúng ta khỏe, cho nên chúng ta có thể đủ sức cho nói một cách thoải mái, tuyên truyền một cách thoải mái còn như bây giờ, trói nhau chặt chẽ, vì cái thế của ta yếu hơn. Xem như việc viết về cách mạng thì rõ. Được mùa cách mạng mất mùa văn chương và ngược lại.