Danh Ngôn
Hiến pháp là kim chỉ nam mà tôi sẽ không bao giờ từ bỏ.
(The Constitution is the guide which I never will abandon.)
“The Quotable George Washington: The Wisdom of an American Patriot”, p.97, Rowman & Littlefield. 1999.
Nền tảng của hệ thống chính trị của chúng ta là quyền của người dân trong việc lập và thay đổi các hiến pháp của chính phủ.
(The basis of our political system is the right of the people to make and to alter their constitutions of government.)
Farewell Address, Philadelphia, Pa., 19 Sept. 1796
Quyền lực theo Hiến pháp sẽ luôn nằm ở nhân dân.
(The power under the Constitution will always be in the people.)
“Maxims of Washington: Political, Social, Moral, and Religious”, p.74. 1855
George Washington (1732-1799) – Tổng thống đầu tiên của Hoa Kỳ
Ở đất nước này, ý kiến quần chúng có sức mạnh - tôi cảm ơn Chúa vì điều đó: đó là sức mạnh chân thực nhất, vững chãi nhất – sức mạnh ấy sẽ không dung thứ cho một kẻ bất tài hoặc không xứng đáng nắm trong tay sinh mạng và vận may của đồng bào mình.
(There is a power in public opinion in this country-and I thank God for it: for it is the most honest and best of all powers-which will not tolerate an incompetent or unworthy man to hold in his weak or wicked hands the lives and fortunes of his fellow-citizens.)
Martin Van Buren (1782 - 1862), Tổng thống thứ 8 của Hoa Kỳ – Phát biểu trong Uỷ ban Tư pháp ngày 8-1-1826.

Ban biên tập
Địa chỉ liên lạc:
1. Thơ
tho.vanviet.vd@gmail.com
2. Văn
vanviet.van14@gmail.com
3. Nghiên cứu Phê Bình
vanviet.ncpb@gmail.com
4. Vấn đề hôm nay
vanviet.vdhn1@gmail.com
5. Thư bạn đọc
vanviet.tbd14@gmail.com
6. Tư liệu
vanviet.tulieu@gmail.com
7. Văn học Miền Nam 54-75
vanhocmiennam5475@gmail.com

Tra cứu theo tên tác giả
- A. A. Fadeev
- A. Puskin
- Abraham F. Lowenthal
- Adam Gopnik
- Adonis
- Agi Mishol
- Ajar
- Akiko Miki
- Alain Guillemin
- Alan Phan
- Aldous Huxley
- Alex Marshall
- Alex Smith
- Alexander Fadeev
- Alexander Solzhenitsyn
- Alexandra Alter
- Alexandre FERON
- Alice Munro
- Allen Ginsberg
- Amanda Gorman
- Amos Oz
- An Nam
- Anatoly Gavrilov
- André Menras – Hồ Cương Quyết
- André Menras Hồ Cương Quyết
- Andrea Kendall-Taylor
- Andreas Fulda
- Andreas Wimmer
- Andrew Postman
- Andy Cao
- Anh Anh
- Anh Hồng
- Ánh Liên
- Anh Văn
- Anika Zeller
- Anna Akhmatova
- Anna Mitchell
- Anne Hébert
- António Jacinto
- Archimedes L.A. Patti
- Arlette Quỳnh Anh Trần
- Arthur Koestler
- Arvind Subramanian
- Aurélie Coulon
- Ba Sàm
- Bá Thụ Đàm
- Bạch Cúc
- Bạch Hoàn
- Bạch X. Phẻ
- Bakhtin
- Ban Mai
- Bàn Văn Thòn
- Ban Vận động Văn đoàn Độc lập Việt Nam
- Bảo Nhi Lê
- Bảo Ninh
- Bảo Phác
- Bão Vũ
- Barbara Demick
- Bashô
- Batrioldman
- Bauxite Việt Nam
- Bắc Đảo
- Bắc Phong
- Bằng Việt
- Bei Dao
- Benjamin Ramm
- Bertold Brecht
- Bertolt Brecht
- Bertrand Russell
- Bettina Rheims
- Bích Ngân
- Biếm họa
- Biên Cương
- Billy Collins
- Bình Nguyên Lộc
- Brahma Chellaney
- Brett Reilly
- Brian Pascus
- Brian Wu
- Brodsky
- Bùi Bảo Trúc
- Bùi Bích Hà
- Bùi Chát
- Bùi Chí Vinh
- Bùi Công Thuấn
- Bùi Công Trực
- Bùi Giáng
- Bùi Hải Quảng
- Bùi Hoàng Tám
- Bùi Hoằng Vị
- Bui Huy Hoi Bui
- Bùi Mai Hạnh
- Bùi Mạnh Hùng
- Bùi Mẫn Hân
- Bùi Minh Quốc
- Bùi Ngọc Tấn
- Bùi Quang Thắng
- Bùi Suối Hoa
- Bùi Thanh Hiếu
- Bùi Thanh Tuấn
- Bùi Tiến An
- Bùi Trân Phượng
- Bùi Văn Nam Sơn
- Bùi Việt Sỹ
- Bùi Vĩnh Phúc
- Bùi Xuân Bách
- Bùi-Viết Văn Đức
- Bulgakov
- Bửu Chỉ
- Cái Lư Hương
- Cái Trọng Ty
- Cam Ly
- Cảnh Chánh
- Cao Bình Minh
- Cao Chi
- Cao Gia An
- Cao Hành Kiện
- Cao Huy Thuần
- Cao Kim Ánh
- Cao La
- Cao Quang Nghiệp
- Cao Tần
- Cao Thị Hồng
- Cao Thu Cúc
- Cao Việt Dũng
- Cao Xuân Hạo
- Cao Xuân Huy
- Carl Bildt
- Carl O. Schuster
- Carlos Assunção
- Cẩm Tú
- Cấn Thị Thêu
- Chan Phuong
- Chanh Tam
- Charles Bo
- Charles Bukowski
- Chau Doan
- Chân Minh
- Chân Pháp Xa
- Chân Phương
- Chân Xuân Tản Viên
- Châu Diên
- Châu Hải Đường
- Châu Hồng Thủy
- Châu Hữu Quang
- Chế Diễm Trâm
- Chi Mai
- Chiêu Khiêm
- Chim Trắng
- Chính Tâm
- Chính Vĩ
- Christian Gampert
- Christina Mary Hjortlund
- Christoph Giesen
- Christoph Sator
- Christopher Balding
- Christopher Goscha
- Christy Wampole
- Chu Hảo
- Chu Hoạch
- Chu Kim
- Chu Mộng Long
- Chu Quang Tiềm
- Chu Tử
- Chu Văn Lễ
- Chu Văn Sơn
- Chu Vĩnh Hải
- Chu Vương Miện
- Chu Xuân Diên
- Chung Le
- Claire Simon
- Clay Phạm
- Concepcion de Leon
- Connie Hoàng
- Costica Bradatan
- Cổ Ngư
- Cù Huy Hà Vũ
- Cù Mai Công
- Cung Tích Biền
- Cung Trầm Tưởng
- Dạ Ngân
- Dạ Thảo Phương
- Dã Tượng
- Dan Bilefsky
- Dana Gioia
- Danh ngôn
- Dani Rodrik
- Daniel Halpern
- Daniel Hautzinger
- David Brown
- David Weinberger
- Ðặng Thơ Thơ
- DEUTSCHE WELLE
- Di
- Di Li
- Diêm Liên Khoa
- Diễm Thi
- Diễm Tường
- Diễn đàn Thế kỷ
- Diệp Duy Liêm
- Diệp Huy
- Doãn Mạnh Dũng
- Doãn Quốc Sỹ
- Dominique Lemieux
- Ðỗ Quang Nghĩa
- Du Tử Lê
- Dũng Trung Kqd
- Dũng Vũ
- Duy Lam
- Duy Thanh
- Duy Thông
- Duyên Anh
- Dư Hoa
- Dư Thu Vũ
- Dương Đại Triều Lâm
- Dương Đình Giao
- Dương Khánh Phương
- Dương Kiền
- Dương Ngạn
- Dương Nghiễm Mậu
- Dương Ngọc Thái
- Dương Như Nguyện
- Dương Phương Vinh
- Dương Thiệu Tước
- Dương Thuấn
- Dương Tường
- Dương Văn Ba
- Đà Văn
- Đào An Khánh
- Đào Anh Kha
- Đào Công Tiến
- Đào Duy Anh
- Đào Hiếu
- Đào Nguyên
- Đào Nguyễn
- Đào Nguyên Phương Thảo
- Đào Như
- Đào Thái Tôn
- Đào Thị Hương
- Đào Tiến Thi
- Đào Trung Đạo
- Đào Trường Phúc
- Đào Tuấn
- Đào Tuấn Ảnh
- Đào Vũ Anh Hùng
- Đặng Anh Đào
- Đặng Bích Phượng
- Đặng Đình Cung
- Đặng Đình Mạnh
- Đặng Hà
- Đặng Hoàng Giang
- Đặng Hùng Võ
- Đặng Hương Giang
- Đặng Hữu
- Đặng Mai Lan
- Đăng Nguyên
- Đặng Phùng Quân
- Đặng Sơn Duân
- Đặng Thái
- Đăng Thành
- Đặng Thân
- Đặng Thị Hảo
- Đặng Thơ Thơ
- Đặng Tiến
- Đặng Tiến (Thái Nguyên)
- Đặng Trung Nghĩa
- Đặng Túy
- Đặng Văn Ngữ
- Đặng Văn Sinh
- Đặng Xuân Thảo
- Đặng Xuân Xuyến
- Đằng-Giao
- Điểm Thọ
- Đinh Bá Anh
- Đinh Cường
- Đinh Hoàng Thắng
- Đinh Hùng
- Đình Kính
- Đinh Linh
- Đinh Ngọc Thu
- Đinh Phương
- Đinh Phương Thảo
- Đinh Quang Anh Thái
- Đinh Thanh Huyền
- Đinh Từ Bích Thúy
- Đinh Ý Nhi
- Đinh Yên Thảo
- Đoàn Ánh Thuận
- Đoàn Bảo Châu
- Đoàn Cầm Thi
- Đoàn Huy Giao
- Đoàn Huyền
- Đoàn Huyến
- Đoàn Khắc Xuyên
- Đoàn Lê Giang
- Đoàn Nhã Văn
- Đoàn Thanh Liêm
- Đoan Trang
- Đoàn Tử Huyến
- Đoàn Việt Hùng
- Đoàn Xuân Kiên
- Đỗ Anh Tuấn
- Đỗ Cao Bảo
- Đỗ Duy Ngọc
- Đỗ Đức Đông Ngàn
- Đỗ Hoàng Diệu
- Đỗ Hồng Ngọc
- Đỗ Hữu Chí
- Đỗ Kh
- Đỗ Kh.
- Đỗ Khiêm
- Đỗ Kim Thêm
- Đỗ Lai Thuý
- Đỗ Lai Thúy
- Đỗ Lê Anh Đào
- Đỗ Mạnh Hoàng
- Đỗ Minh Tuấn
- Đỗ Ngọc Thống
- Đỗ Quang Nghĩa
- Đỗ Quang Vinh
- Đỗ Quý Toàn
- Đỗ Quyên
- Đỗ Quỳnh Dao
- Đỗ Thắng Cảnh
- Đỗ Thiên Anh Tuấn
- Đỗ Trí Vương
- Đỗ Trọng Khơi
- Đỗ Trung Quân
- Đỗ Trường
- Đồng Chuông Tử
- Đông Kha
- Đông Ngàn Đỗ Đức
- Đông Nghi
- Đức Ban
- Đức Flying Bay
- Đức Hoàng
- Đức Lê
- Đức Phổ
- Đức Tâm
- Đức Tiến
- E.E. Cummings
- Eamonn Butler
- Eduardo Galeano
- Edward Hirsch
- Elena Pucillo Truong
- Ellen Bass
- Eloisa Amezcua
- Emmanuelle Jardonnet
- Eric Weiner
- Erica Frantz
- Erik Harms
- Erik Korling
- Evgheni Dobrenko
- F.N.
- Feliks Kuznesov
- Flanny O’Connor
- Florence Noiville
- Florian Altenhöner
- Francis Fukuyama
- Frank Dikötter
- Frankfurt
- Fred Hiatt
- Friedrich Dürrenmatt
- Friedrich Nietzsche
- Fritz J. Raddatz
- Gabriel García Márquez
- Gaither Stewart
- Gaiutra Bahadur
- Gary Leupp
- Gặp gỡ và trò chuyện
- Georg Bönisch
- Georg Trakl
- George Burchett
- George Orwell
- George Siemens
- Giang Dang
- Giang Nam
- Giáng Vân
- Giáp Văn Dương
- Goethe
- Gonçalo Fernandes
- Gottfried Benn
- Graham Allison
- Günter Kunnert
- Gyảng Anh Iên
- Hà Duy Phương
- Hà Dương Tuấn
- Hà Dương Tường
- Hà Đình Nguyên
- Hạ Đình Nguyên
- Hà Huy Sơn
- Hà Hương
- Hà Lệ Minh
- Hà Ngọc Hòa
- Hà Nguyên Du
- Hà Phạm Phú
- Hà Quang Vinh
- Hà Sĩ Phu
- Hà Thế
- Hà Thúc Sinh
- Hà Thủy Nguyên
- Hà Văn Thịnh
- Hà Văn Thùy
- Hà Vũ Trọng
- Hai An Vu
- Hải Hạc
- Hải Ngọc
- Han Dang
- Hàn Vĩnh Diệp
- Hạnh Nguyên
- Hạnh Viên
- Hannah Beech
- Hào Thiện Nhân
- Haruki Murakami
- Hân Hương
- Heiko Buschke
- Heinrich Heine
- Henry David Thoreau
- Henry Wadsworth Longfellow
- Heriberto Araújo
- Hermann Hesse
- Hiền Trang
- Hiệp Ikaria
- Hiệu Minh
- Hiếu Tân
- Ho Lai-Ming
- Hòa Bình Lê
- Hoa Níp
- Hoài Nam
- Hoài Ziang Duy
- Hoàn Nguyễn
- Hoàng Ánh
- Hoàng Anh Tuấn
- Hoàng Cầm
- Hoàng Chí Hiếu
- Hoàng Chính
- Hoàng Cường Long
- Hoàng Dũng
- Hoàng Dương Tuấn
- Hoàng Đăng Khoa
- Hoàng Đỗ
- Hoàng Đức Truật
- Hoàng Hà
- Hoàng Hải Thủy
- Hoàng Hải Vân
- Hoàng Hưng
- Hoàng Khởi Phong
- Hoàng Kim Oanh
- Hoàng Lại Giang
- Hoàng Lan Chi
- Hoàng Lệ
- Hoàng Linh
- Hoàng Long
- Hoàng Mai Ðạt
- Hoàng Minh Trí
- Hoàng Minh Tường
- Hoàng Nam
- Hoàng Nga
- Hoàng Ngọc Biên
- Hoàng Ngọc Hiến
- Hoàng Ngọc Nguyên
- Hoàng Ngọc Tuấn
- Hoàng Nhuận Cầm
- Hoàng Phong Tuấn
- Hoàng Phủ Ngọc Tường
- Hoàng Quân
- Hoàng Quốc Hải
- Hoàng Thị Hường
- Hoàng Thị Thu Thủy
- Hoàng Thu Phố
- Hoàng Thúy
- Hoàng Thuỵ Anh
- Hoàng Tiến
- Hoàng Tuấn Công
- Hoàng Tuấn Phổ
- Hoàng Tùng
- Hoàng Tuỵ
- Hoàng Văn Sơn
- Hoàng Vũ Thuật
- Hoàng Xuân Phú
- Hoàng Xuân Sơn
- Horst Bienek
- Howard Gardner
- Hồ Anh Thái
- Hồ Bạch Thảo
- Hồ Bất Khuất
- Hồ Diệu Vân
- Hồ Dzếnh
- Hồ Đình Nghiêm
- Hồ Hải Thụy
- Hồ Hữu Tường
- Hồ Minh Tâm
- Hồ Ngọc Đại
- Hồ Như
- Hồ Ông
- Hồ Phú Bông
- Hồ Trường An
- Hồ Tú Bảo
- Hội những người ủng hộ GS. Chu Hảo
- Hồng Anh
- Hồng Hoang
- Hồng Lê Thọ
- Hồng Phú
- Huong Nguyen
- Huy Đức
- Huy Tưởng
- Huỳnh Hoa
- Huỳnh Kim Báu
- Huỳnh Kim Quang
- Huỳnh Lê Nhật Tấn
- Huỳnh Ngọc Chênh
- Huỳnh Như Phương
- Huỳnh Sơn Phước
- Huỳnh Tấn Mẫm
- Huỳnh Thục Vy
- Huỳnh Trọng Khang
- Huỳnh Tuấn Anh
- Hứa Chương Nhuận
- Hương Lan
- Hường Thanh
- Hữu Danh
- Hữu Loan
- Hữu Phương
- Ilza Burchett
- Inrasara
- Iris Radisch
- Issa
- Issac Bashevis Singer
- Italo Calvino
- J.B Nguyễn Hữu Vinh
- Jacques Attali
- Jake Johnson
- James Borton
- James G. Zumwalt
- James Grossman
- James Poniewozik
- Janos Kornai
- Jason Lopata
- Jason Morris-Jung
- Jay Nordlinger
- Jaya K.
- Jean Chesnaux
- Jean d'Ormesson
- Jean Piaget
- Jean Przyluski
- Jean-Jacques Brochier
- Jean-Marc Roberts
- Jean-Patrick Géraud
- Jean-Paul Sartre
- Jefferson Cowie
- Jeffrey Hanfover
- Jessie Yeung
- João Guimarães Rosa
- John Cheever
- John Freeman
- John Keane
- John McCain
- Jonathan London
- Jorge Luis Borges
- Joschka Fischer
- Josée Lapointe
- Joseph Wright
- Josh Rogin
- Joshua Rothman
- Juan Pablo Cardenal
- Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araújo
- Julio Cortázar
- Jun’ichiro Tanizaki
- Kahil Gibral
- Kai Hoàng
- Kale
- Kamel Daoud
- Kao Phú
- Kap Seol
- Kate Chopin
- Kerstin Holm
- Kều Jang
- Kha Lương Ngãi
- Khái Hưng
- Khánh
- Khánh Bình
- Khánh Duy
- Khánh Ly
- Khánh Mai
- Khanh Nguyen
- Khánh Phương
- Khánh Trâm
- Khánh Trường
- Khế Iêm
- Khiêm Nhu
- Khổng Đức Thiêm
- Khuất Đẩu
- Khuê Phạm
- Kiệt Anh Hùng
- Kiệt Tấn
- Kiều Duy Vĩnh
- Kiều Mai Sơn
- Kiều Phong
- Kiều Thị An Giang
- Kim Chi
- Kim Dung
- Kim Trần
- Kinh Bắc
- Kính Hòa
- Klaus Wiegerefe
- Kúm
- Kỳ Duyên
- Kyoko Numano
- La Khắc Hoà
- La Khắc Hòa
- Lã Nguyên
- Lại Nguyên Ân
- Lam Điền
- Lan Nguyên
- Lang Anh
- LAP
- Larry Diamond
- Lars Vargö
- Laurent Sagalovitsch
- Lâm Chương
- Lâm Duyên
- Lâm Hạnh
- Lâm Ngân Mai
- Lâm Quang Mỹ
- Leon Trotsky
- Leonard Cohen
- Lê Anh Hoài
- Lê Bá Đảng
- Lê Công Định
- Lê Công Giàu
- Lê Công Tư
- Lê Ðình Nhất Lang
- Lê Dũng
- Lê Duy Nam
- Lê Đăng Doanh
- Lê Đình Cai
- Lê Đình Khẩn
- Lê Đỗ Huy
- Lê Đức Dục
- Lê Đức Thôn
- Lê Giang Trần
- Lê Hải
- Lệ Hằng
- Lê Hiệp
- Lê Hoài Nguyên
- Lê Hoàng Diễm Trang
- Lê Học Lãnh Vân
- Lê Hồ Quang
- Lê Hồng Hà
- Lê Hồng Hiệp
- Lê Hồng Lâm
- Lê Hùng Vọng
- Lê Hữu Khoá
- Lê Hữu Khóa
- Lê Hữu Nam
- Lê Kế Lâm
- Lê Khải
- Lê Kim Duy
- Lê Ký Thương
- Lê Lạc Giao
- Lê Luân
- Lê Mã Lương
- Lê Mai
- Lê Mai Lĩnh
- Lê Mạnh Chiến
- Lê Mạnh Đức
- Lê Minh Hà
- Lê Minh Hiền
- Lê Minh Khuê
- Lê Ngân Hằng
- Lê Ngọc Luân
- Lê Ngọc Sơn
- Lê Nguyễn
- Lê Nguyễn Duy Hậu
- Lê Nguyễn Hương Trà
- Lê Nguyên Long
- Lê Phan
- Lê Phú Khải
- Lê Quỳnh
- Lê Quỳnh Mai
- Lê Sơn
- Lê Tất Đạt
- Lê Tất Điều
- Lê Thanh Dũng
- Lê Thân
- Lê Thị Hồng Minh
- Lê Thị Huệ
- Lê Thị Thấm Vân
- Lê Thọ Bình
- Lê Thời Tân
- Lê Thời Thôi
- Lê Thúy Bảo Liên
- Lê Tiên Long
- Lê Trinh
- Lê Trọng Nghĩa
- Lê Trọng Nguyễn
- Lê Trung Tĩnh
- Lê Trường Thanh
- Lê Tuấn Huy
- Lê Tuyết Hạnh
- Lê Văn Bỉnh
- Lê Văn Hiếu
- Lê Văn Hòa
- Lê Văn Luân
- Lê Văn Sơn
- Lê Văn Tùng
- Lê Vĩnh Tài
- Lê Vĩnh Triển
- Lê Vũ Trường Giang
- Lê Xuân Khoa
- Lê Xuyên
- Li Edelkoort
- Li Zhongqin
- Liêu Diệc Vũ
- Liêu Thái
- Liễu Trương
- Linh Văn
- Linh Vân
- Linh-Chân Brown
- LKH
- Lorca
- Louis Aragon
- Louise Glück
- Lộc Vàng
- Luân Hoán
- Luke Hunt
- Luke Turner
- Lữ Kiều
- Lữ Quỳnh
- Lương Đào
- Lương Thiệu Quân
- Lương Thư Trung
- Lưu Á Châu
- Lưu Bình Nhưỡng
- Lưu Diệu Vân
- Lưu Đức Trung
- Lưu Hà
- Lưu Hiểu Ba
- Lưu Khánh Thơ
- Lưu Mê Lan
- Lưu Na
- Lưu Nhi Dũ
- Lưu Thuỷ Hương
- Lưu Thủy Hương
- Lưu Trọng Văn
- Lưu Uyên Khôi
- Lý Đợi
- Ly Hoàng Ly
- Lý Ngang
- Ly Phạm
- Lý Quang Hoàn
- Lý Thanh
- Lý Tiến Dũng
- Lý Toàn Thắng
- Lý Trực Dũng
- Lydia Davis
- Lynh Bacardi
- M.L. Gasparov
- Mạc Văn Trang
- Mạch Nha
- Mạch Quang Thắng
- Mai An Nguyễn Anh Tuấn
- Mai Anh Tuấn
- Mai Bá Ấn
- Mai Chanh
- Mai Hiền
- Mai Khôi
- Mai Kim Ngọc
- Mai Ninh
- Mai Quốc Ấn
- Mai Quỳnh
- Mai Quỳnh Nam
- Mai Sơn
- Mai Thái Lĩnh
- Mai Thanh Sơn
- Mai Thảo
- Mai Tú Ân
- Mai Văn Hoan
- Mai Văn Phấn
- Mai Văn Tính
- Mamleev
- Mạnh Kim
- Marcel Reich-Ranicki
- Marco Ferrarese
- Maria Donovan
- Mario Vargas Llosa
- Mark Binelli
- Mark Frankland
- Marta Hillers
- Marty Robbins
- Mary Morose
- Mary Walsh
- Matthew Clayfield
- Maximilian Steinbeis
- May
- Maya Angelou
- Mặc Đỗ
- Mặc Lâm
- McAmmond Nguyễn Thị Tư
- Media Văn Việt
- Michael Burawoy
- Michael Scammell
- Miêng
- Mike Ives
- Milan Kundera
- Mimmi Diệu Hường Bergström
- MInh Anh
- Minh Huệ
- Minh Hùng
- Minh Luật
- Minh Quang – Lê Chiên
- Minh Quang Ho
- Minh Tâm
- Minh Thùy
- Minh Thư
- Minh Toàn
- Mỹ Lan
- N. S. Khrushchev
- Nam Dao
- Nam Dao Nguyễn Mạnh Hùng
- Nam Đan
- Nam Đông
- Nam Nguyên
- Nam Sơn
- ng. anhanh
- Ng.Uyển Nicole Dương
- Ngải Vị VỊ
- Ngân Xuyên
- Nghệ thuật
- Nghiêm Lương Thành
- Nghiêm Phương Mai
- Nghiêm Xuân Hồng
- Nghiên Cứu Phê Bình
- Ngo Thu
- Ngọc Anh
- Ngọc Duy Phan
- Ngoc Hien Bui
- Ngọc Linh
- Ngô Anh Tuấn
- Ngô Bảo Châu
- Ngô Đồng
- Ngô Hương Giang
- Ngô Khắc Tài
- Ngộ Không Phí Ngọc Hùng
- Ngô Liêm Khoan
- Ngô Minh
- Ngô Minh Khôi
- Ngô Ngọc Trai
- Ngô Nguyên Dũng
- Ngô Quốc Phương
- Ngô Thế Vinh
- Ngô Thị Kim Cúc
- Ngô Tùng Phong
- Ngô Tự Lập
- Ngô Văn
- Ngô Văn Giá
- Ngô Viết Nam Sơn
- Ngô Viết Trọng
- Ngô Vĩnh Long
- Ngô Xuân Hội
- Ngô Xuân Phúc
- Ngu Yên
- Nguyen Duc Thanh
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Anh Dũng
- Nguyễn Anh Tuấn
- Nguyễn Anh Tuấn - đạo diễn
- Nguyễn Bá Chung
- Nguyễn Bảo Chân
- Nguyễn Bắc Sơn
- Nguyên Bình
- Nguyên Cầm
- Nguyễn Chí Hoan
- Nguyễn Chí Trung
- Nguyễn Chinh Trung
- Nguyễn Cung Thông
- Nguyễn Cường
- Nguyễn Danh Bằng
- Nguyễn Danh Huế
- Nguyễn Danh Lam
- Nguyễn Ðăng Thường
- Nguyễn Duy
- Nguyễn Đạt
- Nguyễn Đắc Xuân
- Nguyễn Đăng Điệp
- Nguyễn Đăng Hưng
- Nguyễn Đăng Khoa
- Nguyễn Đăng Mạnh
- Nguyễn Đăng Na
- Nguyễn Đăng Quang
- Nguyễn Đăng Thường
- Nguyễn Đình Ấm
- Nguyễn Đình Bổn
- Nguyễn Đình Chú
- Nguyễn Đình Cống
- Nguyễn Đình Đăng
- Nguyễn Đình Huỳnh
- Nguyễn Đình Thắng
- Nguyễn Đình Toàn
- Nguyễn Đổng Chi
- Nguyễn Đông Thức
- Nguyễn Đức
- Nguyễn Đức Dương
- Nguyễn Đức Mậu
- Nguyễn Đức Sơn
- Nguyễn Đức Thắng
- Nguyễn Đức Tùng
- Nguyễn Đức Tường
- Nguyễn Gia Trí
- Nguyên Giác
- Nguyên Giác Phan Tấn Hải
- Nguyễn Hà Luân
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Hàn Chung
- Nguyễn Hiến Lê
- Nguyễn Hoa Lư
- Nguyễn Hoài Văn
- Nguyễn Hoài Vân
- Nguyễn Hoàn
- Nguyễn Hoàng Anh
- Nguyễn Hoàng Anh Thư
- Nguyễn Hoàng Diệu Thủy
- Nguyễn Hoàng Diệu Thúy
- Nguyễn Hoàng Linh
- Nguyễn Hoàng Trung
- Nguyễn Hoàng Văn
- Nguyễn Hồng Giao
- Nguyễn Hồng Hưng
- Nguyễn Hồng Lam
- Nguyễn Hồng Nhung
- Nguyễn Hồng Thục
- Nguyễn Huệ Chi
- Nguyễn Hùng
- Nguyễn Huy Hoàng
- Nguyễn Huy Thiệp
- Nguyễn Huy Vũ
- Nguyên Hưng
- Nguyễn Hưng Quốc
- Nguyễn Hương
- Nguyễn Hữu Đễ
- Nguyễn Hữu Hồng Minh
- Nguyễn Hữu Liêm
- Nguyễn Hữu Nhật
- Nguyễn Hữu Thiết
- Nguyễn Hữu Việt Hưng
- Nguyễn Hữu Vinh
- Nguyễn kc Hậu
- Nguyễn Khải
- Nguyễn Khánh Trường
- Nguyễn Khắc Bình
- Nguyễn Khắc Mai
- Nguyễn Khắc Phê
- Nguyễn Khắc Phi
- Nguyễn Khắc Phục
- Nguyễn Khiêm
- Nguyễn Khôi
- Nguyễn Kiến Phước
- Nguyễn Kiều Dung
- Nguyễn Kiều Hưng
- Nguyên Lạc
- Nguyễn Lãm Thắng
- Nguyễn Lan Phương
- Nguyễn Lân Bình
- Nguyễn Lê Hồng Hưng
- Nguyễn Lệ Uyên
- Nguyễn Linh Quang
- Nguyễn Lộ Trạch
- Nguyễn Luận
- Nguyễn Lương Vỵ
- Nguyễn Man Nhiên
- Nguyễn Mạnh Côn
- Nguyễn Mạnh Đẩu
- Nguyễn Mạnh Tiến
- Nguyễn Manh Trinh
- Nguyễn Mạnh Trinh
- Nguyễn Mạnh Tuấn
- Nguyễn Mạnh Tường
- Nguyễn Minh Anh
- Nguyễn Minh Hòa
- Nguyễn Minh Kính
- Nguyễn Minh Nhị
- Nguyễn Minh Nhựt
- Nguyễn Minh Thuyết
- Nguyễn Mộng Giác
- Nguyên Ngọc
- Nguyễn Ngọc Chu
- Nguyễn Ngọc Giao
- Nguyễn Ngọc Hoa
- Nguyễn Ngọc Lanh
- Nguyễn Ngọc Liễm
- Nguyễn Ngọc Lung
- Nguyễn Ngọc Tâm
- Nguyễn Ngọc Thiện
- Nguyễn Ngọc Tư
- Nguyên Nguyên
- Nguyễn Nguyên Bình
- Nguyễn Nhật Tín
- Nguyên Nhi
- Nguyễn Như Huy
- Nguyễn Phạm Hùng
- Nguyễn Phú Yên
- Nguyễn Phúc Vĩnh Ba
- Nguyễn Phương Đình
- Nguyễn Phương Mai
- Nguyễn Phương Mạnh
- Nguyễn Quang
- Nguyễn Quang A
- Nguyễn Quang Bình
- Nguyễn Quang Duy
- Nguyễn Quang Dy
- Nguyễn Quang Đồng
- Nguyễn Quang Hồng
- Nguyễn Quang Hưng
- Nguyễn Quang Lập
- Nguyễn Quang Thạch
- Nguyễn Quang Thân
- Nguyễn Quang Thiều
- Nguyễn Quang VInh
- Nguyễn Quân
- Nguyễn Quốc Lâm
- Nguyễn Quốc Thái
- Nguyễn Quốc Toàn
- Nguyễn Quốc Trụ
- Nguyễn Quốc Tuấn
- Nguyên Sa
- Nguyễn Sĩ Dũng
- Nguyễn Sơn Lâm
- Nguyễn Sỹ Phương
- Nguyễn Sỹ Tế
- Nguyễn Tà Cúc
- Nguyễn Tài Cẩn
- Nguyễn Tấn Cứ
- Nguyễn Tất Nhiên
- Nguyễn Thạch Giang
- Nguyễn Thái Hòa
- Nguyễn Thái Hợp
- Nguyễn Thái Sơn
- Nguyễn Thanh Bình
- Nguyễn Thanh Châu
- Nguyễn Thanh Giang
- Nguyễn Thanh Hiện
- Nguyễn Thanh Hùng
- Nguyễn Thanh Huyền
- Nguyễn Thanh Nghị
- Nguyễn Thanh Nguyệt
- Nguyễn Thành Phong
- Nguyễn Thanh Sơn
- Nguyễn Thành Thi
- Nguyễn Thanh Tuyền
- Nguyễn Thanh Văn
- Nguyễn Thanh Việt
- Nguyễn Thế Hùng
- Nguyễn Thế Thanh
- Nguyễn Thị Bích Hậu
- Nguyễn Thị Bích Ngà
- Nguyễn thị Cỏ May
- Nguyễn Thị Dư Khánh
- Nguyễn Thị Hải
- Nguyễn Thị Hậu
- Nguyễn Thị Hoàng
- Nguyễn Thị Hoàng Bắc
- Nguyễn Thị Khánh Minh
- Nguyễn Thị Khánh Trâm
- Nguyễn Thị Kim Chi
- Nguyễn Thị Kim Phụng
- Nguyễn Thị Minh Ngọc
- Nguyễn Thị Minh Thương
- Nguyễn Thị Ngọc Hải
- Nguyễn Thị Ngọc Nhung
- Nguyễn Thị Oanh
- Nguyễn Thị Thanh Bình
- Nguyễn Thị Thanh Hải
- Nguyễn Thị Thanh Lưu
- Nguyễn Thị Thanh Xuân
- Nguyễn Thị Thanh Yến
- Nguyễn Thị Thảo An
- Nguyễn Thị Thúy Hạnh
- Nguyễn Thị Thùy Linh
- Nguyễn Thị Thụy Vũ
- Nguyễn Thị Tịnh Thy
- Nguyễn Thị Từ Huy
- Nguyễn Thị Vinh
- Nguyễn Thọ
- Nguyễn Thói Đời
- Nguyễn Thông
- Nguyễn Thu Trang
- Nguyễn Thùy Dương
- Nguyễn Thúy Hạnh
- Nguyễn Thụy Long
- Nguyễn Thuỵ Phương
- Nguyễn Thùy Song Thanh
- Nguyễn Tiến Lập
- Nguyễn Tiến Trung
- Nguyễn Tiến Văn
- Nguyễn Trần Bạt
- Nguyễn Tri Phương Đông
- Nguyễn Triệu Nam
- Nguyễn Trọng Bình
- Nguyễn Trọng Huân
- Nguyễn Trọng Khôi
- Nguyễn Trọng Tạo
- Nguyễn Trung
- Nguyễn Trung Bảo
- Nguyễn Trung Dân
- Nguyễn Trung Hiếu
- Nguyễn Trung Kiên
- Nguyễn Trung Thuần
- Nguyễn Trường Giang
- Nguyễn Trường Huy
- Nguyễn Trường Uy
- Nguyễn Tuấn
- Nguyễn Tuyết Lan
- Nguyễn Tuyết Lộc
- Nguyễn Tư Nghiêm
- Nguyễn Tử Siêm
- Nguyễn Tường Bách
- Nguyễn Tường Thiết
- Nguyễn Tường Thụy
- Nguyễn Ước
- Nguyễn Vạn Phú
- Nguyễn Văn
- Nguyễn Văn Ba
- Nguyễn Văn Ðậu
- Nguyễn Văn Dũng
- Nguyễn Văn Đài
- Nguyễn Văn Hùng
- Nguyễn Văn Lợi
- Nguyễn Văn Lục
- Nguyễn Văn Miếng
- Nguyễn Văn Nghệ
- Nguyễn Văn Phong
- Nguyễn Văn Phước
- Nguyễn Văn Sâm
- Nguyễn Văn Tao
- Nguyễn Văn Thiệu
- Nguyễn Văn Thọ
- Nguyễn Văn Trọng
- Nguyễn Văn Trung
- Nguyễn Văn Tuấn
- Nguyễn Văn Vĩnh
- Nguyễn Văn Xuân
- Nguyễn Vi Khải
- Nguyễn Vi Yên
- Nguyễn Viện
- Nguyễn Việt Anh
- Nguyễn Việt Chiến
- Nguyễn Vĩnh Nguyên
- Nguyễn Vũ Hiệp
- Nguyễn Vũ Tiềm
- Nguyễn Vỹ
- Nguyễn Vy Khanh
- Nguyễn Xuân Diện
- Nguyễn Xuân Hoàng
- Nguyễn Xuân Hưng
- Nguyễn Xuân Khánh
- Nguyễn Xuân Nghĩa
- Nguyễn Xuân Quang
- Nguyễn Xuân Thiệp
- Nguyễn Xuân Tiệp
- Nguyễn Xuân Tường Vy
- Nguyễn Xuân Xanh
- Nguyễn Ý Thuần
- Nguyên Yên
- Nguyễn-Chương Mt
- Nguyệt Chu
- Nguyệt Quỳnh
- Ngự Thuyết
- Người Buôn Gió
- Ngyễn Trung Bảo
- Nh. Tay Ngàn
- Nhã
- Nhã Ca
- Nhã Thuyên
- Nhan Do Thanh
- Nhật Chiêu
- Nhất Linh
- Nhật Tiến
- Nhật Tuấn
- Nhị Linh
- Nhóm Vì một Hà Nội xanh
- Như Huy
- Như Quỳnh
- Như Quỳnh de Prelle
- Như Ý
- Nhược Thủy
- Nicolas Casey
- Nina McPherson
- Ninh Kiều
- Nobert Hummelt
- Nông Hồng Diệu
- NP Phan
- Obama
- Ocean Vương
- Oleg Kashin
- onggiaolang
- Orlando Figes
- Orwell
- Oscar Salemink
- Oscar Wilde
- Pablo Neruda
- Palmer
- Patrick Lodge
- Paul Celan
- Paul Hoover
- Paul Mozur
- Paul Theroux
- Paul-François Paoli
- Paulus Lê Sơn
- Paweł Łepkowski
- Peter Hansen
- Peter Kleiner
- Peter Singer
- Phạm Anh Tuấn
- Phạm Biểu Tâm
- Phạm Cao Hoàng
- Phạm Châu
- Phạm Chí Dũng
- Phạm Chi Lan
- Phạm Chu Sa
- Phạm Công Luận
- Phạm Công Thiện
- Phạm Công Út
- Phạm Duy
- Phạm Duy Nghĩa
- Phạm Đình Trọng
- Phạm Đình Vy
- Phạm Đoan Trang
- Phạm Hải Anh
- Phạm Hoàng Quân
- Phạm Hồng Sơn
- Phạm Hùng Việt
- Phạm Huy Thông
- Phạm Khiêm Ích
- Phạm Kiều Tùng
- Phạm Kỳ Đăng
- Phạm Lê Vương Các
- Phạm Linh
- Phạm Lưu Vũ
- Phạm Minh Hoàng
- Phạm Minh Ngọc
- Phạm Minh Trung
- Phạm Ngọc Lư
- Phạm Ngọc Thái
- Phạm Ngọc Tiến
- Phạm Nguyên Trường
- Phạm Phan Long
- Phạm Phú Cường
- Phạm Phú Hải
- Phạm Phú Minh
- Phạm Phú Thứ
- Phạm Phú Viết
- Phạm Phúc Thịnh
- Phạm Phương
- Phạm Quang Ái
- Phạm Quang Long
- Phạm Quang Tuấn
- Phạm Sỹ Sáu
- Phạm Tăng
- Phạm Thành
- Phạm Thanh Nghiên
- Phạm Thảo Nguyên
- Phạm Thế Cường
- Phạm Thị Anh Nga
- Phạm Thị Hoài
- Phạm Thị Kiều Ly
- Phạm Thị Ngọc
- Phạm Thiên Thư
- Phạm Tín An Ninh
- Phạm Toàn
- Phạm Trần
- Phạm Trọng Chánh
- Phạm Tường Vân
- Phạm Văn
- Phạm Văn Quang
- Phạm Văn Tình
- Pham Viem Phuong
- Phạm Viêm Phương
- Phạm Viết Đào
- Phạm Vũ Lửa Hạ
- Phạm Xuân Đài
- Phạm Xuân Nguyên
- Phan An Sa
- Phan Ba
- Phan Cẩm Thượng
- Phan Cự Đệ
- Phan Đắc Lữ
- Phan Đình Diệu
- Phan Độc Lập
- Phan Hải-Đăng
- Phan Huy Đường
- Phan Huy Lê
- Phan Huyền Thư
- Phan Kế Toại
- Phan Khôi
- Phan Nam Sinh
- Phan Ngọc
- Phan Nguyên
- Phan Nhật Nam
- Phan Nhiên Hạo
- Phan Ni Tấn
- Phan Quang
- Phan Tấn Hải
- Phan Tấn Uẩn
- Phan Thanh Bình
- Phan Thắng
- Phan Thị Hà Dương
- Phan Thị Trọng Tuyển
- Phan Thị Vàng Anh
- Phan Thúy Hà
- Phan Trang Hy
- Phan Trí Đỉnh
- Phan Trọng Hoàng Linh
- Phan Văn Giưỡng
- Phan Văn Thắng
- Phan Vũ
- Phan Xine
- Phan Xuân Sinh
- Phannguyên Psg
- Phanxipăng
- Pháp Hoan
- Pháp Vân
- Phapxa Chan
- Philip Larkin
- Philip Roth
- Phong Linh
- Phố Văn
- Phù Sa
- Phùng Anh Kiệt
- Phùng Hi
- Phùng Hoài Ngọc
- Phùng Học Vinh
- Phùng Ngọc Kiên
- Phùng Nguyễn
- Phùng Quán
- Phùng Thành Chủng
- Phùng Thị Hạ Nguyên
- Phùng Thị Như Hà
- Phuong Ta
- Phương Hương
- Phương Phương
- Phương Thảo
- Phương Uy
- Pierre Darriulat
- Pierre Lemieux
- Prashanth Parameswaran
- Qladimir Pyljow
- Quách Hạo Nhiên
- Quách Tấn
- Quách Thoại
- Quang Dũng
- Quang Minh
- Quang Phan
- Quảng Tánh Trần Cầm
- Quế Hương
- Quốc Dũng
- Quốc Phương
- Quốc Toản
- Quyên Di
- Quỳnh Iris de Prelle
- Quỳnh Vi
- Rainer Maria Rilke
- Ralph Chaplin
- Rebecca Solnit
- Reiner Traub
- Riccardo Gazzaniga
- Richard C. Paddock
- Richard Millet
- Robert McCrump
- Roger Vu
- Roland Barthes
- Romain Rolland
- Ruben David Gonzalez Gallego
- Ruth Ingram
- Ryszard Legutko
- Salman Rushdie
- Salvatore Babones
- Sam Dresser
- Sandra Kerschbaumer
- Sarah Thornton
- Sáu Nghệ
- Sergio Bitar
- Shakespeare
- Shannon Van Sant
- Sheri Berman
- Shukshin
- Son Kieu Mai
- Song Chi
- Song Hà
- Song Nguyễn
- Song Phạm
- Song Phan
- Song Thao
- Số đặc biệt
- Sơn Ca
- Sơn Hoàng Liên
- Sơn Kiều Mai
- Sơn Nam
- Stefano Harney
- Stephan Koester
- Susan Sontag
- Sương Nguyệt Minh
- Sương Quỳnh
- Svetlana Alexievich
- Svetlana Alexievitch
- Svetlana Alexiévitch
- T. Đ.
- T.Vấn
- Tạ Anh Thư
- Tạ Chí Đại Trường
- Tạ Duy Anh
- Tạ Tỵ
- Tạ Văn Tài
- Tạ Văn Thông
- Tadeusz Rósewicz
- Tam Ích
- Tâm Chánh
- Tâm Don
- Tâm Thường Định
- Tâm Việt
- Tấn An
- Teolinda Gersão
- Teresa Mỹ Chúc
- Thạch Đạt Lang
- Thạch Thảo
- Thái Bá Tân
- Thái Bá Vân
- Thái Bảo
- Thái Hà
- Thái Hạo
- Thái Kế Toại
- Thái Kim Lan
- Thái Ngọc San
- Thái Sinh
- Thái Thanh
- Thái Thăng Long
- Thái Tuấn
- Thái Văn
- Thái Văn Đào
- Thái Vũ
- Thạnh Đà
- Thanh Hằng - Anh Khoa
- Thanh Nam
- Thanh Tâm Tuyền
- Thanh Thảo
- Thanh Thuỷ
- Thanh Trúc
- Thanh Tùng
- Thanh Xuân
- Thảo Dân
- Thao Dinh
- Thảo luận
- Thảo Trường
- Thảo Vy
- Thận Nhiên
- Thân Trọng Mẫn
- Thân Trọng Sơn
- Thế Dũng
- Thế Giang
- THẾ THANH
- Thế Uyên
- Thi Hoàng
- Thi Vũ
- Thích Nhất Hạnh
- Thích Nữ Chân Không
- Thích Phước An
- Thierry Lentz
- Thiên Di
- Thiên Điểu
- Thiền Lâm
- Thiền Nguyễn
- Thiên Thai
- Thiện Tùng
- Thiết Thạch
- Thiếu Khanh
- Thiều Mai Lâm
- Tho Nguyen
- Thomas Mahler
- Thomas S. Mullaney
- Thơ
- Thu Phong
- Thu Vàng
- Thuận
- Thuần Ngô
- Thuận Paris
- Thuận Thiên
- Thục Quyên
- Thụy Khuê
- Thùy Linh
- Thụy My
- Thư Bạn Đọc
- Thường Quán
- Tịch Ru
- Tiet Hung Thai
- Tiêu Dao Bảo Cự
- Tiểu Tử
- Tillman Miller
- Timothy Garton Ash
- Tina Hà Giang
- Tô Hải
- Tô Hoàng
- Tô Lan Hương
- Tô Ngọc Vân
- Tô Thẩm Huy
- Tô Thùy Yên
- Tô Văn Trường
- Tôn Thất Thông
- Tống Văn Công
- Trà Đóa
- Tracy K. Smith
- Tran Dinh Dung
- Tran Nam Dung
- Trang Châu
- Trang Hạ
- Trang Thế Hy
- Trangđài Glassey Trầnguyễn
- Trangđài Glasssey-Trầnguyễn
- Trao đổi
- Trầm Tử Thiêng
- Trần Bá Đại Dương
- Trần Bang
- Trần Bình Nam
- Trần Cao Lĩnh
- Trần Cao Tường
- Trần Công Tâm
- Trần Công Tín
- Trần Dạ Từ
- Trần Dần
- Trần Doãn Nho
- Trần Dũng Thanh Huy
- Trần Duy
- Trần Duy Phiên
- Trần Duy Trung
- Trần Đăng Khoa
- Trần Đăng Tuấn
- Trần Đĩnh
- Trần Đình Bút
- Trần Đình Hoành
- Trần Đình Lương
- Trần Đình Sơn Cước
- Trần Đình Sử
- Trần Đình Triển
- Trần Đình Trợ
- Trần Độ
- Trần Đồng Minh
- Trần Đức Anh Sơn
- Trần Đức Thảo
- Trần Đức Tiến
- Trần Đức Tín
- Trần Hà Linh
- Trần Hạ Tháp
- Trần Hạ Vi
- Trần Hạnh
- Trần Hoài Anh
- Trần Hoài Thư
- Trần Hoàng Phố
- Trần Hoàng Trúc
- Trần Hoàng Vy
- Trần Huy Minh Phương
- Trần Huy Quang
- Trần Huỳnh Duy Thức
- Trần Hữu Dũng
- Trần Hữu Khánh
- Trần Hữu Quang
- Trần Hữu Tá
- Trần Hữu Thục
- Trần Khánh Triệu
- Trần Kiêm Đoàn
- Trần Kiêm Trinh Tiên
- Trần Kỳ Trung
- Trần Lam
- Trần Lê Sơn Ý
- Trần Lương
- Trần Mạnh Hảo
- Trần Minh Phi
- Trần Minh Quốc
- Trần Mộng Tú
- Trần Nam Bình
- Trần Ngân Hà
- Trần Nghi Hoàng
- Trần Ngọc Cư
- Trần Ngọc Hiếu
- Trần Ngọc Tuấn
- Trần Ngọc Vương
- Trần Nguyên Đán
- Trần Nhã Thụy
- Trần Nhương
- Trần Phong Giao
- Trần Phong Vũ
- Trần Quang Đức
- Trần Quốc Thuận
- Trần Quốc Toàn
- Trần Quốc Trọng
- Trân Sa
- Trần Song Hào
- Trần Thành
- Trần Thanh Cảnh
- Trần Thanh Huy
- Trần Thanh Vân
- Trần Thắng
- Trần Thị Băng Thanh
- Trần Thị Lai Hồng
- Trần Thị Lam
- Trần Thị NgH.
- Trần Thị Thanh Thoả
- Trần Thiện Đạo
- Trần Tiến
- Trần Tiễn Cao Đăng
- Trần Tiễn Khanh
- Trần Trọng Dương
- Trần Trọng Thức
- Trần Trọng Vũ
- Trần Trung Chính
- Trần Trung Đạo
- Trần Tuấn
- Trần Từ Mai
- Trần Vàng Sao
- Trần Văn Chánh
- Trần Văn Khê
- Trần Văn Minh
- Trần Văn Nam
- Trần Văn Thọ
- Trần Văn Thủy
- Trần Vấn Lệ
- Trần Việt Hà
- Trần Vũ
- Trần Vũ Hải
- Trần Vương Thuấn
- Trần Vương Thuận
- Trần Wũ Khang
- Trần Xuân Hoài
- Trần Xuân Linh
- Trần Xuân Lĩnh
- Trần Yên Nguyên
- Trên
- Trên Facebook
- Trên Facebook/Minds
- Trên giá sách
- Trên trang diaCRITICS
- Trí Hiệu Dân
- Triều Hoa Đại
- Triệu Tử Dương
- Trịnh Anh Tuấn
- Trịnh Bách
- Trịnh Chu
- Trịnh Công Sơn
- Trịnh Cung
- Trịnh Duy Kỳ
- Trịnh Hữu Long
- Trịnh Kim Tiến
- Trịnh Lữ
- Trịnh Sơn
- Trịnh Thanh Thủy
- Trịnh Thu Tuyết
- Trịnh Xuân Thuận
- Trịnh Xuân Thủy
- Trịnh Y Thư
- Trọng Phú
- Trọng Thành
- Tru Sa
- Trúc Giang
- Trúc Thông
- Trúc Ty
- Trump
- Trung Bảo
- Trung Dũng Kqd
- Trùng Dương
- Trung Trung Đỉnh
- Trư Sa
- Trường An
- Trương Anh Ngọc
- Trương Anh Thụy
- Trương Chính
- Trương Duy Nhất
- Trương Đăng Dung
- Trương Điện Thắng
- Trương Đình Phượng
- Trương Hồng Quang
- Trường Minh
- Trương Nguyên
- Trương Nguyện Thành
- Trương Nhân Tuấn
- Trương Quang
- Trương Quang Đệ
- Trương Quang Nhuệ
- Trương Quang Vĩnh
- Trương Thị Ngọc Hân
- Trương Thiên Phàm
- Trương Tố Hoa
- Trương Trọng Nghĩa
- Trương Tửu
- Trương Văn Dân
- Trương Vũ
- Trương Xuân Thiên
- Tù Quốc Hoài
- Tù Sâm
- Tú Trung Hồ
- Tuấn Khanh
- Tuân Nguyễn
- Tuệ Anh
- Tuệ Nguyên
- Tuệ Nhật
- Tuệ Sĩ
- Tuệ Sỹ
- Tùng Dương Cola
- Tung Nguyen
- Turner
- Túy Hồng
- Tuyết Nghi
- Tư
- Từ Dung
- Tư liệu
- Tử Linh
- Từ Mai Trần Huy Bích
- Từ Quốc Hoài
- Từ Sâm
- Từ Thức
- Tương Lai
- Uông Tăng Kỳ
- Uông Triều
- Uyển Ca
- Uyên Nguyễn
- Uyên Thao
- Uyên Vũ
- V. Erofiev
- Varlam Shalamov
- Vasco Gargalo
- Vasily Makarovich
- Văn
- Văn Biển
- Văn Cao
- Văn Chinh
- Văn Công Hùng
- Văn Giá
- Văn học
- Văn học Miền Nam 54-75
- Văn Như Cương
- Văn Quang
- Văn Việt
- Vấn đề hôm nay
- Vận Động Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016
- Vân Hạ
- Vân Phi
- Velcrow Ripper
- Vi Lãng
- Vi Trần
- Vi Yên
- Viên Linh
- Việt Bách
- Việt Dzũng
- Việt Khang
- Việt Phương
- Viktor Maslov
- Vinh Anh
- Vĩnh Hảo
- Vĩnh Quyền
- Virginia Woolf
- Vladimir Nabokov
- Võ An Đôn
- Võ Anh Thơ
- Võ Bá Cường
- Võ Đắc Danh
- Võ Định Hình
- Võ Hồng
- Võ Kỳ Điền
- Võ Phiến
- Võ Thị Hảo
- Võ Thị Thu Hằng
- Võ Tiến Cường
- Võ Trí Hảo
- Võ Văn Tạo
- Võ Văn Thôn
- Võ Xuân Quế
- Võ Xuân Sơn
- Vũ Bằng
- Vũ Biện Điền
- Vũ Cao Đàm
- Vũ Đình Hòe
- Vũ Đình Huỳnh
- Vũ Đình Phòng
- Vũ Đức Khanh
- Vu Gia
- Vũ Hà Văn
- Vũ Hạnh
- Vũ Hoàng Chương
- Vũ Hoàng Thư
- Vũ Huy Ngọc
- Vũ Huy Quang
- Vũ Khắc Hoè
- Vũ Khắc Khoan
- Vũ Kim Hạnh
- Vũ Lâm
- Vũ Lập Nhật
- Vũ Ngọc Hoàng
- Vũ Ngọc Tâm
- Vũ Ngọc Tiến
- Vũ Nho
- Vũ Oanh
- Vũ Quang Việt
- Vũ Quí Hạo Nhiên
- Vũ Quốc Ngữ
- Vũ Quỳnh Hương
- Vũ Quỳnh Nh.
- Vũ Thành Sơn
- Vũ Thanh Tùng
- Vũ Thành Tự Anh
- Vũ Thế Khôi
- Vũ Thị Hải
- Vũ Thị Nhuận
- Vũ Thị Phương Anh
- Vũ Thị Phương Lan
- Vũ Thị Thanh Mai
- Vũ Thư Hiên
- Vũ Tiến Lập
- Vũ Trọng Khải
- Vũ Tuấn Hoàng
- Vũ Từ Trang
- Vũ Tường
- Vũ Viết Tuân
- Vũ Xuân Tửu
- Vương Bích Ngọc
- Vương Đan
- Vương Huy
- Vương Ngọc Minh
- Vương Trí Nhàn
- Vương Trọng
- Vương Trùng Dương
- Vương Trung Hiếu
- W. H. Auden
- Walt Whitman
- Walter Isaacson
- Wells
- Will Nguyen
- William Nee
- Winston Phan Đào Nguyên
- Wislawa Szymborska
- Wolf Biermann
- Wolfgang Borchert
- Wynn Gadkar Wilcox
- Xie Tao
- Xuân Ba
- Xuân Dương
- Xuân Đài
- Xuân Phượng
- Xuân Sách
- Xuân Thọ
- Xuân Vũ
- Xương Văn
- Ý Nhi
- Y Uyên
- Yên Ba
- Yên San
- Yên San Thụy Miên
- Yiyun Li
- Yoko Ogawa
- Yōko Ogawa
- Zac Herman

Boók Ngọc
Trung Trung Đỉnh
Tôi có cái may mắn là đã được ở chung cùng một đơn vị với boók Núp, khi tôi được biên chế về huyện đội Khu 10, theo cách gọi thời chiến tranh, bây giờ là huyện K’Bang, tỉnh Gia Lai. Và tôi lại cũng đã từng có một thời gian ở chung với nhà văn Nguyên Ngọc, khi được điều về dự trại sáng tác văn học của Quân khu 5. Tôi nhớ mãi cái đêm tôi và nhà văn Nay Nô từ Gia Lai lội bộ đường rừng cả tháng trời để về tới nước Oa, nước Ồ thuộc miền Tây tỉnh Quảng Nam thì được nhà văn Nguyên Ngọc và nhà văn Nguyễn Chí Trung đón sẵn trên bờ sông, khi hai chúng tôi vừa lội qua. Cuộc hội ngộ chân phương, giản dị, không phân biệt tuổi tác, cấp bậc, chức vụ được diễn ra bằng cái ôm riết quay tròn, không ai để ý tới chuyện người này đang khô, người kia đang ướt sũng. Tôi chưa một lần được gặp ông nhưng tất cả những gì ông viết ra đã gần như là một thứ cẩm nang cho cuộc đời lính tráng giàu lý tưởng của tôi. Hồi ấy tôi mê Đường chúng ta đi, một thiên tùy bút như lời hịch chiến sĩ, lừng danh đến nỗi, đơn vị tôi nhiều anh thuộc lòng. Tùy bút của Nguyễn Trung Thành - nhà văn Nguyên Ngọc đã khích lệ cánh lính trẻ chúng tôi say mê bước vào trận cùng nhân dân tham gia cuộc chiến đấu chống ngoại xâm của dân tộc. Tôi mê truyện ngắn Rừng xà nu như tôi vẫn từng say mê sống cùng với bà con các buôn làng Tây Nguyên. Hạnh phúc được gặp ông đối với tôi khi ấy là quá lớn, vượt ra ngoài sức tưởng tượng của tôi, khiến tôi luống cuống.
- Này – ông nói khi thấy nhà văn Nguyễn Chí Trung nhắc tới cái truyện ngắn của tôi mới được in trên Văn nghệ Quân giải phóng miền Trung Trung Bộ. Truyện ấy của cậu mà có sức, đẩy được nó đến tận cùng thì mới gọi là hay được.
Thú thực, được in truyện, được các bậc liền anh bàn về cái truyện của mình, đối với tôi là quá sung sướng, quá thoả mãn rồi.
- Cả Ở Ro nữa – ông quay sang Nay Nô, tác giả cái truyện ngắn có tên là Ở Ro, tiếp. Truyện ấy đặc sắc và lạ lùng lắm. Chỉ tiếc cậu không đi tới tận cùng số phận của nhân vật, thành thử nó mới dừng lại ở già ký, non truyện.
Sau này đã trở thành khá thân thiết, mỗi lần nói tới chuyện viết lách, ông vẫn thường nhắc tôi, đừng bao giờ đặt mình ở vị trí chấp chới giữa hai thể loại, nhất là truyện và ký. Ký cho ra ký. Truyện cho ra truyện. Theo ông, thể loại truyện ký ra đời là do ba cái anh lười, hay nếu không lười thì do yêu cầu cấp bách của việc làm báo ở chiến trường mà in những ghi chép khi cuộc chiến đấu đang cần thiết. Văn học chỉ trở thành văn học theo đúng nghĩa của nó, ấy là những tác phẩm được sáng tác bởi sự bứt phá khỏi hiện thực của cuộc sống. Nó thông qua trí tưởng tượng của tấm lòng yêu cuộc sống đến tận cùng của nhà nghệ sĩ. Nghệ sĩ khi sáng tác chính là khi anh ta tự vắt kiệt sức mình hiến dâng cho cuộc sống. Theo ông, bản chất của nghệ sĩ là hy sinh. Ông không tin những người nói cái chi tiết này tôi để dành cho cái truyện này, cái chi tiết kia, tôi để dành cho tác phẩm kia. Theo ông, nhà văn không có của để dành. Anh ta sẵn sàng hiến dâng trọn vốn sống của mình cho tác phẩm mà anh ta đang viết, dù đó chỉ là một truyện ngắn. Trạng thái hụt hẫng của nghệ sĩ sau khi dồn hết tâm lực vào tác phẩm vừa hoàn thành vì vậy là có thật, rất đáng được trân trọng. Ông nói nhiều với tôi về cái sự làm gì cũng phải làm đến tận cùng, không có trung bình. Trung bình tức là kém! Ông bảo nhà văn đồng thời là nhà tư tưởng. Nhà văn chân chính là nhà tư tưởng chân chính, anh ta kiên định trước mọi sự phức tạp đến đối nghịch của tiến trình phức tạp mà cuộc sống luôn luôn đẩy lên. Ta phải có ý tưởng vững vàng, không chao đảo, kể cả trong sinh hoạt thường ngày. Ông bảo tôi, thời viết Đất nước đứng lên và cả Đường chúng ta đi, Rừng xà nu, Rẻo cao... đều là thời cái đích đến cuối cùng là lý tưởng. Ông nói thêm, lý tưởng xét cho cùng là một khái niệm ảo, nhưng nếu thiếu nó thì không có bất kỳ thành công nào. Ông là người rốt ráo, không bao giờ chịu nhượng bộ với chính mình. Khi ông đã yêu hay ghét đều chỉ một mực, không khéo léo lượn lờ. Hồi ông dồn hết tâm lực vào việc viết Bản đề dẫn cho công cuộc đổi mới nền văn học của đất nước là một một ví dụ. Tự tin vào tấm lòng chân thành của mình. Tự tin đến thật thà. Khi vấp phải sự phản ứng của cấp trên, ông là người cuối cùng bảo vệ chính kiến, trong khi một vài người bạn trước đó từng cao đàm khoát luận thì giờ đây im lặng, thậm chí rút dù, đánh bài... chuồn!
Tôi mê bản tính cực đoan của ông. Có lần được chứng kiến ông từ chối nhận phong bì của vị quan chức đầu tỉnh mà ông không ưa, nếu không nói là ghét, vì cái cách cho, biếu, tặng quà sau bữa họp báo về việc tổ chức lễ hội cồng chiêng theo phương pháp mới, đưa cồng chiêng lên biểu diễn sân khấu cộng đồng mà ông cho rằng đó là một công việc không những vô ích mà thậm chí còn xúc phạm tới luật tục của làng rừng. Ông khẳng định, khỉ rừng không còn, làng rừng không còn thì cồng chiêng chỉ là một di sản và ông xin lỗi, không thể nhận món tiền này vì khi họp báo ông đã nêu ý kiến việc làm lễ hội cồng chiêng kiểu sân khấu, kiểu quảng cáo rất phản khoa học.
Rồi ông đi thẳng, không ở lại dự lễ hội ấy nữa.
Một lần anh em lãnh đạo hội văn học nghệ thuật tỉnh mời ông đến giao lưu trao đổi về kỹ thuật viết, ông nói ông quan niệm kỹ thuật viết thì ai cũng tự học được; ông đặc biệt quan tâm tới cái cốt lõi của công việc viết văn, ấy là tấm lòng, ấy là mối tình cảm của người viết. Ông rất nhạy cảm và tỏ thái độ thẳng thắn với một số tác giả sớm thỏa mãn say sưa gặm nhấm chút thành công ban đầu. Ông bảo đấy là cái đưa anh ta tới ngõ cụt sáng tạo. Nhưng cũng cần hiểu là, người nghệ sĩ chân chính không phải ai cũng dễ dàng khiêm tốn. Bản chất của sự khiêm tốn không phải là thứ có thể làm thoả mãn sự kiêu ngạo của một số nhà hãnh tiến. Bản chất của sự khiêm tốn là chân thực. Có thể nói lai lịch cuộc đời nhà văn Nguyên Ngọc gắn liền với những chuyến đi, gắn liền với sự tham gia trực tiếp vào các công việc của người cán bộ đối với các đồng đội, đồng chí dưới cơ sở, dù đó là thời chiến hay thời bình. Dù lúc ông đang nắm giữ một vài chức vụ quan trọng hay khi đã về hưu. Nguyên Ngọc là người hiếu động. Ông không bao giờ chịu ngồi không, chịu dừng lại. Hạnh phúc của ông là làm việc. Nỗi buồn của ông cũng là nỗi buồn của công việc. Có thể nói đúng hơn, Nguyên Ngọc là con người của công việc. Ông sáng tác văn học cũng say mê như lúc ông làm các công việc khác. Công tác sáng tác văn học, đó là một khái niệm được các nhà văn thời chiến tham gia cùng các chiến dịch của mặt trận. Các nhà văn thời đó dù không ở trong quân đội nhưng vẫn vừa phải cầm súng chiến đấu vừa sáng tác. Cán bộ sáng tác văn học cũng lại là một khái niệm thời chiến tranh trong các cơ quan tuyên huấn vẫn thường gọi. Nguyên Ngọc chính là người cán bộ sáng tác văn học tận tâm, tận lực với cả hai chức danh. Không thể kiếm đâu ra một cán bộ văn nghệ thạo việc, thạo nghề, có nhiệt tình công tác và nhiệt huyết với đồng nghiệp, với cách mạng hơn Nguyên Ngọc. Ông dường như được sinh ra để nhận lãnh những nhiệm vụ như vậy, đặc biệt là trong chiến tranh. Chiến tranh là mảnh đất khiến con người ta bộc lộ tính cách rõ ràng nhất. Nó có khả năng dốc ngược tính cách một con người khi sự khốc liệt của nó bất chợt ụp xuống, mang theo tiếng gầm rú của điên loạn và chết chóc. Chiến tranh cũng khám phá ra những phẩm cách cao quý còn tiềm ẩn nơi đáy sâu tâm hồn một con người, khi con người đó phải va chạm với cái gian nan khổ cực, với sống chết chỉ trong gang tấc. Nhưng chiến tranh không phải cái mà các nhà văn chọn, cũng như Nguyên Ngọc không tự chọn cho mình, mà chính là số phận. Làm trai thời chinh chiến, lớn lên trong loạn lạc, khẩu hiệu “Tổ Quốc hay là chết” chính là cái mà chúng ta chọn. Có thể nói, Nguyên Ngọc và cả thế hệ nhà văn cùng lứa với ông đi theo cách mạng trước hết là để đi làm cách mạng chứ không phải đi theo cách mạng để viết văn. Thực tế đời sống trong kháng chiến với biết bao nghĩa tình quân dân, nghĩa tình đồng chí, đồng đội, những cam go, mất mát hy sinh, những gian truân, nhọc nhằn, đói no, vui buồn, khi thất bại, lúc chiến thắng, đã tạo nên những nguồn cảm hứng mà các chiến sĩ cách mạng ấy đã cầm thêm cây bút, trước hết là để động viên mình, thoả mãn những tình cảm của mình, sau nữa là bạn bè, đồng chí, đồng đội. Họ là những nhà văn, những người lính, họ chính là con đẻ của cách mạng. Không có cách mạng, không có họ. Hay nói một cách khác, nếu không theo cách mạng, không đi làm cách mạng thì chắc chắn họ không trở thành nhà văn của cách mạng như ngày nay ta đã có! Vâng, nhưng tôi phải nói thêm: chắc chắn họ vẫn sẽ là nhà văn của nhân dân. Những tác phẩm của Nguyên Ngọc đều được viết ra trong những thời điểm nóng nhất của đất nước và của tình thế cách mạng. Những kẻ cơ hội trong những tình thế đất nước có những xoay chuyển mới, thường nhắm vào ông và các nhà văn vì yêu đảng mà hay nói thẳng nói thật, lo cho sự nghiệp văn học nghệ thuật không phát triển kịp đời sống. Những tư tưởng của bản đề dẫn mà Nguyên Ngọc là người đề xướng và tiên phong. Những bài tiểu luận sâu sắc đầy tâm huyết của Nguyễn Minh Châu như Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn học minh họa và nhà lý luận văn học, giáo sư Hoàng Ngọc Hiến thì có Chủ nghĩa hiện thực phải đạo đều bị phê phán hội đồng.
Nguyên Ngọc từ Đất nước đứng lên đến Mạch nước ngầm. Từ Mạch nước ngầm tới Rẻo cao. Từ Rẻo cao tới Đường chúng ta đi. Rồi Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc, Rừng xà nu, Đất Quảng cho đến Có một con đường mòn trên biển và gần đây nhất là thiên bút ký dài Cát cháy viết về vùng cát trắng thời chiến tranh chống Mỹ ở huyện Bình Dương, đất Quảng Nam chưa mưa đã thấm quê hương ông, ông viết trong im lặng nhưng luôn luôn tự “mở chiến dịch” và “ra các mũi tấn công!”. Đã “tấn công” là không có chuyện bàn lùi, tất nhiên làm gì có ai để mà bàn tiến với lại bàn lùi nữa? Cái sự “bàn lùi” ở đây là những ý nghĩ của chính ông. Ông tự đặt mình vào giữa điểm nóng của các sự kiện trong câu chuyện và lao vào đó, tựa hồ như có bom, có đạn, có chông thò cạm bẫy, có địch, có ta và ông là vị chỉ huy. Sáng tác văn học đối với ông là chiến đấu. Một cuộc chiến đấu quyết liệt giữa nhà văn và tư tưởng xã hội; giữa nhà văn và trách nhiệm công dân; giữa nhà văn và nhiệm vụ cách mạng... Trong chiến đấu có thắng có thua, có tiến, có lui. Trong sáng tác văn học cũng vậy. Đối với ông, không có chuyện “thua” một cách đơn giản. Mọi liên hệ trong quá trình sáng tác của ông đều có liên quan tới các cuộc chiến tranh, với cuộc chiến đấu thần thánh của dân tộc chống ngoại xâm. Cũng như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Nguyễn Trọng Oánh, mỗi người một cách khác nhau, nhưng các ông đều là những nhà văn “con đẻ của cách mạng”... Cả sự nghiệp của các ông đều gắn liền với sự thăng trầm của cách mạng. Mỗi sáng tác của các ông đều bộc lộ phẩm chất người con trung thành của đất nước, người cán bộ mẫn cán, chịu thương, chịu khó, thật thà, trung hậu, luôn luôn mong cho sự nghiệp của cách mạng tiến triển.
*
Tôi tiếp cận Nguyên Ngọc trước hết bằng sự ngưỡng mộ những tác phẩm giàu thi hứng của ông. Sau nữa là bằng nghĩa tình “đồng hương Tây Nguyên, đồng hương khu 5”. Thực chất đây là cái tình cán binh, đồng đội, mặc dù ông chưa hề là người chỉ huy trực tiếp của tôi ngày nào. Đối với tôi, ông luôn luôn là một lực hấp dẫn.
Tôi có nhiều lần cùng ông quay lại Tây Nguyên, Việt Bắc, Tây Bắc, không nhiệm vụ, không mục đích, không cả mục tiêu cụ thể, chỉ là để “đi chơi”. Một lần trở lại Đăk Glei, một huyện cao nhất xa nhất, cách trung tâm PleiKu khoảng trên 200 ki-lô-mét, để về thăm Mường Hon. Tôi đã lên đó một lần đúng 3 ngày tết âm lịch năm 1979, khi ấy còn rừng già hoang dã. Anh Ngọc đã lên đây lâu rồi, có nhiều ký ức, nhiều kỷ niệm sâu nặng với bà con dân tộc, thời viết Rừng xà nu. Rồi sau này viết Tháng Ninh Nông.
Trở lại cái làng S’Triêng anh Ngọc trầm tính hẳn, lắm lúc như người ngẩn ngơ. Buồn vì các bạn hồi xưa mất mát, ly tán. Các nhân vật của nhà văn chỉ còn trên trang sách...
*
Mỗi lần được trò chuyện với ông về bất kỳ vấn đề gì tôi cũng cảm thấy như mình vừa được học thêm một bài học mới, tươi roi rói. Vốn tri thức của ông giàu có nhờ lúc nào ông cũng miệt mài đọc, miệt mài trau dồi qua khả năng tiếp nhận từ mọi nguồn thông tin, đặc biệt là sách tiếng Pháp. Ông có một trí nhớ rất đặc biệt. Nhất là nhớ tên những người bạn thuở trong rừng. Ông là người luôn có khả năng tổng kết, có lẽ do ông được sinh ra để làm cán bộ, để làm chỉ huy, dù ở cấp nhỏ (hay cả lúc ở cương vị tương đối quan trọng) – ấy là theo cách nhìn nhận của tôi. Thì các ý kiến của ông vẫn luôn có vai trò chỉ đạo. Sự sắc sảo trong lập luận, sự nhạy bén trong nhận định tình hình và khả năng diễn giải sáng láng các vấn đề, đặc biệt là những vấn đề thuộc về lĩnh vực văn nghệ và mối quan hệ giữa văn nghệ với chính trị, mà nhiều người cho là gai góc, tế nhị, nên tránh, thì ông không những không tránh mà còn xông thẳng vào, như chính ông đã từng xông thẳng vào những điểm nóng nhất của phong trào cách mạng để công tác, để chiến đấu như tiễu phỉ, đánh giặc lấn chiếm ở Quảng Đà và sau đó mới là để sáng tác. Ông vốn là con người hiếu động, thẳng thắn, thật thà, ham làm việc, mà làm việc gì dù nhỏ, ông cũng làm một cách toàn tâm toàn lực, dốc hết tâm huyết để tiến hành một cách căng thẳng, quyết liệt, tới cùng, đầy tự tin. Ông tin ở tấm lòng yêu nghề chân thành của mình. Ông tin ở bạn bè đồng nghiệp. Ông tin ở cấp trên, và cả tin ở cấp dưới cũng giống suy nghĩ như ông, đều có cùng một khát khao xây dựng một nền văn học cách mạng không phải chỉ có một màu hồng, không phải chỉ có một giọng ngợi ca mà còn cần phải có những tác phẩm chân thực hơn, sâu sắc hơn, xứng đáng với những hy sinh mất mát của đồng chí, đồng bào. Đó là những điều khi còn chiến tranh, các nhà văn vì mục tiêu trước mắt, vì yêu cầu của cuộc chiến đấu cần phải động viên nhân dân và chiến sĩ chưa thể nói được, viết được, thì bây giờ, sau chiến tranh, có một độ lùi về thời gian, đất nước có một thế đứng vững chắc trên trường quốc tế, ta cần phải có cái nhìn đổi mới.
*
Nguyên Ngọc là người lúc nào cũng có công việc quan trọng. Đối với ông, dù viết một mẩu tin hay một cuốn tiểu thuyết thì tinh thần trách nhiệm của tác giả đều phải ngang nhau. Sự quan trọng đối với công việc của ông tạo nên một luồng không khí sôi động, đặc biệt là công việc tổ chức một số báo. Tờ báo Văn Nghệ dưới sự điều khiển của ông giống như một pháo đài nhiều năm bị bỏ quên nay được khởi động lại, những phóng viên lờ đờ nhất, được ông đánh thức bỗng trở thành nhà phóng sự. Những nhà văn, nhà thơ vốn đã quen với tác phong dược chăng hay chớ về thời gian, với kiểu cách lâu ngày chỉ “sáng cắp ô đi tối cắp về” của một công chức văn nghệ được ông đánh thức bỗng thấy mình năng động và hữu ích hơn bao giờ hết. Các cộng sự gần gũi nhất cũng như các cộng tác viên ở xa nhất đều thấy mình có vai trò trách nhiệm đối với tờ báo, tức là có vai trò trách nhiệm đối với hàng triệu độc giả. Và tờ báo ngay lập tức trở thành một điểm nóng của đời sống tinh thần toàn xã hội. Chưa bao giờ báo Văn Nghệ lại tự chọn được cho mình một thế đứng đẹp đến thế trong lòng người đọc. Tư tưởng đổi mới của Đảng được cụ thể hoá trên từng con chữ, trên từng bài báo, trên từng số báo. Lịch sử báo Văn Nghệ thời Nguyên Ngọc làm Tổng biên tập có thể nói là rất ngắn, nhưng đó là thời chớp sáng, nó đánh thức các nhà văn và các học giả, nhắc họ cần phải tham gia trực tiếp vào đời sống của nhân dân, nhóm lên các phong trào yêu nước mới phù hợp với yêu cầu mới của nhiệm vụ cách mạng. Những cây bút của thế hệ mới như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài... nhanh chóng xuất hiện và nhanh chóng thu hút được sự quan tâm cuả độc giả. Có thể nói họ là những gương mặt sáng giá, với những giọng điệu khác nhau, họ không phải là các tác giả hoàn toàn mới, nhưng sự nở rộ của họ tạo nên một không gian mới trong đời sống văn học.
*
Đã thành lệ, như một quy ước không thành văn, hễ cứ xa Hà Nội độ chừng dăm bữa nửa tháng trở lên, trước khi đi hoặc sau khi về, thế nào tôi cũng mò tới “thăm” ông. Cái cách “đi lại” của tôi đối với ông là một nhu cầu tự thân, kể từ sau ngày tôi được định cư tại Thủ đô, bất kể lúc ông làm cán bộ – hay khi ông chẳng còn tí chức vụ gì, thì cái “lệ” mọn ấy cho tới nay vẫn được duy trì. Tôi gặp ông để kể về những chuyến đi xa về gần của mình, đặc biệt là những chuyện ở Tây Nguyên. Và sau đó là nghe. Tôi nghe ông kể về những chuyện ông mới đọc được, những tác giả mới nhất cùng những vấn đề nóng nhất của tình hình văn học trong nước và thế giới. Gặp ông, bắt chuyện được với ông, tôi luôn luôn ở trạng thái một cậu lính nghe thủ trưởng của mình truyền đạt kiến thức, truyền đạt ý tưởng, mặc dù không bao giờ ông có thái độ trịch thượng, kẻ cả. Ông thậm chí còn có ý thức “đọc hộ” cho tôi một vài loại tài liệu về dân tộc học mà tôi vì mù ngoại ngữ nên không tiếp cận được. Sức đọc của ông về các vấn đề dân tộc học không phải nhà dân tộc học nào ở ta cũng theo nổi, thêm nữa, khả năng khái quát vấn đề, truyền đạt những ý tưởng sau khi suy nghĩ về cái vấn đề mà ông đã rút ra thì quả thực, ít nhà sư phạm nào có được lối truyền đạt hiệu quả hơn ông. Ông nhập cuộc cùng vấn đề, day dứt, đau buồn, sướng vui cũng vì nó, cho đến khi giải toả được, ít nhất là một mình tôi, tên đàn em chỉ còn có biết nghe, nghe và lĩnh hội. Ông không chỉ là nhà văn sáng tác mà hơn thế, ông còn là một nhà nghiên cứu văn học với một năng lực nhạy cảm và một kiến thức uyên bác ít có. Với ông, nhà văn đồng thời phải là nhà nghiên cứu văn học. Sự nghiên cứu ấy bắt đầu bằng sự đọc. Trước hết phải là đọc, ông nhấn mạnh. Đọc và suy ngẫm. Không nhất thiết phải viết ra, nhưng nhất thiết phải suy ngẫm trên cái nền của tác phẩm và tác giả, ấy là thời đại, và tư tưởng của thời đại. Ông chăm chú theo dõi các cây bút trẻ, luôn luôn có ý thức tìm hiểu và phát hiện tài năng. Ông nghiên cứu các nhà cổ điển như một nhà thần học nghiên cứu các kinh sách và ông tiếp thu những tư tưởng mới nhất của thời đại mình trên cái nền ấy. Ông dịch Jean-Paul Sartre, trước hết là do nhu cầu nghiên cứu con người năng động đa tài kỳ lạ này, cùng những tư tưởng luôn luôn cấp tiến của ông ta. Sự ảnh hưởng của J-P.Sartre tới các nhà văn thế hệ cùng ông và sau ông ở nước Pháp và trên thế giới, cũng như sự thành kiến đối với ông cũng bởi vì tư tưởng xã hội luôn luôn đòi hỏi các nhà văn phải cách tân, nếu không cách tân không thể theo kịp sự chuyển mình vĩ đại của thời đại. Nhưng cách tân như thế nào? Đó là một câu hỏi lớn. Một câu hỏi mà theo J-P. Satre, mỗi nhà văn ở thời đại của mình phải tự trả lời lấy bằng chính tác phẩm, không phải lúc nào cũng dễ dàng được chấp nhận. Ông dịch Kundera cũng cùng một tinh thần như vậy. Nhưng với Kundera, sự tiếp cận các tác phẩm của ông dù sao cũng dễ dàng hơn khi mà chính những người đọc ông ở Việt Nam, thế hệ chúng tôi, ít nhất cũng đã không còn phải bỡ ngỡ vì những ý tưởng táo bạo và lối diễn đạt đa chiều, thường gây nên những cú sốc mạnh vì giá trị dự báo và sự phơi bày hiện thực không phải bằng lối diễn đạt trình tự kể cả về tâm lý lẫn sự vận động của các sự kiện và số phận các nhân vật. Thực ra lối diễn đạt này không hoàn toàn mới mẻ. Cái mới mẻ của Kundera là sức mạnh của tinh thần của ông đã dũng mãnh vượt qua được hàng trăm chướng ngại vật của thời đại do khoa học kỹ thuật tạo nên. Đất sống của văn học vẫn còn vô cùng màu mỡ một khi con người không thất vọng vì chính sự sáng tạo của con người. Hay nói một cách khác, Kundera là một trong những nhà văn tiên phong trong quá trình khai thác tâm tư con người hiện đại, trong thời đại công nghiệp luôn luôn mới. Sự “dễ dàng” tiếp cận một tác giả lớn như Kundera không đơn giản chút nào, nếu ta mới chỉ đọc các sáng tác của ông. Cũng như J-P.Sartre, những tác phẩm tiểu luận của Kundera là một đóng góp lớn cho sự phát triển của văn học hiện đại. Nguyên Ngọc dịch văn J-P.Sartre và Kundera cũng căng thẳng và quyết liệt như chính ông đang vật lộn với các sáng tác của mình. Sự tự nguyện dấn thân vào thế giới tư tưởng của các nhà văn lớn không làm ông mệt mỏi mà chính vì có sự dấn thân ấy, đã khiến ông vững tin hơn ở thế giới tinh thần bất diệt của con người. Ông không chịu dừng lại bởi chính niềm khao khát của ông về một tương lai tốt đẹp và đa dạng của văn học Việt Nam.
Công lao đóng góp của ông đối với nền học thuật Việt Nam rất lớn. Các ấn phẩm dịch thuật của ông về dân tộc học, về triết học và văn học được ông chuyển ngữ không có bất cứ nhà nghiên cứu nào, nhà văn hóa nào quan tâm và dịch được một cách có hệ thống đầy tâm huyết như ông. Ngoài các tác phẩm lớn của các nhà văn lớn được ông chuyển ngữ, chúng ta không thể không nhắc đến tên tuổi và sức vóc vĩ đại của các nhà dân tộc học người Pháp đã cống hiến cho nền văn hóa đa dạng của Việt Nam như Jacques Dournes, Georges Condominas. TS Lê Hồng Lý và TS Andrew Hardy ở Viện Nghiên cứu văn hóa Việt Nam và Viện Viễn Đông bác cổ Pháp từng nói: “Nguyên Ngọc với bản dịch cho lĩnh vực (dân tộc học) và những cố gắng chuyển ngữ giờ đây đã mở ra cho người Việt Nam nói chung và người Gia Rai nói riêng một cánh cửa dẫn thẳng tới kho tàng những hiểu biết của Dournes về nền văn minh Gia Rai”.
*
Trong một tiệc rượu với mấy người bạn văn, tôi có kể lại cho các bạn tôi nghe bài viết trên đây của mình, thực lòng, trong bốn năm người bạn của tôi, cũng có một hai anh không thích Nguyên Ngọc, lại càng không thích tính khí cực đoan thẳng thừng của ông. Thậm chí có người cho rằng, Nguyên Ngọc là nhà văn rất có công trong việc đóng góp với phong trào, chứ còn sáng tác thì cũng chỉ trên vừa vừa thôi. Nhưng có người kiên quyết đòi lấy các truyện ngắn của Nguyên Ngọc ra để làm mẫu cho học sinh trường viết văn Nguyễn Du, Khoa Ngữ văn trường Đại học Tổng hợp học, vân vân. Hơn thế, có người cho rằng Nguyên Ngọc có đóng góp lớn cho văn hóa Việt Nam, chỉ tính riêng các tác phẩm dịch thuật của ông cũng có thể so sánh với một viện nghiên cứu văn hóa nào đó. Mới có mấy người mà đã tranh luận gay gắt với nhau về một tác giả đương đại, về những tác phẩm nổi tiếng, đến mức lên gân, lên cốt, bất phân thắng bại. Số người yêu ông, thích ông trong bữa rượu tình cờ ấy dù sao cũng đạt được ở mức trên phân nửa. Tôi không lấy cái thước đo này để làm cuộc điều tra xã hội học, càng không lấy đó làm chuẩn mực cho sự khen chê, nhưng tôi rất muốn khoe ra đây để tự thưởng cho mình rằng, ở đời, phàm đã dính dáng ít nhiều tới văn chương nghệ thuật, nếu không có lúc quá đi một tí về cái sự khen chê, xem ra nó cũng nhạt phèo, thành thử “ngồi buồn viết mà chơi” theo cách nói của nhà văn Nguyễn Minh Châu mà tôi đang làm, ấy cũng là vì muốn cho nó bớt nhạt cái thân mình đi một tí, chứ cũng chẳng có cái trò gì hay hớm hơn là cái trò ấy, thế thôi.
Hà Nội, đêm tháng Chạp năm hai nghìn. Chỉnh sửa 1.7.2020.
T.T.Đ .