Milan Kundera

PHẦN I.

Những cánh thư thất lạc

KỲ II

7.

Những ngày tháng xa xôi đó, sau khi chia tay với Zdena anh thấy tự do phơi phới và mọi chuyện trong đời anh bỗng nhiên dường như trở nên thuận buồm xuôi gió. Ít lâu sau anh lập gia đình với người đàn bà mà nhan sắc cô đã khiến lòng tự tin anh cao vọt hẳn lên. Thế rồi người vợ xinh đẹp của anh qua đời, để lại anh đứa con trai. Anh sống cảnh gà trống nuôi con nhưng chỉ là hình thức độc thân màu mè đỏm dáng để lôi cuốn sự mến phục, chú ý và ân cần thăm hỏi từ nhiều phụ nữ khác.

Cùng lúc, anh cũng thành công vượt bực trong sự nghiệp khoa học, anh trở thành khoa học gia danh tiếng và nhờ thế anh tránh được nhiều điều phiền toái. Bởi nhà nước cần những người như anh nên anh không ngần ngại phát biểu những câu tuyên bố có giọng điệu chính trị khiêu khích và thẳng thừng trước khi người khác dám làm. Đó là lúc phe phái những kẻ kêu gọi cái hành trạng hãy trở về với nguồn cội đang nắm thế chủ động, anh xuất hiện càng lúc càng thường xuyên trên màn ảnh truyền hình, và chẳng bao lâu anh trở thành nhân vật tăm tiếng trong xã hội. Khi người Nga đặt chân đến, anh không chịu từ bỏ niềm tin của mình, thế là họ sa thải anh khỏi cơ quan và cho công an chìm bao vây, săn đuổi anh.

Xin hiểu giùm tôi: Tôi nói anh yêu định mệnh anh chứ không phải yêu chính anh. Đó là hai điều hoàn toàn khác biệt. Như thể đời sống thoát ly ra khỏi anh và đột nhiên nó có những ý muốn khác của riêng nó, không dính dáng gì đến Mirek nữa. Tôi tin thế, đó là cách làm thế nào biến đời sống thành định mệnh. Định mệnh chẳng thèm nhấc ngón tay cho Mirek (cho hạnh phúc, bình ổn, yên vui, hoặc sức khoẻ của anh), trong khi Mirek sẵn sàng làm bất cứ điều gì cho định mệnh anh (cho cái vĩ đại, cái trong sáng, cái đẹp, cái phong cách, cái ý nghĩa tuyệt đỉnh của nó). Anh thấy anh có trách nhiệm với định mệnh anh, nhưng định mệnh anh thì không hề có trách nhiệm gì với anh.

Thái độ của anh đối với đời sống tương tự như nhà điêu khắc với bức tượng của mình hoặc nhà văn với tác phẩm tiểu thuyết mình là tác giả. Sửa chữa tác phẩm là quyền hạn bất khả tách biệt của nhà viết tiểu thuyết. Nếu không vừa ý đoạn mở đầu, ông ta có quyền viết lại hoặc xóa hết. Nhưng sự hiện hữu của Zdena tước bỏ đặc quyền nhà văn của Mirek. Zdena nhất quyết trụ lại ở những trang đầu của cuốn tiểu thuyết. Bôi xóa cô ư? Không đời nào.

8.

Nhưng vì sao anh lại thấy quá xấu hổ về Zdena như thế?

Cách giải thích dễ dàng nhất là: Mirek là người ở phe nhất quyết săn tìm cho bằng được cái hành trạng xổng chuồng, trong lúc Zdena vẫn luôn luôn trung thành với khu vườn nơi họa mi cất tiếng hót. Gần đây thậm chí cô còn gia nhập hai phần trăm dân số vui mừng chào đón chiến xa Nga.

Vâng, điều đó đúng, nhưng tôi không thấy nó đủ sức thuyết phục. Nếu chỉ vì cô vui mừng đi chào đón chiến xa Nga thì anh chỉ việc lớn tiếng công kích cô trước công chúng là đủ, anh chẳng cần phải chối đây đẩy chẳng hề quen biết cô bao giờ. Không, Zdena

đã có lỗi rất lớn với anh. Cô là người đàn bà không nhan sắc.

Nhưng điều đó quan hệ lắm không bởi hơn hai mươi năm nay anh có ngủ với cô nữa đâu?

Điều đó quan hệ lắm: Từ khoảng cách xa như thế nhưng cái mũi to tướng của Zdena vẫn nhằng nhẵng dõi theo phủ cái bóng lên cuộc đời anh.

Cách đây ít năm anh có cô tình nhân xinh đẹp. Có lần cô viếng thăm thị trấn nơi Zdena sinh sống, lúc về nhà cô khó chịu bảo anh, “Này, tôi không hiểu làm sao anh có thể lên giường ngủ với con đàn bà xấu khổ xấu sở đến thế?”.

Anh nói chỉ quen sơ người đàn bà đó thôi và chối phăng chẳng bao giờ có áp phe với cô ta.

Bởi anh cũng biết rõ một bí mật lớn của đời sống: Đàn bà không đi tìm đàn ông đẹp trai, họ tìm đàn ông có đàn bà đẹp xung quanh. Bởi thế có tình nhân xấu là một sai lầm nghiêm trọng chết người. Mirek gắng hết sức tẩy xóa mọi dấu vết của Zdena ra khỏi cuộc sống anh, và bởi những kẻ yêu họa mi càng lúc càng ghét anh, anh hy vọng Zdena, kẻ đang bận rộn trèo lên nấc thang quyền lực trong đảng, sẽ nhanh chóng và vui vẻ cho anh vào quên lãng.

Nhưng anh lầm to. Cô nói về anh bất cứ nơi đâu, bất cứ lúc nào cô có cơ hội. Trong một lần tình cờ tai hại hai người chạm trán nhau nơi công cộng, và cô không ngần ngại đem ra nói những sự kiện ám chỉ xa gần mối quan hệ thân mật giữa anh và cô.

Anh tức giận đến điên người.

Lần khác, một người bạn biết khá rõ về cô hỏi anh: “Nếu cậu ghét cô ta đến thế, tại sao cậu lại dính dáng với cô ta dạo đó?”.

Mirek giải thích rằng lúc đó anh là cậu trai ngu ngốc mới hai mươi tuổi, trong khi cô già hơn anh, cô được nhiều người ái mộ, mến phục, cô có uy quyền! Cô quen biết gần như không thiếu một ai trong Uỷ ban Trung ương! Cô giúp đỡ anh nhiều, đẩy anh lên, giới thiệu anh với những kẻ quyền thế!

“Tôi là thằng bon chen. Cậu hiểu không?”. Anh hét to. “Đó là lý do vì sao tôi bám lấy cô ả. Tôi chẳng cần biết cô ả xấu đến độ nào!”.

9.

Mirek đã không nói sự thật. Zdena và anh bằng tuổi nhau. Mặc dù Zdena quả có khóc lóc khi hay tin lão Masturbov nào đó qua đời, nhưng lúc đó cô làm gì có những quen biết lớn, và lợi thế trong tay để thăng tiến sự nghiệp cho chính mình cô còn chẳng có thì làm sao cô giúp kẻ khác được.

Thế tại sao anh phải bịa đặt ra chuyện đó? Tại sao anh dối trá?

Một tay lái xe, nhìn vào kính chiếu hậu anh thấy xe của hai gã công an chìm, đột nhiên anh nóng bừng mặt. Một kỷ niệm anh tưởng đã quên bẵng bất ngờ quay lại:

Khi cô trách móc anh làm tình lần đầu tiên với cô như một trí thức, anh cố chứng tỏ với cô anh không phải thế, mà ngược lại là đằng khác. Thế là từ ngày hôm sau, anh cho cô thấy sự đam mê rạo rực đang bung phá trong lòng anh. Không, anh đâu có quên tất cả những lần hai người làm tình với nhau! Riêng chuyện này anh nhớ rất rõ: Anh trườn mình trên thân thể cô với vẻ cuồng nhiệt giả tạo, từ miệng anh tuôn ra tràng âm thanh gầm gừ như con chó trong nhà đang chiến đấu với đôi dép của chủ nó, cùng lúc anh quan sát (khá ngạc nhiên) người đàn bà tỉnh táo, yên lặng, gần như thụ động đang nằm duỗi ra bên dưới.

Tiếng động cơ xe phát ra nghe như tiếng gầm gừ của anh vọng về từ hai mươi lăm năm trước, tiếng kêu đau đáu khôn kham của phục tòng, của cơn sốt muốn làm tôi đòi, âm thanh của sẵn sàng quy thuận và chấp nhận, của tình cảnh nan giải buồn cười, của nỗi tân khổ đắng cay.

Vâng, sự thật là thế. Mirek thà bảo mình là kẻ bon chen chứ anh không dám công nhận sự thật: Anh làm tình với người đàn bà không nhan sắc bởi anh không dám theo đuổi đàn bà đẹp. Anh chẳng bao giờ dám vói đến người nào xinh đẹp hơn Zdena. Ý chí yếu đuối, sự thua thiệt đó của anh là bí mật anh luôn luôn tìm cách che giấu.

Tiếng máy xe gợi nhớ tiếng gầm gừ cuồng nhiệt của đam mê, nó đang cố thuyết phục anh rằng Zdena chỉ là bóng ma cần được bôi xóa nếu anh thật sự muốn đục bỏ cái thời tuổi trẻ đáng ghét của anh.

Anh dừng xe trước cửa nhà cô. Xe hai gã công an cũng tắp vào tắt máy đỗ ngay sau xe anh.

10.

Biến cố lịch sử phần nhiều mô phỏng lẫn nhau đến mức nhàm chán, nhưng tôi có cảm tưởng ở Bohemia lịch sử đã bày ra một thử nghiệm chưa từng có bao giờ. Tại đó, sự việc không tuần tự đi theo cái quy luật cũ kỹ theo đó một nhóm người (một giai cấp, một quốc gia) nổi lên chống lại nhóm người khác. Thay vì thế, mọi người (cả một thế hệ nam cũng như nữ) nổi lên chống lại chính tuổi trẻ của họ.

Họ cố hết sức đi bắt lại và dậy dỗ cho thuần thục cái hành trạng do chính họ kiến tạo trước kia, và có lúc chỉ thiếu chút nữa là họ thành công. Suốt thập kỷ 60 họ càng lúc càng nắm thế chủ động, và bước vào năm 1968 thế chủ động của họ gần như là toàn diện. Đấy là thời kỳ thường được mệnh danh là “Mùa Xuân Praha”: những kẻ canh gác vườn thượng uyển trông thấy chính họ đến từng tư gia khắp nơi tháo gỡ máy ghi âm lén, họ mở cửa biên giới, và những nốt nhạc đua nhau trốn bỏ bản tấu khúc hoành tráng của Bach để cất lên tiếng hát của riêng mình. Tinh thần họ vui tươi chưa từng thấy. Một cuộc hội hè đình đám!

Nước Nga, nhà biên soạn khúc fuga hoành tráng cho toàn cầu, không thể nào đứng yên nhìn những nốt nhạc tự tan rã như thế. Ngày 21 tháng 8 năm 1968, họ xua đoàn quân nửa triệu lính vào Bohemia. Ít lâu sau đó, một trăm hai mươi nghìn người Tiệp lìa bỏ quê hương, và trong số những người ở lại, chừng năm trăm nghìn người bị ép buộc phải từ bỏ chức nghiệp đang làm để về miền quê hẻo lánh lao động tại những nhà máy, hãng xưởng xa xôi, hoặc lái xe tải – có nghĩa là, những nơi chốn không còn ai nghe tiếng nói của họ nữa.

Và để ngăn ngừa cái bóng của ký ức không mấy đẹp đẽ đó trở về quấy phá khu vườn thượng uyển vừa được tái tạo, cả hai thứ, Mùa Xuân Praha và chiến xa Nga, vết nhơ trên trang sử tươi đẹp, phải tẩy xóa thật kỹ cho đến khi nào chúng hoàn toàn tan biến. Đó là lý do vì sao ở Bohemia ngày nay mỗi năm ngày 21 tháng 8 đi qua lặng lẽ và tên tuổi những kẻ nổi lên chống lại chính tuổi trẻ họ được cẩn thận bôi xóa ra khỏi ký ức quốc gia, như lỗi sai trong bài tập làm ở nhà của đứa trẻ học sinh.

Họ cũng bôi xóa tên tuổi Mirek. Và trong lúc trèo lên bậc thang dẫn đến cửa phòng Zdena, anh thật ra chỉ là vết nhơ trắng bạch, một mảnh vụn hữu hạn của hố thẳm tuyệt vọng, và bây giờ nó đang đặt từng bước chân lên cái cầu thang xoắn ốc.

11.

Anh ngồi đối diện Zdena, cánh tay bị thương đong đưa trước ngực. Cô không nhìn thẳng vào anh, ánh mắt cô né về hướng khác, giọng nói cô gấp rút:

“Tôi không rõ anh đến đây với mục đích gì. Nhưng dù sao tôi cũng thấy vui. Tôi có đem chuyện anh ra thưa với vài đồng chí. Thật là điên rồ nếu anh định suốt đời làm công tác lao động xây dựng như thế này. Đảng chưa hoàn toàn đóng sập cánh cửa với anh đâu. Tôi biết thế. Chắc chắn như thế. Vẫn còn thời gian”.

Anh hỏi cô anh phải làm gì.

“Anh phải yêu cầu một phiên tòa điều trần. Chính anh phải là người chủ động làm chuyện đó”.

Anh trông thấy chuyện gì đang diễn ra trước mắt mình. Họ cho anh biết anh còn năm phút đồng hồ, năm phút cuối cùng để công bố trước bàn dân thiên hạ rằng anh phủ nhận tất cả những gì anh từng phát biểu hoặc làm trước đây. Anh biết rõ mười mươi trò buôn bán này của họ: Họ sẵn sàng trao đổi tương lai để lấy quá khứ. Họ muốn ép buộc anh xuất hiện trên truyền hình và nghẹn ngào giải thích rằng anh quả sai lầm vì anh đã công kích người Nga và những con họa mi. Họ buộc anh phải ném đi đời sống anh và biến thành cái bóng, anh trở thành kẻ không quá khứ, một diễn viên không vai trò, thậm chí họ còn muốn biến cái đời sống anh đã vất đi kia, ngay cả vai trò người diễn viên rũ phủi, tất cả thành cái bóng. Chỉ khi nào hoàn toàn biến anh thành cái bóng họ mới để anh sống yên.

Anh nhìn Zdena: Tại sao cô nói nhanh thế và tại sao giọng nói cô có cái gì không ổn? Tại sao cô không nhìn thẳng vào anh, tại sao cô né tránh ánh mắt anh?

Chuyện rõ ràng như ban ngày thôi: Cô đang đưa anh vào tròng. Cô đang thi hành công tác theo mật lệnh của đảng hay công an. Công tác của cô là khuyên anh nên đầu hàng.

12.

Nhưng Mirek nghĩ vậy là sai! Chẳng ai giao cô công tác đi thương lượng với anh. Không. Thời điểm này không kẻ quyền thế nào có thể thi ân cho Mirek một phiên tòa điều trần cho dù anh van xin cầu khẩn thiết tha đến đâu chăng nữa. Đã trễ quá rồi.

Zdena hối thúc anh làm cái gì đó để cứu vớt chính anh và cô bịa đặt ra lời kêu gọi các đống chí cấp trên nhắn xuống, cô nói vậy chẳng qua chỉ vì thật lòng cô muốn tìm cách giúp đỡ anh nhưng cô lại quá rối trí và vô vọng. Và cô nói nhanh, mắt không nhìn thẳng vào anh, chẳng phải bởi cô có trò lường gạt nào giấu trong tay áo mà chỉ vì hai tay cô hoàn toàn trống trơn.

Mirek có bao giờ hiểu cô không?

Anh luôn luôn nghĩ Zdena là người tuyệt đối trung thành với đảng bởi cô là kẻ cuồng tín chính trị.

Anh lại sai. Cô trung thành với đảng bởi cô yêu anh.

Sau khi anh bỏ cô, nguyện vọng duy nhất trong cô là cho thấy giá trị của sự thủy chung, cô muốn minh chứng giá trị của nó cao hơn rất nhiều các phẩm chất khác. Cô muốn minh chứng anh là kẻ không chung thủy trên mọi bình diện, còn cô là người chung thủy trên mọi bình diện. Sự cuồng tín chính trị nơi con người cô chẳng qua chỉ là cái cớ, một ngụ ngôn, một biểu hiện cho lòng chung thủy, một lời than vãn bóng gió cho mối tình chấm dứt trong thất vọng.

Tôi hình dung ra cô một buổi sáng tháng tám đẹp trời bị đánh thức bởi tiếng máy bay phản lực gầm thét kinh hoàng trên bầu trời. Cô phóng ra đường, người chạy trên hè phố hớt hải bảo cô lính Nga đã tràn qua chiếm đóng Bohemia mất rồi. Cô phá lên cười như điên dại! Chiến xa Nga đã đến, họ đến để trừng phạt tất cả những kẻ phản bội! Cuối cùng cô sẽ chứng kiến ngày tàn của Mirek! Cuối cùng cô sẽ thấy anh quỵ gối! Cuối cùng cô – người biết chung thủy là gì – sẽ cúi xuống nâng anh lên.

Mirek quyết định phải chấm dứt câu chuyện không đi tới đâu này.

“Cô biết là tôi viết thư cho cô nhiều lắm. Tôi muốn lấy lại những lá thư đó”.

Cô ngước lên nhìn anh, mặt đầy kinh ngạc. “Những lá thư?”.

“Vâng, những lá thư của tôi. Lúc đó tôi viết cả mấy chục lá cho cô”.

“Vâng, những lá thư của anh. Tôi biết rồi”. Đột nhiên cô không nhìn chỗ khác nữa, cô nhìn thẳng vào mắt anh. Mirek có cảm giác không vui là cô có thể nhìn thẳng vào đáy tâm hồn anh, và cô biết chính xác anh muốn gì và tại sao.

“Những lá thư của anh, vâng, những lá thư của anh”. Cô lặp đi lặp lại. “Tôi cũng vừa đọc lại chúng. Tôi thắc mắc người như anh làm sao có được những cảm xúc bùng cháy dữ dội đến thế”.

Cô lặp đi lặp lại cụm từ “cảm xúc bùng cháy” mấy lần nữa, giọng cô bây giờ không gấp gáp nữa mà chậm rãi, từ tốn như thể cô đang nhắm kỹ mục tiêu cô không muốn bắn hụt,

mắt cô không rời nó, cô muốn cái mục tiêu đó không chạy đi đâu được và cô bắn một phát là phải trúng ngay hồng tâm.

13.

Cánh tay bị thương vẫn đong đưa trước ngực, mặt anh đỏ bừng: trông anh như vừa bị ai tát một cái thật mạnh.

Vâng, những lá thư anh viết cho cô quả là rất tình cảm. Bằng mọi giá anh cần chứng tỏ cho chính anh đó là tình yêu chứ không phải sự yếu đuối và cảnh nghèo khó đã buộc anh vào người đàn bà này! Và chỉ có nỗi đam mê thật sự to lớn hơn bình thường mới có thể biện minh cho cái áp phe với một cô gái xấu đến thế.

“Anh nhớ trong thư anh gọi chúng ta là đồng chí khoác tay nhau trong công cuộc đấu tranh không?”.

Nếu có thể, sắc đỏ trên mặt anh chắc phải đậm thêm bậc nữa. Chữ nghĩa lố bịch đến vô hạn, cái từ “đấu tranh!”. Cuộc đấu tranh của họ gồm những gì? Tham dự những buổi hội thảo bất tận, hết buổi này sang buổi khác, mông đít họ phồng rộp, nhưng khi đứng lên phát biểu điều gì cực đoan (kẻ thù của giai cấp phải nhận lãnh sự trừng phạt nặng nề hơn nữa, cần phải soạn thảo ý tưởng này ý tưởng nọ bằng những ngôn từ rõ ràng hơn nữa), thì họ có cảm tưởng họ là những nhân vật anh hùng tiết liệt trong tranh nhảy ra: anh, súng trong tay, đang ngã gục xuống đất vì vết thương đẫm máu trên vai; và chị, cũng súng ngắn trong tay, bước đi về phía trước, về miền đất nơi không có anh.

Vào thời đó da mặt anh đầy mụn trứng cá của tuổi dậy thì, và để che đậy nó, anh đeo lên cái mặt nạ của kẻ phẫn nộ và nổi loạn. Anh nói với mọi người rằng anh bỏ nhà, bỏ người cha làm ruộng giàu có dưới quê và anh căm ghét sâu sắc cái truyền thống hàng thế kỷ dưới làng quê bám vào đất đai, tài sản. Anh kể chuyện anh cãi cọ với cha anh như thế nào và anh đã phải dứt áo ra đi. Chẳng có một phân sự thật nào trong đó. Bây giờ nhìn lại, anh chẳng thấy gì ngoài truyền thuyết và những điều trá nguỵ.

“Thuở ấy anh là người hoàn toàn khác”. Zdena bảo anh.

Anh hình dung anh bước ra khỏi nhà Zdena với gói thư. Dừng lại tại một thùng rác gần nhất, anh lấy hai ngón tay nhón gói thư như thể bên trong đựng toàn cứt rồi thả nó vào thùng rác.

14.

“Anh định làm gì với những lá thư?”. Cô hỏi anh. “Tại sao anh muốn lấy lại?”.

Anh chẳng thể nào bảo cô anh muốn vất chúng vào thùng rác. Thế là anh bẻ giọng nói cho trầm xuống rồi anh bảo cô anh đã đến tuổi ngồi lại muốn nhìn ngược về quá khứ đời mình.

(Anh thấy bất ổn với chính anh khi nói vậy. Anh có cảm tưởng câu chuyện chẳng có sức thuyết phục chút nào và anh thấy xấu hổ).

Vâng, anh đang nhìn lại đời anh bởi ngày nay anh không còn nhớ anh là ai thuở còn trẻ. Anh biết anh đã thất bại. Đó là lý do vì sao anh muốn biết anh từ đâu đến để hiểu rõ hơn tại chỗ nào anh đã đi sai bước. Đó là lý do vì sao anh muốn lấy lại những cánh thư anh gửi cho Zdena để tìm ra bí mật thời tuổi trẻ, buổi khởi đầu, điểm ra đi của anh.

Cô lắc đầu. “Tôi sẽ không bao giờ trả lại anh những lá thư đó”.

Anh gạ gẫm cô: “Tôi chỉ muốn mượn lại thôi”.

Cô vẫn lắc đầu.

Anh không gạt bỏ được ý tưởng những cánh thư đó vẫn nằm đâu đây trong căn hộ của cô, và cô sẵn sàng cho bất cứ ai đọc. Anh không thể nào chịu nổi ý tưởng một phần đời anh vẫn nằm trong tay cô, và anh hết sức muốn lấy cái gạt tàn thuốc lá bằng thủy tinh trên bàn đập lên đầu cô rồi giật phăng những lá thư và bỏ chạy. Nhưng thay vì làm thế, anh lặp lại câu chuyện anh muốn nhìn lại quá khứ và cần biết thêm về cái thuở ban đầu của mình.

Cô nhướng mắt nhìn anh và ánh mắt cô khiến anh im bặt. “Tôi sẽ không bao giờ trả lại anh những lá thư. Không bao giờ”.

15.

Lúc Zdena tiễn anh ra khỏi khu chung cư, hai chiếc xe vẫn nằm đấy, chiếc này sau chiếc kia, ngay trước cửa. Hai gã công an chìm đi lên đi xuống phía bên kia đường. Hai gã dừng bước lõ mắt nhìn sang khi thấy Mirek và Zdena từ phía trong bước ra.

Anh chỉ tay về phía hai gã: “Hai bác đó theo đuôi tôi suốt buổi trên đường đến đây”.

“Thế à?”. Giọng cô ngờ vực, thậm chí mỉa mai trêu chọc. “Có thật mọi người ai cũng ngược đãi anh không đấy?”.

Làm sao cô có thể dửng dưng đến độ xem hai gã đàn ông bên kia đường, lộ liễu và xấc xược như thế, chỉ là người lạ tình cờ đi ngang?

Chỉ có duy nhất một giải thích cho câu hỏi mà thôi. Cô đang chơi trò chơi của hai người, trò chơi cứ xem như không có công an chìm và chẳng ai bị ngược đãi. Hai gã hấp tấp băng qua đường, chui vào xe ngay trước mặt hai người.

“Tạm biệt cô”. Mirek nói trong lúc mắt anh nhìn ra hướng khác. Anh cũng chui vào xe ngồi sau tay lái. Nhìn vào kính chiếu hậu, anh thấy hai gã công an chìm lái theo anh. Anh không thấy Zdena đâu cả. Anh không muốn gặp cô nữa. Anh không bao giờ muốn gặp cô lần nữa.

Và vì thế anh không biết cô đứng trên vỉa hè nhìn theo anh lâu lắm. Sắc diện cô lộ đầy vẻ sợ hãi.

Không, cô không dửng dưng chút nào, không phải cô không nhìn thấy hai gã đàn ông đi lên đi xuống phía bên kia đường là công an chìm. Cô chết điếng trong lòng bởi sự việc đã tồi tệ quá mức rồi. Cô muốn che giấu sự thật, cô che giấu sự thật để cả anh lẫn cô đều không thấy.

16.

Đột nhiên có chiếc xe thể thao màu đỏ chen vào giữa xe Mirek và xe hai gã công an chìm. Mirek nhấn mạnh chân ga. Phố xá bắt đầu xuất hiện. Đến đoạn đường cong, nhận thấy hai gã trong vài giây không thấy anh, anh quặt xe vào con đường nhỏ. Tiếng bánh xe nghiến mặt đường nghe rợn óc, có đứa trẻ đang định băng qua đường thấy vậy vội vàng nhảy lùi lại vừa kịp tránh. Nhìn vào kính chiếu hậu, Mirek thấy chiếc xe đỏ chạy ngang nhưng không thấy xe hai gã công an chìm đâu nữa. Lúc sau, anh luồn xe vào con lộ khác và thoát hiểm khỏi tầm nhìn của hai gã công an.

Anh bỏ tỉnh lỵ bằng con đường khác. Anh lại nhìn kính chiếu hậu. Không ai theo đuôi anh cả, mặt đường không một bóng xe.

Anh tưởng tượng hai gã công an chìm xui xẻo kỳ này về sẽ bị cấp trên mắng cho một trận nên thân. Anh phá lên cười. Cho xe chạy chậm lại, anh nhìn sang cảnh vật hai bên đường. Đúng ra, trước đây anh có thưởng thức cảnh đẹp dọc đường bao giờ đâu. Bao giờ anh cũng chỉ biết cắm cúi đi đến một nơi nào đó, để thu xếp hoặc thảo luận chuyện gì, với anh, không gian của thế giới này là tiêu cực, là phí phạm thời gian, là chướng ngại vật ngăn cản những sinh hoạt của anh.

Cách đầu xe không xa, hai thanh cản sơn đỏ trắng từ từ hạ xuống. Anh đạp thắng cho xe dừng lại.

Đột nhiên, anh cảm thấy mệt mỏi vô cùng. Tại sao anh đi gặp cô? Tại sao anh muốn xin lại những lá thư? Anh cảm thấy như bị xúc phạm bởi tất cả những gì phi lý, lố bịch và trẻ con về chuyến đi. Anh đi chỉ vì anh không cưỡng lại được cái gì thôi thúc trong lòng anh chứ không phải vì lý lẽ hay toan tính nào. Anh muốn vươn cánh tay thật dài về quá khứ và đấm nó một cú bằng quả đấm của anh. Anh muốn rạch nát bức tranh khắc họa chân dung tuổi trẻ anh. Lòng mong mỏi sôi sục anh không chế ngự nổi và điều đó giờ đây không được thoả mãn.

Anh cảm thấy mệt mỏi quá sức chịu đựng. Có lẽ anh chẳng còn cơ hội nào tẩu tán mớ giấy tờ nguy hại vẫn nằm yên trong nhà anh. Mọi chuyện kết thúc thật tồi tệ. Công an chìm theo sát anh ngày đêm, họ sẽ không để anh yên. Trễ quá rồi. Vâng, mọi chuyện đều đã quá trễ tràng.

Anh nghe tiếng còi tàu từ xa vọng lại. Người đàn bà đầu cột khăn đỏ đứng trước trạm gác. Tàu chạy chậm, một bác nông dân dáng người vạm vỡ, ống vố cầm trong tay, thò đầu ra ngoài nhổ bãi nước bọt xuống mặt đất. Đoạn có tiếng chuông reng và người đàn bà đầu cột khăn đỏ bước lại quay cần máy nâng thanh cản lên và Mirek cho xe tiếp tục chạy về phía trước. Xe đưa anh đến một ngôi làng, con đường dài chấm dứt nơi trạm ga: ngôi nhà nhỏ, một tầng, màu trắng có hàng rào gỗ xung quanh, qua đó bạn có thể trông thấy sân ga và đường rầy.

17.

Cửa sổ trạm ga được bài trí với những chậu hoa hải đường. Mirek dừng xe. Anh ngồi sau tay lái, mắt nhìn ngôi nhà có những chậu hoa màu đỏ nơi cửa sổ. Từ quá khứ xa xăm hiện về tâm trí anh hình ảnh một ngôi nhà sơn trắng khác nhưng cửa sổ cũng đỏ lên sáng rỡ những cánh hải đường. Đó là ngôi nhà nghỉ nho nhỏ tọa lạc trong một sơn trang nơi anh về nghỉ hè. Nơi cửa sổ, giữa những cánh hoa, một cái mũi cực lớn xuất hiện. Mirek vừa tròn hai mươi tuổi; anh nhìn lên cái mũi và thấy lòng mình tràn ngập yêu thương.

Anh muốn đạp thật mạnh chân ga để thoát ra khỏi ký ức đó. Nhưng lần này tôi sẽ không để bị lừa nữa, và tôi kêu gọi cái ký ức đó hãy lưu lại đây trong chốc lát. Và tôi lặp lại: nơi cửa sổ, giữa những cánh hải đường, khuôn mặt Zdena hiện ra, với cái mũi to tướng, và trong lòng Mirek tràn ngập yêu đương.

Có thể thế chăng?

Có thể lắm chứ. Tại sao không? Một cậu trai yếu đuối sao không thật lòng yêu một cô gái xấu xí được?

Anh bảo cô anh chống lại người cha phản động của mình, cô chửi rủa thành phần trí thức, mông đít hai người nổi rộp, và họ nắm tay nhau. Họ đi họp, tố cáo người đồng hương, nói dối, và yêu nhau. Cô khóc lóc thảm thiết vì ông quan chức Nga Masturbov nào đó qua đời, anh gầm gừ trên thân thể cô như con chó, và không ai có thể sống thiếu người kia.

Anh muốn bôi xóa cô khỏi bức ảnh đời sống anh không phải bởi anh không yêu cô mà bởi anh có yêu cô. Anh bôi xóa cô, cô và tình yêu của anh cho cô, anh gạch bỏ hình ảnh cô cho đến khi nào nó tan biến như khâu tuyên truyền của đảng làm Clementis tan biến khỏi cái bao lơn nơi Gottwald đọc bài diễn từ lịch sử. Mirek viết lại lịch sử cũng như đảng cộng sản làm, như tất cả những đảng phái chính trị làm, như tất cả các giống dân, như loài người vẫn làm. Họ hét to rằng họ muốn tạo dựng tương lai tốt đẹp hơn, nhưng điều đó không đúng sự thật. Tương lai chỉ là khoảng trống thản nhiên không ai thèm đoái hoài, nhưng quá khứ thì ngập ngụa đời sống và diện mạo nó thì khó chịu, gớm ghiếc, thương tích đến độ nó muốn tiêu hủy hoặc vẽ lại tất cả. Chúng ta muốn làm chủ tương lai chỉ bởi chúng ta muốn có quyền lực thay đổi quá khứ. Chúng ta đánh nhau chỉ để giành giật quyền vào phòng thí nghiệm nơi chúng ta có thể tô vẽ lại hình ảnh và viết lại tiểu sử, lịch sử.

Anh dừng trước trạm ga tàu hỏa đó trong bao lâu?

Và điều này có ý nghĩa gì?

Nó chẳng có ý nghĩa gì cả.

Anh lập tức xóa nó khỏi trí óc để hình ảnh ngôi nhà trắng nhỏ có những đóa hải đường không còn lưu lại tí gì trong trí nhớ anh. Một lần nữa không gian của thế giới chỉ là vật chướng ngại cản trở sinh hoạt của anh.

18.

Đỗ ngay trước cửa nhà anh là chiếc xe anh lừa chạy thoát. Hai gã đàn ông cũng đứng gần đó.

Anh cho xe lên đỗ sau xe hai gã rồi chui ra. Hai gã nhìn anh nở nụ cười gần như thân thiện như thể việc anh trốn thoát họ là một trò chơi tinh quái thú vị. Lúc anh đi ngang mặt họ, gã đàn ông cổ to khoẻ và tóc dợn sóng nhìn anh cười, đầu gật gật. Mirek thấy trong lòng quặn thắt nỗi âu lo với sự thân mật này, nó có nghĩa là từ đây anh sẽ còn phải thân thiết hơn nữa với bọn họ.

Không buồn chớp mắt, Mirek đi thẳng vào nhà. Anh tra chìa khóa mở cửa. Đầu tiên anh thấy cậu con trai anh, mặt nó cố đè nén nỗi lo lắng. Một gã lạ mặt đeo kính bước lại Mirek và tự giới thiệu. “Anh cần xem trát tòa không?”.

“Cần”. Mirek đáp lời gã.

Có thêm hai người lạ nữa trong nhà anh. Một người đứng cạnh bàn làm việc của anh, trên đó giấy tờ, sổ tay và sách vở xếp thành chồng. Gã đang kiểm điểm từng món một. Ngồi nơi bàn giấy là gã thứ hai, gã đang ghi chép xuống giấy những gì gã thứ nhất xướng lên.

Gã đeo kính rút từ túi áo phong giấy gập đôi đưa cho Mirek xem. “Đây, đây là trát tòa và kia” – gã chỉ về phía hai gã đàn ông khác – “chúng tôi đang lập danh sách cho anh ghi nhận những thứ chúng tôi tịch thu”.

Giấy tờ, sách vở vương vãi đầy sàn nhà, cửa tủ mở toang, đồ đạc bàn ghế bị xô đẩy ra khỏi tường nhà. Cậu con trai lại gần anh bảo nhỏ: “Bố đi được năm phút thì họ đến”.

Nơi bàn làm việc, hai gã đàn ông ghi chép những giấy tờ bị tịch thu: thư từ bạn bè Mirek gửi cho anh, hồ sơ từ những ngày Nga mới chiếm đóng, bài phân tích tình hình chính trị, sổ tay biên bản những buổi hội thảo, họp hành.

“Anh thật là người chẳng biết lưu tâm cho bạn bè gì cả”. Gã đeo kính bảo anh, gã hất hàm về phía đống giấy tờ bị tịch thu.

19.

Những kẻ bỏ xứ ra đi (một trăm hai mươi nghìn) và những kẻ ở lại bị bịt miệng và mất việc làm (nửa triệu) dần dà biến mất như đoàn diễu hành đi vào sương mù, tan biến và bị lãng quên.

Nhưng nhà tù, cho dù nó bị bốn bức tường bao bọc xung quanh che kín, vẫn là cảnh sắc huy hoàng chói lọi của lịch sử.

Mirek từ lâu biết rõ như thế. Suốt năm vừa rồi, anh bị cái quang vinh của nhà tù mê hoặc. Có lẽ nó giống như Flaubert bị mê hoặc bởi chuyện Madame Bovary tự tử. Không, Mirek không thể tưởng tượng ra đoạn kết nào tốt đẹp hơn thế cho cuốn tiểu thuyết cuộc đời anh.

Họ muốn bôi xóa hàng nghìn đời sống ra khỏi ký ức và quét sạch mọi thứ để còn lại chỉ là thời đại trong sạch của khu vườn thượng uyển trong sạch. Nhưng Mirek sắp sửa đáp cái thân hình cỏn con của anh xuống khu vườn thượng uyển đó, như một vết nhơ. Anh sẽ ở trên đó như cái mũ của Clementis trên đầu Gottwald.

Họ bắt Mirek ký tên xuống tờ danh mục những thứ bị tịch thu rồi yêu cầu cha con anh đi theo họ. Sau một năm biệt giam họ đem anh ra tòa xử án. Mirek lãnh án sáu năm tù, con trai anh hai năm, mười người bạn của anh và của con anh, mỗi người từ một đến sáu năm.

–––––––––-------------------------------------------------------

Chú thích của người dịch:

¹ Bohemia, tên gọi từ thời thế kỷ XIX trở về trước miền đất ngày nay là Tiệp Khắc. Trong các tác phẩm của mình, tiểu thuyết hay tiểu luận, Kundera thích gọi quê hương mình bằng cái tên cổ này thay vì Czechoslovakia, hay Cộng hòa Czech, tên gọi chính thức hiện nay.

² Johann Sebastian Bach với những nhạc bản fuga chưa có người thay thế dù sau hơn ba thế kỷ. Kundera đặc biệt yêu thích nhạc của Bach. (Xem thêm Những chúc thư bị phản bội, tiểu luận văn học.) Tuy nhiên, trong ngữ cảnh ở đây, fuga lại được sử dụng như một hoán dụ cho nước Nga thù địch, khiếp hãi.

(Còn tiếp)

*Trịnh Y Thư dịch từ The Book of Laughter and Forgetting, Milan Kundera, ấn bản Anh ngữ của Aaron Asher.