Lào “lấn tới” với thủy điện Luang Prabang và ứng phó cho Việt Nam
Thanh Trúc
Hình minh họa. Hình chụp vệ tinh hôm 28/10/2019: dòng sông Mekong ở Nong Khai, cách đập Xayaburi khoảng 300 km. AFP
Hôm 29.10.2019 Lào bắt đầu cho vận hành đập thủy điện Xayaburi và tiếp theo sẽ là con đập Don Sahong. Đây là hai đập thủy điện nằm trên dòng chính sông Mekong, đã và đang gây rất nhiều tranh cãi giữa Lào, Thái Lan, Cambodia cũng như Việt Nam ở hạ nguồn Mekong. Nguồn tin đáng chú ý khác từ MRC Ủy Hội Sông Mekong cho thấy Lào đang chuẩn bị tham vấn dự án thủy điện Luang Prabang có công suất 1410 MW, nằm cách thị trấn Luang Prabang khoảng 30 cây số. Nếu không có gì đột biến, đập Luang Prabang được khởi công xây vào tháng 7/ 2020. Một chuyên gia sông Mekong, bác sĩ Ngô Thế Vinh, tác giả hai cuốn sách ‘Cửu Long Cạn Dòng - Biển Đông Dậy Sóng’ và ‘Mekong Dòng Sông Nghẽn Mạch’, từng có bài tham luận về dự án Luang Prabang liên quan đến Việt Nam, trình bày sự việc qua bài phỏng vấn bằng điện thư do Thanh Trúc thực hiện.
Thanh Trúc: Thưa ông, cách đây 12 năm, tức năm 2007, Việt Nam đã cho phép công ty quốc doanh PVPC / PetroVietnam Power Corporation ký Biên bản Ghi Nhớ MoU với chính phủ Vientiane để đầu tư xây con đập Luang Prabang lớn nhất của Lào. Như vậy có phải Việt Nam tự mâu thuẫn không khi lên tiếng phản đối kế hoạch 9 con đập của Lào trên dòng chính Mekong? Cũng xin ông giải thích về bài viết mà ông đặt tựa “Với Dự Án Luang Prabang Từ 2007 Việt Nam Đã Quy Hàng Chiến Lược Thủy Điện Lào”?
Ngô Thế Vinh: Bấy lâu Việt Nam cũng đã từng bày tỏ mối quan tâm đối với những con đập thủy điện dòng chính trên sông Mekong, từ Trung Quốc xuống tới hai quốc gia Lào và Cambodia do những tác động tiêu cực xuyên biên giới đối với Đồng Bằng Sông Cửu Long. Chính phủ Việt Nam đã từng kêu gọi Lào “hoãn lại 10 năm” dự án đập Xayaburi và các con đập dòng chính khác. Và gần đây nhất, chính Việt Nam kêu gọi sự quan tâm khai thác các nguồn năng lượng tái tạo để thay thế cho thủy điện trong lưu vực sông Mekong, điều ấy có thể giúp “bảo vệ và khai thác bền vững nguồn tài nguyên nước sông Mekong, đồng thời tránh được những ảnh hưởng tác hại tiêu cực trên đời sống các cộng đồng cư dân ven sông.”
Cuộc gặp gỡ giữa Chủ tịch PetroVietnam Nguyễn Quốc Khánh và Bộ trưởng Bộ Năng lượng và Mỏ của Lào ngày 13/6/2016. Khuôn mặt trí tuệ không phải là Bộ trưởng Bộ Năng lượng và Mỏ của Lào, lại càng không phải Chủ tịch PetroVietnam Nguyễn Quốc Khánh, mà là Viraphonh Viravong người đứng thứ hai từ phải; so với các đối tác Việt Nam thì Viravong là một người khổng lồ và cũng là đứa con trí tuệ kiên định về thủy điện của quốc gia Lào. (1) nguồn: PetroVietnam 2016
Nói thì như vậy, nhưng ngay từ năm 2007, có thể là sớm hơn, Việt Nam đã lập kế hoạch xây nhiều đập thủy điện trên lãnh thổ Lào; trong đó có cả dự án đập Luang Prabang lớn nhất trong số 9 con đập dòng chính trên sông Mekong của Lào với kinh phí lên đến trên 2 tỷ USD, ước tính theo thời giá lúc bấy giờ. Và một Biên bản Ghi nhớ / Memorandum of Understanding (MoU) về Dự án thủy điện Luang Prabang đã được ký kết từ 2007 giữa công ty quốc doanh PVPC / PetroVietnam Power Corporation và chính phủ Lào.
Tưởng cũng nên ghi lại đây là PVPC đã không có một hồ sơ theo dõi tốt/good track record, đã từng bị tai tiếng về các dự án thủy điện trước đó ở Lào, với các con đập Xekaman 1 và 3 ở Nam Lào, sau khi hoàn tất đã không vận hành tốt và dẫn tới hậu quả tác hại trên các cộng đồng cư dân trong vùng bị ảnh hưởng. (7)
Và hơn ai hết, Hà Nội biết rất rõ ĐBSCL, một vựa lúa của cả nước và Việt Nam lại là một quốc gia cuối nguồn, sẽ gánh chịu tất cả hậu quả tác hại tích lũy xuyên biên giới từ những con đập thượng nguồn đối với nguồn nước, nguồn phù sa, nguồn cá, và thêm thảm họa nước biển dâng do biến đổi khí hậu càng trầm trọng hơn nữa khi thiếu nguồn nước ngọt đổ xuống từ khúc sông Mekong thượng nguồn. Xa hơn nữa, khi không còn nguồn phù sa, ĐBSCL sẽ theo một tiến trình đảo ngược thay vì được bồi đắp thì đang dần dần bị sụp lở và tan rã. Điều ấy khiến nhà báo Anh Tom Fawthrop không khỏi kinh ngạc khi nghe tin chính phủ Lào vừa thông báo cho MRC ý định tiến hành xây cất đập Luang Prabang mà Hà Nội là nhà đầu tư chính, qua công ty quốc doanh PetroVietnam Power Corporation, một quyết định sẽ làm cho cuộc sống của 20 triệu cư dân nơi ĐBSCL thê thảm hơn.
TS Lê Anh Tuấn, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu về Biến đổi Khí hậu (Dragon Institute – Mekong), Đại học Cần Thơ, người có nhiều năm sống gắn bó với vận mệnh của ĐBSCL đã bày tỏ quan điểm phản đối mạnh mẽ dự án Luang Prabang, TS Lê Anh Tuấn phát biểu:“Điều rất tệ hại nếu một Công ty Quốc doanh Việt Nam tham gia đầu tư bất kỳ dự án thủy điện nào ở dòng chính sông Mekong. Sự kiện này phải được xem là một hành động cực kỳ nghiêm trọng, dẫn nhanh đến sự hủy hoại hệ sinh thái và cuộc sống ở Hạ lưu Đồng bằng Sông Cửu Long. Các quan chức Việt Nam đồng lõa với quyết định hợp tác xây dựng dự án thủy điện Luang Prabang phải chịu trách nhiệm lịch sử và chính trị với nhân dân Việt Nam”.
Nhưng với giới quan sát am hiểu tình hình Việt Nam thì kể từ khi Hà Nội ký với Lào một Biên bản Ghi nhớ – Memorandum of Understanding 2007 về dự án thủy điện Luang Prabang, mặc nhiên Việt Nam đã bật tín hiệu đèn xanh đối với toàn chuỗi 9 dự án đập thủy điện dòng chính trên sông Mekong của Lào. Chính phủ Lào đã rất khôn ngoan hiểu rõ rằng từ năm 2007, trên thực tế – de facto, mọi phản đối của Việt Nam nếu có cũng chỉ là chiếu lệ, nếu không muốn nói là rất trơ trẽn. Và ai cũng thấy rõ bấy lâu một nhà nước Hà Nội luôn luôn bị chi phối bởi các nhóm lợi ích như thứ băng đảng Mafia mai phục trong khắp các công ty quốc doanh, điển hình là PetroVietnam Power Corporation vốn là một công ty của nhà nước với một lịch sử dài tai tiếng về tham nhũng đưa tới nhiều vụ bắt bớ tù tội của các viên chức cao cấp của công ty. Mọi kế hoạch, mọi dự án lớn hàng bao nhiêu ngàn tỷ từ trong nước hay đầu tư ra tới nước ngoài, đều bị dẫn dắt bởi các nhóm lợi ích, phá nát nền kinh tế, bất chấp quyền lợi lâu dài và sống còn của dân tộc và đất nước… nên có thể nói vì lợi nhuận – không phải cho người dân Việt Nam, mà là giới cầm quyền bị lũng đoạn do tham nhũng đã khiến Việt Nam bị khuất phục và quy hàng trước chiến lược thủy điện của Lào.
Thanh Trúc: Từ tháng 7/2019 Lào đã chính thức gởi hồ sơ tới MRC Ủy Hội Sông Mekong liên quan đến dự án xây đập dòng chính Luang Prabang, khi đó, ông đã gọi đây là “Con Domino Thứ 5”. Xin ông giải thích tác hại ‘liên hoàn’ của đập thủy điện Luang Prabang?
Ngô Thế Vinh: Từ 2010, tôi đã nhận định rằng nếu không trì hoãn được ít nhất một thập niên, dự án Xayaburi như con cờ Domino đầu tiên đổ xuống, sẽ kéo theo những bước khai thác ồ ạt các con đập dòng chính hạ lưu khác và hậu quả tác hại trước mắt và lâu dài ra sao trên toàn hệ sinh thái Sông Mekong và Đồng Bằng Sông Cửu Long là không lường được. Xayaburi là con đập dòng chính đầu tiên vùng hạ lưu sông Mekong, cách thủ đô Vientiane 350 km về phía bắc và cách con đập Cảnh Hồng / Jinhong cực nam trong chuỗi đập bậc thềm Vân Nam của Trung Quốc 770 km và cách cố đô Luang Prabang 150 km về phía nam. Xayaburi được coi là một trong số 300 con đập lớn của toàn cầu.
(1) Tháng 05/2007 chánh phủ Lào ký kết với công ty Ch. Karnchang Thái Lan để thực hiện dự án đập Xayaburi. (2) Tháng 11/2008 công ty AF Colenco Thụy Sĩ kết hợp với toán tham vấn Thái khảo sát tính khả thi của con đập. (3) Tháng 07/2010 Chánh phủ Lào chính thức ký kết hợp đồng bán điện từ đập Xayaburi cho Thái Lan qua công ty EGAT / Electricity Generating Authority of Thailand. (4) Tháng 04/2011 Ủy Ban Liên Hợp Ủy Hội Sông Mekong / MRC Joint Committee ra thông cáo báo chí là các thành viên chưa đạt được một thỏa thuận để tiến hành dự án Xayaburi. (5) Tháng 06/2011 cho dù chưa có được một đồng thuận thích đáng giữa các quốc gia thành viên, chính phủ Lào vẫn đơn phương “bật đèn xanh” cho công ty Thái Lan CH. Karnchang triển khai dự án Xayaburi.
Khởi đầu một khủng hoảng tin cậy trong nỗ lực hợp tác vùng giữa các thành viên để bảo vệ hệ sinh thái của con sông Mekong. Cũng là khởi đầu một vi phạm trắng trợn của Lào đối với Hiệp Định Phát Triển Bền Vững Lưu Vực Sông Mekong 1995, đó là: “Các quốc gia thành viên ký kết đồng ý là bằng mọi cố gắng phòng tránh, làm nhẹ hay giảm thiểu những hậu quả tác hại trên môi trường… do phát triển và sử dụng Lưu vực Sông Mekong.” Theo Điều 6 và 7 Hiệp Định Mekong 1995.
Luang Prabang sẽ là con đập dòng chính thứ 5 trên sông Mekong lớn nhất của Lào và điều rất nghịch lý: do công ty quốc doanh PetroVietnam Power Corporation là chủ đầu tư. Xayaburi, con Domino thứ nhất, con đập dòng chính đầu tiên của Lào, bắt đầu vận hành từ ngày 29.10.2019 trên một khúc sông đang thiếu nước và cạn kiệt. Với 11 con đập dòng chính trên sông Lancang-Mekong thượng nguồn, Trung Quốc đã lưu trữ 42 tỷ mét khối nước, chiếm giữ trong các hồ chứa hơn 50% lượng phù sa, sản xuất 21300 MW điện; riêng Lào cũng lưu trữ 33 tỷ mét khối nước hàng năm và đang thực hiện giấc mơ trở thành “Bình điện Đông Nam Á / S.E. Asia’s Battery” bất chấp hậu quả môi sinh xuyên biên giới với hai quốc gia hạ nguồn là Cambodia và Việt Nam. nguồn: Michael Buckley, Ngô Thế Vinh cập nhật 2019
Đập Xayaburi đã gây nên hiệu ứng Domino. Tượng hình là một chuỗi những con cờ Domino được xếp thẳng đứng và khi quân cờ đầu tiên bị đổ xuống sẽ xô ngã con cờ tiếp theo và cứ tiếp tục một chuỗi phản ứng dây chuyền như vậy cho tới con cờ Domino cuối cùng. Xayaburi chính là con cờ Domino đầu tiên ấy, do không trì hoãn được ít nhất một thập niên tới năm 2020, theo như khuyến cáo của Ủy Hội Sông Mekong / MRC, đã kéo theo những bước triển khai ồ ạt của chuỗi những con đập hạ lưu khác như: Don Sahong, Pak Beng, Pak Lay và sắp tới đây là Luang Prabang. Và hậu quả trên hệ sinh thái sông Mekong và nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long sẽ rất trầm trọng nếu không muốn nói là bi thảm.
Thanh Trúc: Thưa ông, Gs Ts Vũ Trọng Hồng, nguyên thứ trưởng Bộ Nông Nghiệp Và Phát Triển Nông Thôn Việt Nam, cho rằng yêu cầu dừng xây thủy điện đối với một quốc gia ‘chỉ có rừng và nước’ như Lào là không thể được. Điều có thể làm là những đề xuất nhằm giảm thiểu rủi ro cho Việt Nam, cụ thể cho Đồng Bằng Sông Cửu Long. Ông nghĩ sao về quan điểm này?
Ngô Thế Vinh: Có lẽ trước cả TS Vũ Trọng Hồng, cũng đã có một thành viên Việt Nam lâu năm trong MRC và nay vẫn là một tiếng nói có ảnh hưởng trong Vietnam River Network đã từng phát biểu như vậy, và còn cho rằng Lào là quốc gia nghèo nhất Đông Nam Á, trong khi Việt Nam bấy lâu hưởng lợi từ nguồn phù sa con sông Mekong với 2 triệu tấn lúa gạo/ năm, cùng với tôm cá xuất cảng, trong khi Lào chỉ có ‘núi rừng và nước’ từ các con sông, do đó không thể ngăn Lào khai thác thủy điện trên dòng Mekong chảy qua nước họ…
TS Vũ Trọng Hồng đã khá thiển cận khi giản lược hóa cho rằng Lào là “một quốc gia chỉ có rừng và nước” [sic] trong khi Lào có một nền kinh tế và một hệ sinh thái với tài nguyên đa dạng hơn nhiều.
Chỉ riêng với con sông Mekong vốn là mạch sống với nguồn cá phong phú nhất nhì thế giới, cũng là nguồn protein chính của người dân Lào. Con sông cũng đem tới nguồn phù sa cho một nền canh tác ven sông. Lào có một nền nông nghiệp tự cấp chủ yếu là trồng lúa, với sản lượng tăng nhờ các giống lúa mới, với nguồn nước bơm tưới từ con sông Mekong và một phần được cơ giới hóa. Lào còn có cả một di sản lịch sử và văn hóa, một hệ sinh thái phong phú với những cảnh quan tuyệt đẹp, đây cũng chính là động lực cho ngành Du lịch tăng trưởng nhanh chóng nhất. Chỉ riêng năm 2015 đã có 4,7 triệu du khách tới Lào, đóng góp nguồn ngoại tệ rất đáng kể, với dự trù vào năm 2020, chỉ riêng ngành du lịch cũng đem tới 1,5 tỷ USD cho ngân sách Lào, chưa kể số công ăn việc làm để phục vụ lãnh vực du lịch. Xây thêm những con đập thủy điện trên dòng chính sông Mekong, nhất là với con đập Luang Prabang sẽ hủy hoại bao nhiêu những sinh cảnh tuyệt đẹp chỉ có trên đất nước Lào, cũng sẽ hủy hoại luôn cả khu Di sản Thế giới Luang Prabang đang hấp dẫn hàng triệu du khách – điều ấy có nghĩa là Lào đang giết đi “những con gà đẻ trứng vàng”.
Khu vực dự kiến xây đập Luang Prabang 1410 MW trên dòng chính sông Mekong, phía bắc con đập Xayaburi, chỉ cách thị trấn Luang Prabang 25 km; hình chụp khúc sông Mekong chảy qua địa phận cố đô Luang Prabang, đã được UNESCO công nhận là Khu Di sản Thế giới / World Heritage Site từ 1995, vốn được ca ngợi như một trong những thành phố cổ đẹp nhất Đông Nam Á thì nay Luang Prabang đang bị thương mại hóa và cả Hán hóa. Canh tác ven sông với nguồn phù sa sông Mekong là một phần nông nghiệp gia đình truyền thống của người dân Lào. Nguồn: photo 2000 by Ngô Thế Vinh
Về rừng, các khu rừng nguyên sinh phong phú của Lào với bao nhiêu gỗ quý vẫn tiếp tục bị tàn phá, từ 70% diện tích lãnh thổ Lào nay xuống chỉ còn dưới 40%, và theo ghi nhận của WWF: phá rừng khai thác gỗ bất hợp pháp, có bàn tay đồng thủ phạm của giới tướng lãnh tham nhũng Quân đội Nhân dân Việt Nam và Quân đội Nhân dân Lào và sau đó gỗ được vận chuyển xuyên biên giới xuống cảng Quy Nhơn Việt Nam để xuất khẩu, lợi nhuận lên tới bạc tỷ USD nhưng không phải cho người dân Lào.
Về nguồn nước từ con sông Mekong và các phụ lưu cùng với địa hình núi non giúp Lào sản xuất thủy điện với số lượng lớn. Thủy điện là nguồn tài nguyên quan trọng ở Lào, với công suất tiềm năng ước tính là 18000 MW. Rất sớm từ 1971 Lào đã có con đập thủy điện Nam Ngum đầu tiên trên phụ lưu sông Mekong, hoàn thành năm 1971 với công suất ban đầu 30 MW sau tăng lên 155 MW, vừa cung cấp điện cho Lào vừa xuất cảng sang Thái Lan.
Từ tháng 10/2014, các nhà máy thủy điện của Lào đã tạo ra gần 15,5 tỷ kWh. Trong số này, gần 12,5 tỷ kWh được xuất khẩu, thu về hơn 610 triệu USD. Thị trường chủ yếu của Lào là Thái Lan, Việt Nam. Hầu hết các đập đang hoạt động và đang xây dựng của Lào nằm trên các phụ lưu của sông Mekong. Nay thì Lào đã hoàn tất thêm hai con đập trên dòng chính sông Mekong là Xayaburi và Don Sahong.
Nam Ngum con đập thủy điện đầu tiên 1971 của quốc gia Lào, tấm biểu ngữ giăng ngang con đập đánh dấu 25 năm thống nhất nước Lào 1975-2000. nguồn: photo 2000 by Ngô Thế Vinh
Theo trang web của Bộ Năng lượng và Mỏ Lào, hiện đã có 22 đập thủy điện đang hoạt động, 22 đập đang xây và hàng chục dự án được đề xuất. Thủy điện cung cấp những lợi ích kinh tế đáng kể cho Lào thông qua việc bán điện cho Thái Lan, Việt Nam.
Kinh tế Lào còn nhận được nhiều nguồn viện trợ phát triển từ IMF, ADB và các nguồn tài trợ quốc tế khác. Không những thế, Lào rất giàu tài nguyên thiên nhiên, với các mỏ than, vàng, bô xít, thiếc, đồng và kim loại có giá trị khác.
Một nước Lào nhỏ bé, với tổng diện tích 236.800 km2 , khí hậu nhiệt đới gió mùa, dân số ước tính năm 2019 là 7,1 triệu (chỉ khoảng ngót 1/3 dân số ĐBSCL), mật độ 29,5 người/ km2.
Theo TS Phạm Đỗ Chí, chuyên gia kinh tế, từng nhiều năm sống ở Lào, đại diện cho IMF / International Monetary Fund rồi cố vấn cho ADB / Asian Development Bank của chính phủ Lào thì, lợi tức bình quân đầu người của Lào 2017-2018 theo thống kê IMF & WB [3/2019] nay đã cao hơn 3 bậc so với Việt Nam [trên cả Bolivia, Ấn Độ rồi mới tới Việt Nam]. Một điều cần lưu ý, IMF & WB khi làm bảng thống kê đã không bao gồm các đặc khu.
• List of Countries by GDP (PPP) per capita, IMF & World Bank. (3)
Cứ bảo rằng Lào nghèo nhất Đông Nam Á chỉ là một huyền thoại / một stigma cũ kỹ gán cho Lào nay không còn đúng nữa. Kết quả thống kê kinh tế này chắc khiến nhiều vị khoa bảng Hà Nội ngạc nhiên và giới lãnh đạo Việt Nam phải tỉnh ngủ.
[Cần mở thêm một dấu ngoặc, nhìn về toàn cảnh địa dư chính trị, Trung Quốc đang dùng Lào như một hành lang cho kế hoạch bành trướng Một Vành Đai Một Con Đường mở sang Việt Nam, qua sự tràn ngập FDI / Foreign Direct Investment và các đặc khu kinh tế ở xứ láng giềng này. Người Hoa hiện là thế lực chính chi phối nền kinh tế Lào, với 13 đặc khu kinh tế của Trung Quốc, trong đó có Đặc khu Kinh tế Tam Giác Vàng (GTSEZ / Golden Triangle Special Economic Zone) rộng 10.000 hecta, khiến Paul Chambers Giám đốc Viện Nghiên cứu Đông Nam Á ở Bangkok đã đưa ra nhận định: “Bắc Lào giờ đây bị biến thành một đất nước Trung Quốc mới.” Một đất nước Lào đang bị Trung Quốc từng bước Tây Tạng Hóa.]
Thanh Trúc: Gs Ts Vũ Trọng Hồng bên VN còn khẳng định dù không thể yêu cầu các nước ngưng xây đập thủy điện thì quan trọng là Việt Nam phải chuyển chiến lược sản xuất nông nghiệp cũng như lo tích nước cho mùa khô kiệt. Ông có nghĩ hai phương án đó khả thi đối với Việt Nam không? Ngoài ra Việt Nam còn cần phải có chiến lược ra sao nữa để giảm thiểu tác hại?
Ngô Thế Vinh: TS Vũ Trọng Hồng đã từng là Thứ trưởng bộ NN & PTNT, khi khẳng định không thể yêu cầu các nước ngưng xây đập thủy điện, không có nghĩa là thả nổi cho Lào muốn làm gì thì làm, Lào phải tuân thủ những điều khoản cam kết trong Hiệp Định Phát Triển Bền Vững Lưu Vực Sông Mekong 1995. Việt Nam có nghĩa vụ bảo vệ Hiệp Định Mekong 1995 ấy vì sự sống còn của ĐBSCL với 20 triệu cư dân và cũng là bảo vệ an ninh lương thực cho toàn vùng. Qua 4 dự án: Xayaburi, Don Sahong, rồi Pak Beng, Pak Lay, sắp tới đây là Luang Prabang, Lào đã có những hành xử đơn phương và độc đoán, bất chấp mọi mối quan tâm của các quốc gia thành viên MRC khác.
Với thái độ rõ ràng quy hàng Lào của Việt Nam, TS Vũ Trọng Hồng nay lại đổ hết gánh nặng lên đầu ngót 20 triệu cư dân ĐBSCL, rằng: “phải chuyển chiến lược sản xuất nông nghiệp cũng như lo tích nước trong mùa khô kiệt” [sic], cũng vẫn mấy khẩu hiệu ấy từ giới lãnh đạo Bộ NN & PTNT lặp lại từ bao năm nay rồi, trong đó có ông Vũ Trọng Hồng từng giữ chức vụ Thứ trưởng.
Nhưng câu hỏi đặt ra là: chuyển đổi chiến lược sản xuất ra sao, thì vẫn là người dân ĐBSCL phải tự thích nghi xoay xở. Còn bảo người dân phải lo tích nước cho mùa khô kiệt; nhưng lấy nguồn nước ở đâu? Khi mà nguồn nước ngầm đã bị tận cùng khai thác, đã sắp cạn kiệt gây nên thảm trạng đất lún; khi mà hai vùng trũng Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười như hai túi nước thiên nhiên không còn nữa, khi mà Biển Hồ như trái tim của Cambodia và ĐBSCL cũng đang thiếu nước do vào mùa Mưa không còn nhịp đập lũ – flood pulse từ thượng nguồn để con sông Tonle Sap có thể đổi chiều tiếp nước cho Biển Hồ…
Rồi cũng phải kể bao nhiêu dự án gây hại của Bộ NN & PTNT như: công trình Quản Lộ-Phụng Hiệp, Ngọt hóa bán đảo Cà Mau và công trình cống đập Ba Lai đều là những thất bại hối tiếc. Điều đáng nói là sau những thất bại ấy, chẳng có ai nhận trách nhiệm và cũng không có bài học nào được rút ra. Và cho dù đã có bao nhiêu tiếng nói trí tuệ của các chuyên gia độc lập và uy tín từ ĐBSCL lên tiếng can gián, sắp tới đây thêm một công trình mệnh danh thế kỷ: cống đập Cái Lớn-Cái Bé tốn phí hàng bao nhiêu ngàn tỷ cũng sẽ vẫn tiến hành. Khi mà tiếng nói của các nhóm lợi ích và giới chủ đầu tư quá mạnh khiến nghị quyết nào của chính phủ cũng chỉ là trên giấy và đều rơi vào thế thất thủ chiến lược.
Đập thủy điện Xayaburi, con đập dòng chính đầu tiên của Lào hoàn tất và bắt đầu vận hành từ hôm 29.10.2019, đã gây ngay hậu quả khúc sông Mekong phía dưới con đập bị thiếu nước và hầu như cạn kiệt, và nạn nhân trực tiếp là cư dân các tỉnh bắc Thái và Lào sống hai bên bờ con Sông Mẹ / Mae Nam Khong, tên Lào Thái của con sông Mekong. [nguồn: RFA/ CK Power / AFP](5)
Thanh Trúc: Trở lại Xayaburi, bất chấp mọi tranh cãi thì thủy điện Xayaburi đã hoàn tất và bắt đầu hoạt động từ hôm 29 tháng 10 này. Câu hỏi ở đây là trong bối cảnh mùa kiệt chuyển sang mùa mưa, vào khi những đập thủy điện Trung Quốc trên thượng nguồn lo tích một lượng nước lớn của Mekong, thì Xayaburi làm sao có đủ nước để vận hành?
Ngô Thế Vinh: Đối với toàn thể cư dân trong lưu vực sông Mekong thì ngày 29.10.2019 khi con đập thủy điện dòng chính đầu tiên Xayaburi của Lào bắt đầu khởi động quả là một tin chấn động, giữa lúc khúc sông Mekong gần như cạn kiệt, và câu hỏi đặt ra sẽ lấy đâu ra đủ nguồn nước để Xayaburi có thể vận hành chạy các turbines và đạt toàn công suất?
Với các con đập dòng chính phía cực bắc của Lào như: Pak Beng, Luang Prabang, Xayaburi, Pak Lay… gần như hoàn toàn phụ thuộc vào dòng chảy của con sông Lancang-Mekong từ Vân Nam đổ xuống, và do khúc sông Mekong phía bắc của Lào chưa được tiếp thêm nước từ các nhánh phụ lưu lớn, nên khi Trung Quốc trữ nước cho các con đập của họ – trực tiếp nhất là con đập Cảnh Hồng / Jinhong, chắc chắn Xayaburi sẽ không đủ nước để vận hành và đạt toàn công suất thì rõ ràng đây là một đầu tư bất trắc của Lào.
Tình trạng thiếu nước cũng xảy ra với con đập Don Sahong khi bước vào hoạt động cũng trong cuối năm nay. Phải nói đây là một bài học nhãn tiền cho Lào trước khi manh động lao vào thêm những dự án đập tiếp theo, trong đó có con đập Luang Prabang lớn nhất mà chủ đầu tư lại là Việt Nam, một quốc gia cuối nguồn.
Thanh Trúc: Có ý kiến cho rằng Trung Quốc đang ‘bắt chẹt’ được các nước hạ nguồn bằng ‘lá bài’ nguồn nước? Ông nhận thấy việc phối hợp giữa các quốc gia đến nay có hiệu quả gì không?
Ngô Thế Vinh: Cách đây hơn một thập niên, khi viết về chuỗi đập Bậc thềm Vân Nam trên nửa chiều dài sông Mekong nằm trong lãnh thổ Trung Quốc gây ảnh hưởng dây chuyền xuống tới các quốc gia Hạ nguồn, tôi có nói tới khả năng về một cuộc chiến môi sinh / ecological warfare, trong đó có cuộc tranh chấp vì nước, và hiểm họa đó là có thật. Và nay với 11 con đập dòng chính trên sông Lancang-Mekong đã hoàn tất, trong đó có 2 con đập lớn nhất là Nọa Trác Độ / Nuozhadu 5850 MW và Tiểu Loan / Xiaowan 4200 MW đã hoạt động phát điện toàn công suất, có thể nói về tổng thể Trung Quốc đã hoàn tất kế hoạch thủy điện với 40 tỷ mét khối nước dự trữ trong các hồ chứa, ngăn chặn hơn 50% lượng phù sa từ thượng nguồn, cộng thêm với các con đập thủy điện Hạ lưu Made in China trên lãnh thổ Lào và Cambodia, đủ cho Bắc Kinh nắm quyền sinh sát toàn lưu vực sông Mekong.
Đã thế, ngay giữa 4 quốc gia Hạ lưu: Lào, Thái, Cambodia và Việt Nam trong mỗi kế hoạch khai thác sông Mekong đều tiềm ẩn những mâu thuẫn sâu xa về quyền lợi, nếu chỉ đứng trên quan điểm quốc gia hạn hẹp. Không dễ gì vượt qua được trở ngại ấy nếu không có được một mẫu số chung – với quyết tâm bảo vệ dòng sông như mạch sống cho toàn lưu vực – đó là một tinh thần sông Mekong, với không khí đối thoại cởi mở dẫn tới sự tin cậy, để cùng nhau toan tính từng bước thận trọng hướng tới phát triển bền vững cho toàn vùng. Sông Mekong phải là sợi chỉ đỏ nối kết chứ không phải để hủy hoại xâu xé. Điều mà Trung Quốc rất muốn là sự phân hóa chia rẽ giữa các quốc gia Mekong, Bắc Kinh không thể bẻ gẫy cả một bó đũa nhưng lại dễ dàng bẻ gẫy từng chiếc, và hiện trạng 3 nước anh em Đông Dương thì đã có 2 là Cambodia và Lào đang tách ra khỏi Việt Nam để rơi vào quỹ đạo Trung Quốc.
Thanh Trúc: Thưa, theo như ông biết, các chương trình hỗ trợ từ Hoa Kỳ và Nhật cho hạ lưu sông Mekong phát huy được đến đâu?
Ngô Thế Vinh: Chương trình viện trợ của Nhật Bản cho vùng hạ lưu sông Mekong khá liên tục trong mấy thập niên qua phải nói là rất đáng kể qua ODA / Official Development Assistance, qua JICA / Japan International Cooperation Agency, với các công trình xây dựng cơ sở hạ tầng / infrastructures: hệ thống đường sá giao thông, bệnh viện, trường học và cả những cây cầu lớn bắc qua sông Mekong như cây cầu Lào-Nippon-Champasak (2000), cây cầu Kampong Cham (2001) - Cambodia, cây cầu Cần Thơ ĐBSCL (2008), là những công trình lớn của Nhật từ Lào, qua Cambodia xuống tới Việt Nam.
Về phía Hoa Kỳ, từ sau Chiến tranh Việt Nam 1975, Đông Nam Á không còn là mối quan tâm của Washington; mãi cho tới 2009 mới đánh dấu sự trở lại của Hoa Kỳ qua Sáng kiến Hạ lưu Mekong / Lower Mekong Initiative 2020 của nguyên ngoại trưởng Hillary Rodham Clinton, trong đó có cả một kế hoạch rất hay: kết nghĩa giữa hai dòng sông Mississippi và Mekong, nhằm trao đổi kinh nghiệm về kỹ thuật và phương cách thích nghi với biến đổi khí hậu ảnh hưởng trên hệ sinh thái của cả hai con sông. Hai Ủy Hội Sông Mississippi và Mekong hứa hẹn sẽ cùng hợp tác để thăng tiến những bước phát triển bền vững về thủy điện, đương đầu với lũ lụt và khô hạn, điều hợp sử dụng nước và an toàn thực phẩm, cải thiện thủy lộ và cả gia tăng trao đổi thương mại đường sông… Nhưng rồi cho đến nay đã qua 10 năm, LMI 2020 đã không đạt được những bước tiến cụ thể, vẫn còn mang tính cách rất tượng trưng với một ngân khoản đầu tư không tương xứng với tầm vóc của chính sách và nhu cầu của các quốc gia trong lưu vực.
Mới đây, ngoại trưởng Pompeo, trong Hội nghị cấp Bộ trưởng ở Bangkok tháng 8/2019 cũng nói đến cam kết của Hoa Kỳ và Nhật Bản trong việc hợp tác với các nước thuộc lưu vực sông Mekong để đối phó với những khó khăn. Dự trù sẽ xây dựng mạng lưới dẫn điện trong khu vực qua chương trình Đối tác năng lượng Mekong Nhật Bản – Hoa Kỳ [JUMP/ Japan-U.S. Mekong Power Partnership], và phía Hoa Kỳ sẽ đóng góp 29,5 triệu USD. Chính phủ Mỹ cũng sẽ vận động với Quốc hội để cung cấp thêm một khoản trợ giúp trị giá 14 triệu USD cho các quốc gia sông Mekong đối phó với tội phạm buôn người, ngăn chặn việc buôn bán động vật hoang dã, và việc buôn lậu thuốc phiện xuống từ khu Tam Giác Vàng. Đó là những chương trình trợ giúp mang tính nhân đạo nhưng xét về giá trị chiến lược thì rất manh mún.
Cây cầu Kampong Cham dài 1,4 km với tổn phí lên tới 56 triệu USD, khánh thành tháng 4/2001, cây cầu đầu tiên của Cambodia bắc qua dòng chính Sông Mekong, do Nhật Bản xây bằng khoản tiền viện trợ không bồi hoàn. photo 2001 by Ngô Thế Vinh
Nếu so với nguồn tiền khổng lồ đổ vào từ Trung Quốc, có thể nói Hoa Kỳ chưa có khả năng “đối trọng” với áp lực bành trướng ngày càng gia tăng của Bắc Kinh. Trung Quốc đang ở thế thượng phong trong lưu vực sông Mekong so với Hoa Kỳ trong nhiều lãnh vực. Và rồi người ta không thể không tự hỏi: vị trí chiến lược của Hoa Kỳ hiện nay là ở đâu trên Bàn cờ Sông Mekong và xa hơn nữa là trên Biển Đông? Thiếu thực chất chiến lược, thiếu một chính sách liên tục và nhất quán từ phía Hoa Kỳ: đó là thực trạng từ nhiều năm nay của Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong.
Thanh Trúc: Là người nghiên cứu lâu nay về dòng sông Mekong và từng đưa ra cảnh báo, ông thấy đâu là giải pháp để khơi dòng Mekong trước những tắc nghẽn hiện nay?
Ngô Thế Vinh: Một ví dụ trước mắt cho nhà nước Lào, thủy điện Columbia (1) hiện đang rơi vào bế tắc, dù trước đó đã trải qua mấy thập niên huy hoàng, nhưng nay không thể ngờ lại sắp bị tê liệt vì những hệ quả hủy hoại trên hệ sinh thái, và những chi phí ngày càng tăng, thu nhập giảm vì công nghệ cổ điển, lỗi thời.
Và cũng để trực tiếp trả lời phần câu hỏi đâu là giải pháp để giải thoát dòng Mekong trước những đe dọa sắp đến và tắc nghẽn thủy điện hiện nay? Đó chính là nguồn năng lượng sạch từ gió và mặt trời, đang như một khuynh hướng toàn cầu, phải kể cả “Vua Thủy Điện Trung Quốc” cũng đang mạnh mẽ chuyển hướng từ nhiệt điện sang năng lượng tái tạo sạch gần như vô tận này, mà giá thành lại rẻ khiến cho cả thủy điện bị thách thức, với cái giá bảo trì chủ đầu tư phải trả quá đắt chưa kể thiệt hại về xã hội và môi sinh dân cư lưu vực phải trả.
Và theo ước tính của KS Phạm Phan Long, Viet Ecology Foundation, thì dự án điện mặt trời nổi trên mặt các hồ chứa như đập Nam Ngum của Lào, Biển Hồ thiên nhiên Tonle Sap của Cambodia sẽ là giải pháp rất khả thi để thay thế các dự án thủy điện dòng chính như Pak Lay, Pak Beng, Luang Prabang – Lào và Sambor, Stung Treng —Cambodia, và đây sẽ là một chuỗi các dự án lớn mà KS Phạm Phan Long đề xuất, với nghiên cứu mở đầu mới được đăng trên PV Magazine: “Can Nam Ngum solar replace Mekong hydro in Laos? (4) Ngay sau đó được phổ biến trên Mekong Eye ngày 5.11.2019 như một diễn đàn lưu vực. Đây là tia sáng mới, có khả năng tạo bước đột phá cứu dòng Mekong thoát thủy điện để con Sông Mẹ sẽ mãi là mạch sống / lifeline của bao nhiêu triệu cư dân Lào, Thái, Cambodia, Việt Nam trong vùng Hạ lưu trong đó có Đồng Bằng Sông Cửu Long.
Thanh Trúc: Thêm một câu hỏi cuối cùng có tính giả định, theo ông liệu Việt Nam có dám mạnh mẽ hủy đầu tư và ngăn cản Lào xây đập Luang Prabang không?
Ngô Thế Vinh: Hủy dự án Luang Prabang và hoãn thêm 10 năm tới 2030, tất cả các con đập dòng chính trên sông Mekong của Lào, đó là một thách đố cũng là cơ hội có tính cách lịch sử, là tiếng nói của lương tri và là điều mà Hà Nội cần làm ngay và phải làm.
Nhưng với hiện trạng, không chỉ bị thao túng của các nhóm lợi ích, nhà nước Việt Nam còn đang bị vây quanh bởi một đám cố vấn khoa bảng, nếu không bị mua chuộc thủ lợi thì do không có tầm nhìn chiến lược. Như một điệp khúc họ cho rằng: khi không thể ngăn được Lào xây các đập thủy điện thì Việt Nam buộc phải đầu tư xây dựng đập Luang Prabang, bởi nếu không thì Trung Quốc sẵn sàng nhảy vào. Và khi Việt Nam xây đập Luang Prabang sẽ chủ động được phần thiết kế, quy trình vận hành, kể cả khả năng mua điện của Lào [sic] thay vì tiếp tục boycott / tẩy chay cuối cùng để Trung Quốc hoàn toàn thao túng thủy điện Lào.
Đây cũng là quan điểm của Thứ trưởng Bộ Tài Nguyên và Môi Trường Lê Công Thành và là Phó Chủ tịch Thường trực Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam phát biểu trong cuộc Hội thảo Tham vấn quốc gia về Dự án thủy điện dòng chính Luang Prabang của Lào [4/11/2019] ở Sài Gòn. Ông Thành cho rằng: “Quyết định đầu tư của doanh nghiệp Việt Nam vào công trình thủy điện Luang Prabang của Lào sẽ giúp chúng ta có thể chủ động hơn trong việc tham gia ngay từ đầu vào quá trình lựa chọn phương án thiết kế, thi công và vận hành công trình trên cơ sở điều tiết đa mục tiêu. Qua đó, góp phần giảm thiểu được tác động của không chỉ công trình thủy điện này mà còn của tổ hợp các công trình thủy điện trên dòng chính sông Mekong.” (6)
Đây là một hình thức ngụy biện nguy hiểm và cả sai lầm chiến lược vì đi ngược với quyền lợi sống còn 20 triệu cư dân ĐBSCL và cả hơn 10 triệu dân Cambodia sống quanh Biển Hồ. Rất sai về nguyên tắc, và cả mâu thuẫn về đường lối chính sách. Bởi vì, với các điều khoản trong Hiệp Định Phát Triển Bền Vững Lưu Vực Sông Mekong 1995, tuy Việt Nam và các quốc gia thành viên không còn quyền phủ quyết nhưng Lào vẫn phải tuân thủ tiến trình PNPCA ba giai đoạn: (1) Thủ tục Thông báo / Procedures for Notification, (2) Tham vấn trước / Prior Consultation, (3) Chuẩn thuận / Agreement đã cùng ký kết, để bảo vệ con sông Mekong như một mạch sống cho toàn lưu vực. Cho tới nay, ai cũng thấy các quy trình tham vấn chỉ mang tính hình thức, thiếu minh bạch và không hiệu quả, không quan tâm gì tới tiếng nói của các tổ chức xã hội dân sự và các cộng đồng cư dân ven sông bị ảnh hướng. Tiếng nói cuối cùng vẫn là các nhà đầu tư xây đập. Phải nói rằng vai trò của Ủy Ban Mekong Việt Nam đã rất thụ động và mờ nhạt trong tiến trình tham vấn này.
Vẫn triền miên trong giấc ngủ mùa Đông, vẫn một địa chỉ nghịch lý trong bao nhiêu năm rồi, Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam, 23 phố Hàng Tre Hà Nội nơi châu thổ sông Hồng, cách ĐBSCL 1600 km, khoảng cách quá xa để nghe được tiếng kêu cứu thống khổ của một vùng châu thổ ĐBSCL đang chết dần. Nguồn: tư liệu Ngô Thế Vinh, photo by LN Hà
Điều đáng ngạc nhiên là trong chiến tranh, không điều gì mà nhà nước CSVN không dám làm, như đã dùng lãnh thổ hai nước Lào, Cambodia như một hành lang chiến tranh, xâm phạm chủ quyền của các quốc gia láng giềng. Vậy mà trong hòa bình, họ lại là một nhà nước nhu nhược, không có quyết tâm chính trị để bảo vệ những quyền lợi chính đáng của dân tộc. Để cho đất nước bị bán đứng bởi các nhóm lợi ích.
Việt Nam có dám rút ra khỏi dự án Luang Prabang không? Đúng, đây là một câu hỏi giả định, nhưng không phải là “không thể được,” khi đã có giải pháp Năng Lượng Tái Tạo / NLTT, từ gió và mặt trời là thứ năng lượng sạch có khả năng từng bước thay thế thủy điện.
Với một định chế chính trị như hiện nay, thì sẽ không phải là Ủy Ban Sông Mekong Việt Nam, cũng không phải là một Bộ trong chính phủ, mà phải là quyết tâm của Bộ Chính Trị Hà Nội, không phải chỉ để cứu ĐBSCL mà là với tầm nhìn chiến lược vùng, buộc MRC thể hiện nghĩa vụ quốc tế đúng theo tinh thần Hiệp Định Phát Triển Bền Vững Lưu Vực Sông Mekong 1995 và bảo vệ con sông Mekong như mạch sống cho 70 triệu cư dân trong toàn lưu vực, và cả bảo vệ an ninh lương thực của thế giới.
Tham khảo:
(1) Bàn về Dự án Thủy điện Luang Prabang. PetroTimes 30.09.2016 https://petrotimes.vn/stores/newspaper_data/administrator/122016/30/09/1510_So_531_final.pdf
(2) Hydropower giant Bonneville Power is going broke https://www.eenews.net/stories/1061110823
(3) List of Countries by GDP (PPP) per capita, IMF & World Bank http://m.statisticstimes.com/economy/countries-by-gdp-capita-ppp.php
(4) Can Nam Ngum solar replace Mekong hydro in Laos? Phạm Phan Long
https://www.pv-magazine.com/2019/11/01/can-nam-ngum-solar-replace-mekong-hydro-in-laos/
(5) Laos’s Controversial Xayaburi Dam on Mekong River Begins Operations https://www.rfa.org/english/news/laos/xayaburi-dam-begins-operations-10292019175158.html
(6) Tham vấn quốc gia về Dự án thủy điện dòng chính Luông Prabang của Lào 04/11/2019 https://baotainguyenmoitruong.vn/tham-van-quoc-gia-ve-du-an-thuy-dien-dong-chinh-luong-prabang-cua-lao-295309.html
(7) Save the Mekong Coalition Calls for the Cancellation of the Luang Prabang Dam. https://www.rfa.org/english/news/laos/save-mekong-coalition-luang-prabang-10082019144557.html