Nguyễn Hữu Liêm

Every stick has two ends: one points to heaven, the other, hell.

(Mỗi khúc cây đều có hai đầu: một hướng về thiên đường, phia kia về địa ngục).

California tháng 11: Những ngày cuối tuần sắp tới này chắc là các bạn ở Mỹ đang bận rộn với mấy ngày nghỉ lễ Thanksgiving (Tạ Ơn). Bạn vẫn đi làm, hoặc là lái xe đi thăm thân nhân, hay gặp bạn bè lai rai ba cọng cùng nhau. Nhưng dù có làm gì đi nữa, chúng ta ai cũng cảm thấy có được vài ngày nghỉ việc, nghỉ học thực là hiếm hoi, và chúng ta hãy cùng tận dụng và thưởng thức thời gian quý báu này. Và đây cũng là dịp để những người di cư đến xứ Cờ Hoa làm quen với một truyền thống sinh hoạt xã hội và gia đình ở cái nơi tương đối là dư thừa và đầy đủ – ít nhất là trên phương diện thực phẩm. Tôi mong bạn có được ba ngày nghỉ cuối tuần có được nhiều chuyện như ý. Và đây cũng là dịp để chúng ta suy nghiệm chút ít về ý nghĩa của ngày lễ Tạ Ơn, Thanksgiving, nhằm giúp chút ít cho một cảm nhận về truyền thống này như là một phần trong cơ sự làm người của cộng đồng di cư.

Trước hết, người Mỹ theo truyền thống Thanksgiving là cả nhà cùng nhau hì hục nấu nguyên con gà tây (turkey) để cùng ăn. Thịt gà tây, nếu ai đã ăn qua, thực sự chẳng ngon lành tí nào. Nó vô duyên, lạt lẽo và rất là dễ ngán. Thành ra, người Mỹ nấu gà tây trong dịp này chẳng qua là một cái cớ để cho cả nhà cùng nhau lục đục, nấu nướng cho vui. Đây cũng giống như truyền thống nấu bánh tét, bánh chưng ở quê ta nhân dịp Tết đến, xuân về. Cái vui của nấu nướng quan trọng hơn là hương vị của thức ăn. Và bạn thấy không? Ở cái xứ này, ai ai cũng tối mặt, tối ngày lao động. Làm sao để biến công ăn việc làm như là một niềm vui, như là một cơ hội giải thoát ra khỏi sự nhàm chán của cuộc sống? Khi ngừng lại cuối tuần và ngày nghỉ, chúng ta lại cảm thấy buồn nản với thời gian, để rồi tất cả lại cũng lao đầu vào con đường lao động, sinh hoạt bận rộn như thường ngày. Làm sao để lao động kiếm cơm sinh nhai được như là chuyện nấu nướng trong gia đình? Tôi chia sẻ điều đó, bạn ạ. Thôi nhân dịp này, tôi muốn chia sẻ với bạn về ý nghĩa của công việc qua một suy tưởng trên hai khuôn mặt của công ăn, việc làm. Đó là sự khác biệt giữa “lao động” đối với “công việc”.

Xin thưa rằng: Cái huyền bí của cuộc đời là nằm ở chổ chúng ta biết cách biến lao động (labor) thành công việc (work). Tôi mơ hồ và cảm nhận rằng hình như ở cái thuở mà khi văn minh Tây phương chưa đi vào con đường của hiện đại, con người không có lao động và không bị lao khổ. Ở thời cổ sử, khi làm việc, và gần đây thôi, khi tôi lớn lên giữa ruộng đồng miền Trung Việt, nhìn nghe dân gặt lúa hò vấn đáp giữa cánh đồng lúa chín, tôi cảm thấy người ta dung hòa và dâng hiến chính mình, cả ý thức và thân xác, vào công việc như là một sinh hoạt tôn giáo và tâm linh. Mỗi tác hành cho công việc không làm lao tổn hay tiêu hao năng lực thể chất và tinh thần như là của lao động ngày nay. Công việc đồng áng giữa thiên nhiên của người xưa không nhằm mục đích để xong việc mà nghỉ ngơi – mà chính trong công việc là sự nghỉ ngơi và giải trí. Công việc chính là hành động nuôi nấng và dung dưỡng sự trở nên và sáng thành của thiên nhiên, của tạo hóa, cho mình, cho người, cho đời và cho Trời Đất. Họ không có thời biểu, không có ngày giờ, thứ Hai, thứ Ba hay cuối tuần, thứ Bảy, Chủ nhật. Tất cả thời gian và ngày giờ được biến hóa và tan hòa vào sự chăm sóc của công việc – như là hành động nấu nướng con gà tây cho chính mình và cho gia đình trong yêu thương.

Công việc, từ đó, là một sự góp tay trong nguyện cầu để thực tế được trở thành trong ý niệm của ta và của Trời Đất theo quy luật thiên nhiên. Working is praying. Khi ta làm việc ta không cảm thấy “bị lao động,” mà trái lại, làm việc là góp tay với Thượng đế để cho thế giới – và chính ta – được chuyển mình và tiến hóa về cái Đẹp, cái Đúng. Trong công việc ta hiện thân ra tính thể – working is being – mà bản chất của ta sẽ quyết định cách thức làm việc và phẩm chất của kết quả và thể tướng của sự vật tác thành. Công việc là chuyện mở đường, chuyện thắp đuốc để khơi sáng ngọn đèn tâm thức, để biết mình là gì và qua đó để biết rõ hơn bản chất thiên nhiên, vũ trụ, thế gian qua những trở lực mà công việc gặp phải và vượt qua. Tùy vào xung tác của ta mà thế giới phản lực ngược lại như thế nào. Đây là cả một nghệ thuật giao hưởng giữa cá nhân và thế giới. Mỗi người khi theo đuổi công việc (worker) trở nên một nghệ sĩ để chuyển hóa tính chất tiêu cực nơi kẻ lao tác (laborer) bằng nội dung tôn giáo của sự việc. Họ trở nên một đạo sĩ tung thân trong ý chí yêu thương thế gian này trước những trở lực của khó khăn, của đau mệt thân thể (pain) mà không hề bị suy thoái xuống thành khổ đau (suffering).

Vì vậy mà trong các trường phái tôn giáo bí truyền, công phu tu luyện chính là công việc – và được gọi đúng tên như vậy, the Work. Công việc là cơ hội và phương tiện tu học, để thử thách, để chuyển hóa cho tâm thức mình và cho thế gian. Công việc chính là hành trang thư pháp (caligraphy), là nghi thức trà đạo, mà trong đó mục tiêu của công việc chính là công việc chính nó. Tầm quan trọng không phải là làm cái gì mà làm như thế nào. Điều này giải thích được lý do vì sao mà các trí thức khi về già lại càng muốn trở thành họa sĩ. Niềm hạnh phúc trong khi vẽ tranh chính là sự hưng khởi của cái Đẹp qua cử chỉ thân thể. Đây là một niềm cám dỗ nghệ thuật lạ lùng mà hầu hết những nhà văn hóa đều sẽ phải trải qua khi tuổi đã luống chiều. Vì sao vậy? Cái ý chí sáng tạo và tác hành trong sự Thật nay đã biến thành một sự rút lui ra khỏi thế gian phức tạp nhằm nung ấm chính mình bằng ý chí đi tìm cái Đẹp đơn giản trong tranh. Nhưng điều này ít ai nghiệm ra và lý giải cho tri thức. Người vẽ tranh khi về già chỉ cảm nhận được một nỗi vui sâu sắc và đơn giản khi vẽ – và chỉ có thế, họ không cần gì khác hơn. Khi lớn tuổi, kẻ trí thức, khi vẽ tranh, trở thành trẻ thơ lần nữa: Họ mang tinh thần tôn giáo hồn nhiên trong công việc như là đứa trẻ chơi đùa giữa ruộng nước bùn lầy.

Nhưng chính trong bùn lầy ô nhiễm của sự sống và công việc mà từ đó biểu tượng của Đạo lý cuộc đời được hiện thân. Người của công việc, khác với người lao động, nhận thức ra tính cách biểu dấu (symbolic nature) của sự việc và quy luật vật chất. Khi làm việc, hắn xây căn nhà hữu thể, the house of being, cho mình. Khi căn nhà hoàn tất, hắn bước vào căn nhà, nói theo Harry Remde trong tiểu luận The House as Center, như là chính mình đi vào một biểu tượng của chính mình (When he enters this house, he enters a symbol of himself). Và chính người làm việc tự tay xây căn nhà hữu thể, làm biểu tượng cho mình – là hiện thân của cái ta qua công việc. Ta phải ở trong căn nhà hữu thể này để được an trú, bởi vì nếu không thì chính ta sẽ trở thành vô gia cư. Người làm việc là người ở trong nhà của mình; còn người lao động là người vô gia cư, hắn bị mất đi tính biểu tượng trong công việc – và hữu thể của hắn bị cuốn trôi theo nghiệp thức của chủ đích lao động. Khi con người có nghề, hắn sẽ bị nghiệp lôi kéo. Nhưng khi con người chỉ có việc làm như là công phu tu luyện thì hắn sẽ được giải nghiệp. Người làm việc tìm ra được tinh hoa của thế gian qua hành động của mình trong căn nhà hữu thể. Mọi khó khăn, thô lậu của trần thế sẽ trở thành than củi cho lò lửa luyện kim tinh thần trong bếp cơm ấm cúng giữa góc căn nhà. Và bạn cười to vang trong nhiệt độ của lò bếp lửa than hồng.

Khi công việc đã bị thoái hóa xuống tầm mức lao động thì hiện tượng tôn giáo duy hình thức và lễ nghi xuất hiện. Khi mà cái lễ, cái nghi nay không còn là của con người thường nhật trong công việc hằng ngày thì hắn phải tìm đến tôn giáo để khôi phục lại cho mình căn nhà tinh thần này. Thượng đế từ đó bị khách quan và nhân thể hóa; thần linh đi về cõi khác; nhân cách con người bị hớp hồn vào hình thức trống rỗng. Hình thức cũng không còn mang ý nghĩa của biểu tượng Đạo lý. Cái Ta của con người lao động bị cái nghiệp của mục tiêu thế gian cuốn trôi. Và tôn giáo chỉ là nơi của những kẻ vô gia cư yếu đuối trước cuộc đời đến để than vãn cho một số phận nào đó tới một thánh thần cao siêu. Thánh nhạc, lời kinh trở nên ca trù réo gọi của cái bên ngoài muốn gìn giữ tình trạng vô gia cư này của những con người có đầy nghề nghiệp. Không ngạc nhiên gì mà nỗi khổ lớn nhất của con người thị thành khắp nơi là sự nhàm chán (boredom) và xuống tinh thần, trầm cảm (depression). Con người ngày nay càng bận rộn bao nhiêu họ càng cảm thấy trống rỗng và xuống tinh thần bấy nhiêu vì họ không tìm ra được ý nghĩa và hứng thú trong lao động. Đây là bản án chung thân cho nhân loại bây giờ: Tất cả chúng ta đều là những kẻ nô lệ lao động cho thân xác, cho tự ngã chỉ mong suốt ngày được thoát ly ra khỏi tình trạng bận rộn quần quật vì nghề nghiệp. Karl Marx đã nhìn thấy vấn đề này và muốn đưa con người lao động ra khỏi cái mà Marx gọi là “vương quốc thiết yếu” (kingdom of necessity) để đến với “cõi tự do” (realm of freedom). Nhưng Marx lại cho sai thang thuốc. Thay vì cá nhân phải tự chuyển hóa trong công việc của mình, Marx muốn biến người cộng sản mang cơn đau đẻ cho sự chuyển bụng (labor) lịch sử bằng lao động cách mạng. Nhưng bài học này đã xong rồi. Chắc vậy.

Ôi thôi, xin lỗi là tôi đã hơi dài dòng than vãn về chuyện con người và thời đại – và hy vọng rằng tôi chưa làm mứa miếng thịt gà tây, vốn đã khó nuốt, trên bàn tiệc vui tươi của gia đình bạn. Cho tôi nói cho nó hết câu chuyện, trong cái thói tật mà tôi hay bị vướng vào. Tật nói nhiều – và khi nào hể mở miệng là mang âm hưởng của một thẩm quyền tri thức, một loại “noetic authority” như Lewis Caroll thường chế nhạo. Nhưng bạn hãy nghe lời tôi: Rắc thêm ít muối trên miếng thịt gà tây, vừa đủ thôi, vì muối sẽ làm cho thịt gà thêm chút hương vị, để bạn thưởng thức. Tôi xin nhắc bạn về ý nghĩa mang tính biểu tượng của muối trong thức ăn và cuộc sống.

Maurice Nicoll, trong cuốn The Mark (Chủ đích), viết, “Không ai có thể thoát ra khỏi chính mình ngoại trừ họ có một nơi nào đó để đi đến”. Nicoll nói thêm, “Cá nhân không thể thay đổi mình ngoại trừ hắn đã có cái gì mới để mà vươn tới.” Con người không biết sống và lao động để làm gì, không biết đi về đâu, không biết “bước đi trên mặt đất này” theo hướng nào thì cũng giống như là người bắn cung mà tên bị hụt mục tiêu (missing the Mark). Con người “khi hắn bước đi trên trái đất này” bằng công việc như thế nào sẽ quyết định mức tiến hóa cho mình. Nicoll dùng chương “Sáng thế ký” (Genesis) trong Cựu Ước, câu chuyện của Lot, để giảng luận về ý nghĩa của muối. Khi Lot và vợ con khi đi đến thành phố Sodom, nơi trụy lạc thân xác, có kẻ khuyên họ nên rời thành phố gấp trước khi nó bị ông Trời tiêu huỷ. Nhưng Lot chần chừ. Đến khi thiên thần hiện ra khuyên là ông ta và vợ con nên trốn “lên núi” (cõi cao) và đừng có “nhìn lui” (ám ảnh bởi quá khứ) thì mới thoát nạn. “Hãy để cho kẻ chết chôn chính họ” (Matthew 13). Lot không dám lên núi mà chỉ muốn trốn vào thành phố nhỏ tên là Zoar. “Zoar” theo tiếng Trung Đông địa phương có nghĩa là “nhỏ nhặt, ty tiện”. Sau đó, Sodom bị ông Trời tiêu huỷ.

Nhưng vợ của Lot, đứng đằng sau Lot, quay nhìn lui lại Sodom và bà đã bị biến thành một cột muối. Lot sau đó trốn lên hang núi và loạn luân với hai con gái của mình để sinh ra thêm một thế hệ mới. “Cột muối” ở đây biểu tượng cho sự đông cứng, của sự chết, không còn khả năng sinh sản – và cũng mang ý nghĩa cứu rỗi, chuyển hóa. Lot là mẫu người bình thường trong mỗi chúng ta vốn chỉ biết trốn chạy vào cái nhỏ nhặt để rồi quên đi mục tiêu to lớn của cuộc đời là chuyển hóa chính mình. Từ trong “Zoar”, tức là vì cái nhỏ nhặt, ty tiện, mà ta tự gia tăng, quan trọng hóa chính mình qua say mê và ái dục – như là Lot bị hai đứa con gái phục rượu cho say để mà loạn luân trong hang núi. Khi bạn rắc muối lên thịt gà tây, khi bạn nhai và nuốt vào bụng, muối sẽ giúp chuyển hóa thức ăn thành ra máu huyết, tức là tinh thần. Nếu không có muối, gà tây vẫn là gà tây khi ăn vào bao tử, ta sẽ bị bội thực, như là Lot loạn luân với con gái khi không còn vợ vì con gái muốn có con nối tiếp chính mình.(*)

Thành ra bạn thấy đó: Mọi chuyện, mọi thứ trên đời – kể cả thân xác của chúng ta – đều là của biểu tượng cho một ý nghĩa huyền bí. Hãy nhìn cuộc đời cứ như là chuyện nấu nướng con gà tây (con vật tượng trưng cho ngu dốt, vụng về) trong dịp Thanksgiving này. Từ tinh thần ơn nghĩa, trong cung cách ngôn từ, từ hình thức thái độ và tư cách của những người tham dự trong bếp núc mới là cái chính – chứ không phải là thịt con gà tây khi nấu xong. Không ai nghĩ rằng khi cả nhà cùng nhau nướng gà tây thì đó là “lao động” cả – mặc dù công việc cũng rất là mất công và mệt nhọc. Vì đây là lúc mà chúng ta thấy cái lớn, cái ân đức của tình nghĩa gia đình, trong công việc bếp núc bình thường – thay vì như thường nhật, chúng ta vẫn có thói quen chạy trốn vào cái bé nhỏ, vay mượn cái hẹp hòi, chật chội thay cho mục tiêu lớn của cuộc đời.

Như Simon Weil có lần đã nhận xét, “Công tác của thời đại chúng ta là kiến tạo một nền văn minh khai sinh trên nền móng tinh thần của công việc” để giải quyết vấn nạn khổ đau cho dân lao động. Tức là ở điều mà Jean K. Martine nói: Mỗi con người qua công việc, đang sống một cuộc đời hai mặt. Một mặt từ thế giới hiển nhiên; mặt kia nằm trong bí ẩn, chờ đợi. Cái tác hành cho cuộc sống hằng ngày tạo ra một sự rung động tương ứng ở cõi vô hình – và chỉ khi nào sự rung cảm của hai cõi hữu và vô này được đồng nhịp thì con người mới thực sự được hạnh phúc.

Bạn hãy vui thú để cùng chia sẻ với gia đình con gà tây hôm nay. Chỉ có trong tình yêu nối liền cái hữu của thức ăn với cõi vô hình của tấm lòng chân tình biết đến ơn nghĩa với người thân và cuộc đời thì bạn mới tìm ra hạnh phúc.

Happy Thanksgiving! Chúc bạn sức khoẻ và bình an – always!

(*) Tân Ước – Matthew 5:13: “Bạn là muối của địa cầu.” Từ salt (muối) cùng ngữ gốc với saliva (nước miếng) và salvation (cứu rỗi). Sal là chuyển hóa. Nước miếng và muối giúp chuyển hóa thức ăn thành máu (tinh thần). Cứu rỗi chính là sự chuyển hóa cái thô lậu sang năng lực tinh thần.