Danh ngôn
Trong mọi cộng đồng, chúng ta cần một nhóm thiên thần gây rối.
We need, in every community, a group of angelic troublemakers.
(Bayard Rustin – trích bài phát biểu tại New York City 1963)
Trong mọi trường hợp, chắc chắn rằng sự thiếu hiểu biết, đi kèm với quyền lực, là kẻ thù tàn bạo nhất có thể có của công lý.
It is certain, in any case, that ignorance, allied with power, is the most ferocious enemy justice can have.
(James Baldwin - No Name in the Street 1972)
Các cuộc cách mạng và các cá nhân có thể bị giết hại, nhưng bạn không thể giết chết các ý tưởng.
While revolutionaries and individuals can be murdered, you cannot kill ideas.
(Thomas Sankara, một tuần trước khi bị ám sát, 1987)
Không có cảm giác nào cô đơn hơn việc bị chính đất nước mình trục xuất.
There's not a more lonely feeling than to be banished by my own country.
(Kiyo Sato – Kiyo’s Story 2009)
Ban Biên tập
Địa chỉ liên lạc:
1. Thơ
tho.vanviet.vd@gmail.com
2. Văn
vanviet.van14@gmail.com
3. Nghiên cứu Phê Bình
vanviet.ncpb@gmail.com
4. Vấn đề hôm nay
vanviet.vdhn1@gmail.com
5. Thư bạn đọc
vanviet.tbd14@gmail.com
6. Tư liệu
vanviet.tulieu@gmail.com
7. Văn học Miền Nam 54-75
vanhocmiennam5475@gmail.com
Tra cứu theo tên tác giả
- A. A. Fadeev
- A. Puskin
- A. T.
- Abdulrazak Gurnah
- Abraham F. Lowenthal
- Ace Le
- Ace Lê
- Adam Gopnik
- Adonis
- Adrian Horton
- Agi Mishol
- Ajar
- Akiko Miki
- Alain Guillemin
- Alan Phan
- Alăng Văn Gáo
- Alăng Văn Giáo
- Aldous Huxley
- Alex Marshall
- Alex Smith
- Alex Thai
- Alex-Thái Đình Võ
- Alexander Fadeev
- Alexander Solzhenitsyn
- Alexandra Alter
- Alexandre FERON
- Alice Munro
- Alina Lesik
- Alison Flood
- Allen Ginsberg
- Amanda Gorman
- Amartya Sen
- Amelia Glaser
- Amos Oz
- An Nam
- Anatoly Gavrilov
- André Menras
- André Menras – Hồ Cương Quyết
- André Menras Hồ Cương Quyết
- Andrea Hoa Pham
- Andrea Kendall-Taylor
- Andreas Fulda
- Andreas Wimmer
- Andrew Postman
- Andy Cao
- Anh Anh
- Anh Hồng
- Anh Hồng (nhà thơ)
- Ánh Liên
- Anh Nhi
- Anh Văn
- Anika Zeller
- Anna Akhmatova
- Anna Mitchell
- Anne Carson
- Anne Hébert
- Anne Henochowicz
- Annie Ernaux
- António Jacinto
- Antôn Nguyễn Trường Thăng
- Archimedes L.A. Patti
- Arlette Quỳnh Anh Trần
- Arnold Schwarzenegger
- Arthur Koestler
- Arty Abel
- Arvind Subramanian
- Augustina
- Aurélie Coulon
- Aurelien Breeden
- Ba Sàm
- Bá Thụ Đàm
- Bạch Cúc
- Bạch Hoàn
- Bách Mỵ
- Bách Thân
- Bạch X. Phẻ
- Bạch Xuân Phẻ
- Bakhtin
- Ban Mai
- Bàn Văn Thòn
- Ban Vận động Văn đoàn Độc lập Việt Nam
- Bảo Huân
- Bảo La
- Bảo Nhi Lê
- Bảo Ninh
- Bảo Phác
- Bão Vũ
- Barbara Demick
- Bashô
- Batrioldman
- Bauxite Việt Nam
- Bắc Đảo
- Bắc Phong
- Bằng Việt
- BB Ngô
- Bei Dao
- Benjamin Ramm
- Bertolt Brecht
- Bertrand Russell
- Bettina Rheims
- Bích Ngân
- Biếm họa
- Biên Cương
- Biệt Hiệu
- Bilahari Kausikan
- Billy Collins
- Bình Nguyên Lộc
- Brahma Chellaney
- Branko Milanovic
- Brett Reilly
- Brian Pascus
- Brian Wu
- Brodsky
- Bryan
- Bùi An
- Bùi Bảo Trúc
- Bùi Bích Hà
- Bùi Chát
- Bùi Chí Trung
- Bùi Chí Vinh
- Bùi Công Thuấn
- Bùi Công Trực
- Bùi Đức Lại
- Bùi Giáng
- Bùi Hải Quảng
- Bùi Hoàng Tám
- Bùi Hoằng Vị
- Bùi Huệ Chi
- Bui Huy Hoi Bui
- Bùi Mai Hạnh
- Bùi Mạnh Hùng
- Bùi Mẫn Hân
- Bùi Minh Quốc
- Bùi Ngọc Tấn
- Bùi Quang Thắng
- Bùi Suối Hoa
- Bùi Thanh Hiếu
- Bùi Thanh Phương
- Bùi Thanh Tuấn
- Bùi Thụy Băng
- Bùi Tiến An
- Bùi Trân Phượng
- Bùi Trọng Hiền
- Bùi Văn Kha
- Bùi Văn Nam Sơn
- Bùi Việt Sỹ
- Bùi Vĩnh Phúc
- Bùi Xuân Bách
- Bùi Xuân Đính
- Bùi-Viết Văn Đức
- Bulgakov
- Bửu Chỉ
- C.D.
- Cái Lư Hương
- Cái Trọng Ty
- Cam Ly
- Cảnh Chánh
- Cao Bảo Vân
- Cao Bình Minh
- Cao Chi
- Cao Gia An
- Cao Hành Kiện
- Cao Huy Thuần
- Cao Kim Ánh
- Cao La
- Cao Quang Nghiệp
- Cao Tần
- Cao Thị Hồng
- Cao Thu Cúc
- Cao Việt Dũng
- Cao Xuân Hạo
- Cao Xuân Huy
- Carl Bildt
- Carl O. Schuster
- Carlos Assunção
- Cát Linh
- Cẩm Tú
- Cấn Thị Thêu
- Chan Phuong
- Chanh Tam
- Charles Bo
- Charles Bukowski
- Charles Simic
- Chau Doan
- Chân Minh
- Chân Pháp Xa
- Chân Phương
- Chân Xuân Tản Viên
- Châu Diên
- Châu Hải Đường
- Châu Hồng Thủy
- Châu Hữu Quang
- Chenn
- Chế Diễm Trâm
- Chế Lan Viên
- Chi Mai
- Chi Phương
- Chiêu Dương
- Chiêu Khiêm
- Chiharu Shiota
- Chim Hải
- Chim Trắng
- Chinh Ba
- Chính Tâm
- Chính Vĩ
- Chinua Achebe
- Christian Gampert
- Christian Welzel
- Christina Mary Hjortlund
- Christoph Giesen
- Christoph Sator
- Christopher Balding
- Christopher Goscha
- Christy Wampole
- Chu Dương
- Chu Hảo
- Chu Hoạch
- Chu Kim
- Chu Mộng Long
- Chu Quang Tiềm
- Chu Tử
- Chu Văn Lễ
- Chu Văn Sơn
- Chu Vĩnh Hải
- Chu Vương Miện
- Chu Xuân Diên
- Chung Le
- Claire Simon
- Clay Phạm
- Concepcion de Leon
- Connie Hoàng
- Cora Engelbrecht
- Costica Bradatan
- Cổ Ngư
- Cù An Hưng
- Cù Huy Hà Vũ
- Cù Mai Công
- Cù Tuấn
- Cung Minh Huân
- Cung Tích Biền
- Cung Trầm Tưởng
- Dạ Ngân
- Dạ Thảo Phương
- Dã Tượng
- DAD
- Dadolin Murak
- Damien Keown
- Dan Bilefsky
- Dana Gioia
- Danh ngôn
- Dani Rodrik
- Daniel Halpern
- Daniel Hautzinger
- Daron Accemoglu
- David Brown
- David Marchese
- David Weinberger
- Ðặng Thơ Thơ
- Demetrio Paparoni
- DEUTSCHE WELLE
- Di
- Di Li
- Diêm Liên Khoa
- Diễm Thi
- Diễm Tường
- Diễn đàn Thế kỷ
- Diệp Duy Liêm
- Diệp Huy
- Dino Buzatti
- Dipanjan Roy Chaudhury
- Dmitri Prokofyev
- Dmitry Burago
- Dmitry Muratov
- Doãn Mạnh Dũng
- Doãn Quốc Sỹ
- Dominique Lemieux
- Donald Inglehart
- Donna Ashworth
- Ðỗ Quang Nghĩa
- Ðỗ Quyên
- Du Tử Lê
- Dũng Phan
- Dũng Trung Kqd
- Dũng Vũ
- Duy Lam
- Duy Tân
- Duy Thanh
- Duy Thông
- Duyên Anh
- Dư Hoa
- Dư Kiệt
- Dư Thị Hoàn
- Dư Thu Vũ
- Dương Đại Triều Lâm
- Dương Đình Giao
- Dương Khánh Phương
- Dương Kiền
- Dương Ngạn
- Dương Nghiễm Mậu
- Dương Ngọc Thái
- Dương Như Nguyện
- Dương Phương Vinh
- Dương Thắng
- Dương Thiệu Tước
- Dương Thu Hương
- Dương Thuấn
- Dương Tú
- Dương Tường
- Dương Văn Ba
- Dylan Suher
- Đà Văn
- Đàm Hà Phú
- Đàm Hách Thành
- Đào An Khánh
- Đào Anh Kha
- Đào Công Tiến
- Đào Duy Anh
- Đào Hiếu
- Đào Lê Na
- Đào Ngọc Chương
- Đào Nguyên
- Đào Nguyễn
- Đào Nguyên Phương Thảo
- Đào Như
- Đào Phương Liên
- Đào Quang Toản
- Đào Tấn Phần
- Đào Thái Tôn
- Đào Thị Hương
- Đào Tiến Thi
- Đào Trung Đạo
- Đào Trường Phúc
- Đào Tuấn
- Đào Tuấn Ảnh
- Đào Văn Tiến
- Đào Vũ Anh Hùng
- Đặng Anh Đào
- Đặng Bích Phượng
- Đặng Chương Ngạn
- Đặng Đình Cung
- Đặng Đình Mạnh
- Đặng Hà
- Đặng Hải Sơn
- Đặng Hoàng Giang
- Đặng Hồng Nam
- Đặng Hùng Võ
- Đặng Hương Giang
- Đặng Hữu
- Đặng Mai Lan
- Đặng Mậu Tựu
- Đăng Nguyên
- Đặng Phùng Quân
- Đặng Sơn Duân
- Đặng Thái
- Đăng Thành
- Đặng Thân
- Đặng Thị Hảo
- Đặng Thơ Thơ
- Đặng Tiến
- Đặng Tiến (Thái Nguyên)
- Đặng Trung Nghĩa
- Đặng Túy
- Đặng Văn Dũng
- Đặng Văn Hùng
- Đặng Văn Ngữ
- Đặng Văn Sinh
- Đặng Vũ Vương
- Đặng Xuân Thảo
- Đặng Xuân Xuyến
- Đằng-Giao
- Điểm Thọ
- Đinh Bá Anh
- Đinh Cường
- Đinh Hoàng Thắng
- Đinh Hùng
- Đình Kính
- Đinh Linh
- Đinh Ngọc Thu
- Đinh Phương
- Đinh Phương Thảo
- Đinh Quang Anh Thái
- Đinh Thanh Huyền
- Đinh Thị Như Thúy
- Đinh Trường Chinh
- Đinh Từ Bích Thuý
- Đinh Từ Bích Thúy
- Đinh Văn Đức
- Đinh Vũ Hoàng Nguyên
- Đinh Ý Nhi
- Đinh Yên Thảo
- Đoàn Ánh Thuận
- Đoàn Bảo Châu
- Đoàn Cầm Thi
- Đoàn Công Lê Huy
- Đoàn Hồng Lê
- Đoàn Huy Giao
- Đoàn Huyền
- Đoàn Khắc Xuyên
- Đoàn Lê Giang
- Đoàn Nhã Văn
- Đoàn Thanh Liêm
- Đoan Trang
- Đoàn Tùng Nguyễn
- Đoàn Tử Huyến
- Đoàn Việt Hùng
- Đoàn Xuân Kiên
- Đỗ Anh Tuấn
- Đỗ Cao Bảo
- Đỗ Duy Ngọc
- Đỗ Đức
- Đỗ Đức Đông Ngàn
- Đỗ Đức Hiểu
- Đỗ Hòa
- Đỗ Hoàng Diệu
- Đỗ Hồng Ngọc
- Đỗ Hữu Chí
- Đỗ Kh
- Đỗ Kh.
- Đỗ Khiêm
- Đỗ Kim Thêm
- Đỗ Lai Thuý
- Đỗ Lai Thúy
- Đỗ Lê Anh Đào
- Đỗ Mạnh Hoàng
- Đỗ Minh Tuấn
- Đỗ Nghê
- Đỗ Ngọc
- Đỗ Ngọc Thống
- Đỗ Quang Nghĩa
- Đỗ Quang Vinh
- Đỗ Quý Toàn
- Đỗ Quyên
- Đỗ Quỳnh Dao
- Đỗ Thắng Cảnh
- Đỗ Thiên Anh Tuấn
- Đỗ Trí Vương
- Đỗ Trọng Khơi
- Đỗ Trung Quân
- Đỗ Trường
- Đỗ Tuyết Khanh
- Đồng Chuông Tử
- Đông Hoài
- Đông Hồ
- Đông Kha
- Đông Ngàn Đỗ Đức
- Đông Nghi
- Đức Ban
- Đức Đàm
- Đức Flying Bay
- Đức Hoàng
- Đức Lê
- Đức Phổ
- Đức Tâm
- Đức Tiến
- E.E. Cummings
- E.M. Chernoivanenko
- Eamonn Butler
- Eckart Kleßmann
- Eduardo Galeano
- Edward Hirsch
- Elena Pucillo Truong
- Elias Canetti
- Ellen Bass
- Eloisa Amezcua
- Emiel Roothooft
- Emmanuelle Jardonnet
- Eric Weiner
- Erica Frantz
- Erik Harms
- Erik Korling
- Euan Ward
- Evgheni Dobrenko
- F.N.
- Feliks Kuznesov
- Filip Lech
- Flanny O’Connor
- Florence Noiville
- Florian Altenhöner
- Francis Fukuyama
- Francis Fukuyma
- Frank Dikötter
- Frank O'Hara
- Frankfurt
- Fred Hiatt
- Friedrich Dürrenmatt
- Friedrich Nietzsche
- Fritz J. Raddatz
- Gabriel García Márquez
- Gaither Stewart
- Gaiutra Bahadur
- Gary Leupp
- Gặp gỡ và trò chuyện
- Georg Bönisch
- Georg Trakl
- George Burchett
- George Orwell
- George Siemens
- Giang Dang
- Giang Lại Đức
- Giang Nam
- Giáng Vân
- Giáp Văn Dương
- Gideon Rachman
- Goethe
- Gonçalo Fernandes
- Gottfried Benn
- Graham Allison
- Grigory Yudin
- Günter Kunert
- Gyảng Anh Iên
- Hà Duy Phương
- Hà Dương Tuấn
- Hà Dương Tường
- Hà Đình Nguyên
- Hạ Đình Nguyên
- Hà Huy Sơn
- Hà Hương
- Hà Lệ Minh
- Hà Ngọc Hòa
- Hạ Nguyên
- Hà Nguyên Du
- Hà Nhật
- Hà Phạm Phú
- Hà Quang Vinh
- Hà Sĩ Phu
- Hà Thanh Vân
- Hà Thế
- Hà Thúc Sinh
- Hà Thủy Nguyên
- Hà Tùng Long
- Hà Tùng Sơn
- Hà Văn Thịnh
- Hà Văn Thùy
- Hà Vũ Trọng
- Hagi Kenaan
- Hai An Vu
- Hải Hạc
- Hải Ngọc
- Han Dang
- Hàn Vĩnh Diệp
- Hạnh Nguyên
- Hạnh Phước
- Hạnh Viên
- Hannah Beech
- Hào Thiện Nhân
- Haruki Murakami
- Hân Hương
- Heiko Buschke
- Heinrich Heine
- Henry David Thoreau
- Henry Wadsworth Longfellow
- Heriberto Araújo
- Hermann Hesse
- Hiền Trang
- Hiệp Ikaria
- Hiệu Minh
- Hiếu Tân
- Ho Lai-Ming
- Hòa Bình Lê
- Hoa Níp
- Hoài Hương
- Hoài Nam
- Hoài Phương
- Hoài Thanh
- Hoài Việt
- Hoài Ziang Duy
- Hoan Doan
- Hoàn Nguyễn
- Hoàng Ánh
- Hoàng Anh Tuấn
- Hoàng Cầm
- Hoàng Chí Hiếu
- Hoàng Chính
- Hoàng Cường Long
- Hoàng Dũng
- Hoàng Dương Tuấn
- Hoàng Đăng Khoa
- Hoàng Đỗ
- Hoàng Đông
- Hoàng Đức Truật
- Hoàng Hà
- Hoàng Hải Thủy
- Hoàng Hải Vân
- Hoảng Hãn
- Hoàng Hưng
- Hoàng Khởi Phong
- Hoàng Kim Oanh
- Hoàng Lại Giang
- Hoàng Lan
- Hoàng Lan Chi
- Hoàng Lê
- Hoàng Lệ
- Hoàng Linh
- Hoàng Long
- Hoàng Mai Ðạt
- Hoàng Mạnh Hải
- Hoàng Minh Trí
- Hoàng Minh Tường
- Hoàng Nam
- Hoàng Nga
- Hoàng Ngọc Biên
- Hoàng Ngọc Hiến
- Hoàng Ngọc Nguyên
- Hoàng Ngọc Tuấn
- Hoàng Nguyễn
- Hoàng Nguyên Vũ
- Hoàng Nhuận Cầm
- Hoàng Phong Tuấn
- Hoàng Phủ Ngọc Tường
- Hoàng Quân
- Hoàng Quốc Hải
- Hoàng Thị Hường
- Hoàng Thị Thu Thủy
- Hoàng Thu Phố
- Hoàng Thúy
- Hoàng Thuỵ Anh
- Hoàng Tiến
- Hoàng Trung Thông
- Hoàng Tuấn Công
- Hoàng Tuấn Phổ
- Hoàng Tùng
- Hoàng Tuỵ
- Hoàng Văn Sơn
- Hoàng Vũ Thuật
- Hoàng Xuân Phú
- Hoàng Xuân Sơn
- Hoàng Xuân Tuyền
- Hoàng Yến
- Horst Bienek
- Howard Gardner
- Hồ Anh Thái
- Hồ Bạch Thảo
- Hồ Bất Khuất
- Hồ Diệu Vân
- Hồ Dzếnh
- Hồ Đắc Vũ
- Hồ Đình Nghiêm
- Hồ Hải Thụy
- Hồ Hữu Tường
- Hồ Minh Tâm
- Hồ Ngọc Đại
- Hồ Như
- Hồ Phú Bông
- Hồ Tịnh Tình
- Hồ Trường An
- Hồ Tú Bảo
- Hội những người ủng hộ GS. Chu Hảo
- Hồng Anh
- Hồng Hoang
- Hồng Lê Thọ
- Hồng Phú
- Huong Nguyen
- Huy Cận
- Huy Đức
- Huy Tưởng
- Huyền Thương
- Huỳnh Hoa
- Huỳnh Hữu Uỷ
- Huỳnh Hữu Ủy
- Huỳnh Kim Báu
- Huỳnh Kim Quang
- Huỳnh Lê Nhật Tấn
- Huỳnh Liễu Ngạn
- Huỳnh Ngọc Chênh
- Huỳnh Như Phương
- Huỳnh Sơn Phước
- Huỳnh Tấn Mẫm
- Huỳnh Thế Du
- Huỳnh Thục Vy
- Huỳnh Trọng Khang
- Huỳnh Tuấn Anh
- Hứa Chương Nhuận
- Hương Lan
- Hường Thanh
- Hương Thủy
- Hữu Danh
- Hữu Đông
- Hữu Loan
- Hữu Mai
- Hữu Phương
- Ian Bui
- Ian Johnson
- Ilza Burchett
- Inrasara
- Iris Radisch
- Isabella Kwai
- Issa
- Issac Bashevis Singer
- Italo Calvino
- Iya Kiva
- J. M. Lotman
- J.B Nguyễn Hữu Vinh
- Jacques Attali
- Jacques Prévert
- Jake Johnson
- James Borton
- James G. Zumwalt
- James Grossman
- James Poniewozik
- James Stavridis
- Janos Kornai
- Jason Lopata
- Jason Morris-Jung
- Jay Nordlinger
- Jaya K.
- Jean Chesnaux
- Jean d'Ormesson
- Jean Piaget
- Jean Przyluski
- Jean-Jacques Brochier
- Jean-Jacques Roth
- Jean-Louis Rocca
- Jean-Luc Chalumeau
- Jean-Marc Roberts
- Jean-Patrick Géraud
- Jean-Paul Sartre
- Jefferson Cowie
- Jeffrey Hanfover
- Jeffrey Nall
- Jessica Swoboda
- Jessie Yeung
- Jimmy Carter
- Joan Hua
- João Guimarães Rosa
- Joaquin Nguyễn Hòa
- John Barrow
- John Cheever
- John Freeman
- John Keane
- John McCain
- Jon Fosse
- Jonathan Dee
- Jonathan London
- Jorge Luis Borges
- Joschka Fischer
- Josée Lapointe
- Joseph Wright
- Josh Rogin
- Joshua Rothman
- Juan Pablo Cardenal
- Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araújo
- Julia Cagé
- Julio Cortázar
- Jun’ichiro Tanizaki
- Kahil Gibral
- Kai Hoàng
- Kale
- Kalynh Ngô
- Kamel Daoud
- Kao Phú
- Kap Seol
- Karen Tongson
- Kate Chopin
- Kenneth Nguyen
- Keorapetse Kgositsile
- Kerstin Holm
- Kều Jang
- Kha Lương Ngãi
- Khái Hưng
- Khaly Chàm
- Khang Quốc Ngọc
- Khánh
- Khánh Bình
- Khánh Duy
- Khánh Ly
- Khánh Mai
- Khanh Nguyen
- Khanh Pham
- Khánh Phương
- Khánh Trâm
- Khánh Trường
- Khét
- Khế Iêm
- Khiêm Nhu
- Khổng Đức Thiêm
- Khuất Đẩu
- Khuê Phạm
- Khuyết Thư
- Kiệm Hoàng
- Kiến Văn
- Kiệt Anh Hùng
- Kiệt Tấn
- Kiều Duy Vĩnh
- Kiều Loan
- Kiều Mai Sơn
- Kiều Maily
- Kiều Phong
- Kiều Thị An Giang
- Kim Chi
- Kim Dung
- Kim Hạnh
- Kim Thúy
- Kim Trần
- Kinh Bắc
- Kính Hòa
- Klaus Wiegerefe
- Kúm
- Kurt-Martin Mayer
- Kỳ Duyên
- Kyoko Numano
- L. V. H.
- La Khắc Hoà
- La Khắc Hòa
- Lã Nguyên
- Lại Nguyên Ân
- Lam Điền
- Lam Ngọc
- Lam Thái Hòa
- Lan Nguyên
- Lang Anh
- Langston Hughes
- LAP
- Larry Diamond
- Lars Vargö
- Laura Cappelle
- Laurent Sagalovitsch
- Lâm Chương
- Lâm Duyên
- Lâm Hạnh
- Lâm Lê
- Lâm Ngân Mai
- Lâm Quang Mỹ
- Lâm Thị Mỹ Dạ
- Leon Trotsky
- Leonard Cohen
- Lê An Thế
- Lê Anh Hoài
- Lê Ân
- Lê Bá Đảng
- Lê Bích Vượng
- Lê Chiều Giang
- Lê Công Định
- Lê Công Giàu
- Lê Công Tư
- Lê Ðình Nhất Lang
- Lê Dũng
- Lê Duy Nam
- Lê Đạt
- Lê Đăng Doanh
- Lê Đình Cai
- Lê Đình Khẩn
- Lê Đình Thắng
- Lê Đỗ Huy
- Lê Đức Dục
- Lê Đức Thôn
- Lê Giang Trần
- Lê Hải
- Lệ Hằng
- Lê Hiệp
- Lê Hoài Nguyên
- Lê Hoàng Diễm Trang
- Lê Học Lãnh Vân
- Lê Hồ Quang
- Lê Hồng Hà
- Lê Hồng Hiệp
- Lê Hồng Lâm
- Lê Hùng
- Lê Hùng Vọng
- Lê Huyền Ái Mỹ
- Lê Huỳnh Lâm
- Lê Hữu
- Lê Hữu Khoá
- Lê Hữu Khóa
- Lê Hữu Nam
- Lê Kế Lâm
- Lê Khải
- Lê Kim Duy
- Lê Ký Thương
- Lê Lạc Giao
- Lê Luân
- Lê Mã Lương
- Lê Mai
- Lê Mai Lĩnh
- Lê Mạnh Chiến
- Lê Mạnh Đức
- Lê Minh Chánh
- Lê Minh Hà
- Lê Minh Hiền
- Lê Minh Khuê
- Lê Ngân Hằng
- Lê Ngọc Luân
- Lê Ngọc Sơn
- Lê Nguyễn
- Lê Nguyễn Duy Hậu
- Lê Nguyễn Hương Trà
- Lê Nguyên Long
- Lê Nguyên Vỹ
- Lê Như Bình
- Lê Phan
- Lê Phú Khải
- Lê Quang
- Lê Quang Đức
- Lê Quảng Hà
- Lê Quang Hợp
- Lê Quang Thành
- Lê Quân
- Lê Quốc Anh
- Lê Quỳnh
- Lê Quỳnh Mai
- Lê Sa Long
- Lê Si Na
- Lê Sơn
- Lê Tất Đạt
- Lê Tất Điều
- Lê Thanh Dũng
- Lê Thanh Hải
- Lê Thanh Phong
- Lê Thanh Trường
- Lê Thân
- lê thi diem thuý
- Lê Thị Hồng Minh
- Lê Thị Huệ
- Lê Thị Hường
- Lê Thị Oanh
- Lê Thị Thấm Vân
- Lê Thiết Cương
- Lê Thiếu Nhơn
- Lê Thọ Bình
- Lê Thời Tân
- Lê Thời Thôi
- Lê Thu Hiền
- Lê Thúy Bảo Liên
- Lê Tiên Long
- Lê Trí Tuệ
- Lê Trinh
- Lê Trọng Nghĩa
- Lê Trọng Nguyễn
- Lê Trung Tĩnh
- Lê Trường Thanh
- Lê Tuấn Huy
- Lê Tuyết Hạnh
- Lê Văn Bỉnh
- Lê Văn Hảo
- Lê Văn Hiếu
- Lê Văn Hòa
- Lê Văn Luân
- Lê Văn Sơn
- Lê Văn Trung
- Lê Văn Tùng
- Lê Vĩnh Tài
- Lê Vĩnh Triển
- Lê Vũ Trường Giang
- Lê Xuân Khoa
- Lê Xuyên
- Li Edelkoort
- Li Zhongqin
- Liêu Diệc Vũ
- Liêu Thái
- Liễu Trương
- Linh Nguyên
- Linh Văn
- Linh Vân
- Linh-Chân Brown
- LKH
- Lorca
- Louis Aragon
- Louise Glück
- Lộc Vàng
- Luân Hoán
- Ludwig von Mises
- Luke Hunt
- Luke Turner
- Lữ Kiều
- Lữ Quỳnh
- Lương Đào
- Lương Thiệu Quân
- Lương Thư Trung
- Lưu Á Châu
- Lưu Bình Nhưỡng
- Lưu Diệu Vân
- Lưu Đức Trung
- Lưu Hà
- Lưu Hiểu Ba
- Lưu Khánh Thơ
- Lưu Mê Lan
- Lưu Minh Hải
- Lưu Na
- Lưu Nhi Dũ
- Lưu Quang Vũ
- Lưu Thuỷ Hương
- Lưu Thủy Hương
- Lưu Trọng Văn
- Lưu Uyên Khôi
- Lý Đợi
- Ly Hoàng Ly
- Lý Ngang
- Ly Phạm
- Lý Quang Hoàn
- Lý Thanh
- Lý Tiến Dũng
- Lý Toàn Thắng
- Lý Trực Dũng
- Lý Xuân Hải
- Lydia Davis
- Lynh Bacardi
- LysP
- M. Gorky
- M.L. Gasparov
- Mạc Phong Tuyền
- Mạc Văn Trang
- Mạc Việt Hồng
- Mạch Nha
- Mạch Quang Thắng
- Mai An Nguyễn Anh Tuấn
- Mai Anh Tuấn
- Mai Bá Ấn
- Mai Chanh
- Mai Hiền
- Mai Khôi
- Mai Kim Ngọc
- Mai Nhật
- Mai Ninh
- Mai Quốc Ấn
- Mai Quỳnh
- Mai Quỳnh Nam
- Mai Sơn
- Mai Thái Lĩnh
- Mai Thanh Sơn
- Mai Thảo
- Mai Tú Ân
- Mai Văn Hoan
- Mai Văn Phấn
- Mai Văn Tính
- Mamleev
- Mạnh Kim
- Marc Andrus
- Marcel Reich-Ranicki
- Marci Shore
- Marco Ferrarese
- Margarita Lyutova
- Maria Donovan
- Maria Ressa
- Mario Vargas Llosa
- Marion Hennebert
- Mark Binelli
- Mark Frankland
- Mark Strand
- Marta Hillers
- Martin Jankowski
- Martin Kulldorff
- Marty Robbins
- Mary Morose
- Mary Walsh
- Mathias Mayer
- Matthew Clayfield
- Matthew Crawford
- Maurice Blanchot
- Maximilian Steinbeis
- May
- Maya Angelou
- Mặc Đỗ
- Mặc Lâm
- Mân Côi
- McAmmond Nguyễn Thị Tư
- Media Văn Việt
- Michael Burawoy
- Michael Scammell
- Miêng
- Mike Ives
- Mikhail Shishkin
- Mikhail Viktorovich Zygar
- Milan Kundera
- Mimmi Diệu Hường Bergström
- MInh Anh
- Minh Huệ
- Minh Hùng
- Minh Luật
- Minh Quang – Lê Chiên
- Minh Quang Ho
- Minh Tâm
- Minh Thùy
- Minh Thư
- Minh Toàn
- Minh Tuấn
- Mỹ Hằng
- Mỹ Lan
- N. S. Khrushchev
- Nam Dao
- Nam Dao Nguyễn Mạnh Hùng
- Nam Đan
- Nam Đông
- Nam Nguyên
- Nam Sơn
- Natalia lacovelli
- Nataliya Zhynkina
- Natsume Sōseki
- Nay Aung
- ng. anhanh
- Ng.Uyển Nicole Dương
- Ngải Vị VỊ
- Ngân Xuyên
- Nghệ thuật
- Nghiêm Lương Thành
- Nghiêm Phương Mai
- Nghiêm Xuân Hồng
- Nghiên Cứu Phê Bình
- Ngo Thu
- Ngọc Anh
- Ngọc Duy Phan
- Ngoc Hien Bui
- Ngọc Linh
- Ngô Anh Tuấn
- Ngô Bảo Châu
- Ngô Đình Thẩm
- Ngô Đồng
- Ngô Hương Giang
- Ngô Khắc Tài
- Ngộ Không Phí Ngọc Hùng
- Ngô Liêm Khoan
- Ngô Minh
- Ngô Minh Khôi
- Ngô Ngọc Loan
- Ngô Ngọc Trai
- Ngô Nguyên Dũng
- Ngô Quốc Phương
- Ngô Quốc Thịnh
- Ngô Thế Vinh
- Ngô Thị Kim Cúc
- Ngô Thị Thanh Lịch
- Ngô Tùng Phong
- Ngô Tự Lập
- Ngô Văn
- Ngô Văn Giá
- Ngô Viết Nam Sơn
- Ngô Viết Trọng
- Ngô Vĩnh Long
- Ngô Xuân Hội
- Ngô Xuân Phúc
- Ngô Xuân Thảo
- Ngu Yên
- Nguyen Duc Thanh
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Anh Dũng
- Nguyễn Anh Tuấn
- Nguyễn Anh Tuấn - đạo diễn
- Nguyễn Bá Chung
- Nguyễn Bách Việt
- Nguyễn Bảo Chân
- Nguyễn Bắc Sơn
- Nguyên Bình
- Nguyên Cầm
- Nguyên Chánh
- Nguyễn Chí Hoan
- Nguyễn Chí Trung
- Nguyễn Chí Tuyến
- Nguyễn Chinh Trung
- Nguyễn Cung Thông
- Nguyễn Cường
- Nguyễn Danh Bằng
- Nguyễn Danh Huế
- Nguyễn Danh Lam
- Nguyễn Ðăng Thường
- Nguyễn Duy
- Nguyễn Dương Quang
- Nguyễn Đạt
- Nguyễn Đắc Kiên
- Nguyễn Đắc Xuân
- Nguyễn Đăng Điệp
- Nguyễn Đăng Hưng
- Nguyễn Đăng Khoa
- Nguyễn Đăng Mạnh
- Nguyễn Đăng Na
- Nguyễn Đăng Quang
- Nguyễn Đăng Thường
- Nguyễn Đình Ấm
- Nguyễn Đình Bin
- Nguyễn Đình Bổn
- Nguyễn Đình Chú
- Nguyễn Đình Cống
- Nguyễn Đình Đăng
- Nguyễn Đình Huỳnh
- Nguyễn Đình Thắng
- Nguyễn Đình Thi
- Nguyễn Đình Toàn
- Nguyễn Đổng Chi
- Nguyễn Đông Thức
- Nguyễn Đức
- Nguyễn Đức Dương
- Nguyễn Đức Hiệp
- Nguyễn Đức Mậu
- Nguyễn Đức Sơn
- Nguyễn Đức Thắng
- Nguyễn Đức Tiến
- Nguyễn Đức Tùng
- Nguyễn Đức Tường
- Nguyễn Gia Trí
- Nguyên Giác
- Nguyên Giác Phan Tấn Hải
- Nguyễn Hà Luân
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Hải Yến
- Nguyễn Hàn Chung
- Nguyễn Hiến Lê
- Nguyễn Hoa Lư
- Nguyễn Hoài Nam
- Nguyễn Hoài Văn
- Nguyễn Hoài Vân
- Nguyễn Hoàn
- Nguyễn Hoàng Ánh
- Nguyễn Hoàng Anh Thư
- Nguyễn Hoàng Diệu Thủy
- Nguyễn Hoàng Diệu Thúy
- Nguyễn Hoàng Giao
- Nguyễn Hoàng Linh
- Nguyễn Hoàng Trung
- Nguyễn Hoàng Văn
- Nguyễn Hồng Anh
- Nguyễn Hồng Giao
- Nguyễn Hồng Hưng
- Nguyễn Hồng Lam
- Nguyễn Hồng Nhung
- Nguyễn Hồng Thục
- Nguyễn Huệ Chi
- Nguyễn Hùng
- Nguyễn Huy Hoàng
- Nguyễn Huy Thiệp
- Nguyễn Huy Vũ
- Nguyên Hưng
- Nguyễn Hưng Quốc
- Nguyễn Hương
- Nguyễn Hữu Đễ
- Nguyễn Hữu Hồng Minh
- Nguyễn Hữu Liêm
- Nguyễn Hữu Nhật
- Nguyễn Hữu Sơn
- Nguyễn Hữu Thiết
- Nguyễn Hữu Việt Hưng
- Nguyễn Hữu Vinh
- Nguyễn kc Hậu
- Nguyễn Khải
- Nguyễn Khánh Duy
- Nguyễn Khánh Trường
- Nguyễn Khắc An
- Nguyễn Khắc Bình
- Nguyễn Khắc Mai
- Nguyễn Khắc Phê
- Nguyễn Khắc Phi
- Nguyễn Khắc Phục
- Nguyễn Khiêm
- Nguyễn Khôi
- Nguyễn Kiến Phước
- Nguyễn Kiều Dung
- Nguyễn Kiều Hưng
- Nguyên Lạc
- Nguyễn Lãm Thắng
- Nguyễn Lan Phương
- Nguyễn Lân Bình
- Nguyễn Lân Thắng
- Nguyễn Lê Hồng Hưng
- Nguyễn Lệ Uyên
- Nguyễn Linh Giang
- Nguyễn Linh Quang
- Nguyễn Lộ Trạch
- Nguyễn Luận
- Nguyễn Lương Hải Khôi
- Nguyễn Lương Ngọc
- Nguyễn Lương Vỵ
- Nguyễn Mai
- Nguyễn Man Nhiên
- Nguyễn Mạnh An Dân
- Nguyễn Mạnh Côn
- Nguyễn Mạnh Đẩu
- Nguyễn Mạnh Tiến
- Nguyễn Manh Trinh
- Nguyễn Mạnh Trinh
- Nguyễn Mạnh Tuấn
- Nguyễn Mạnh Tường
- Nguyễn Minh Anh
- Nguyễn Minh Hòa
- Nguyễn Minh Kính
- Nguyễn Minh Nhị
- Nguyễn Minh Nhựt
- Nguyễn Minh Thuyết
- Nguyễn Mộng Giác
- Nguyên Ngọc
- Nguyễn Ngọc Chu
- Nguyễn Ngọc Giao
- Nguyễn Ngọc Hoa
- Nguyễn Ngọc Lanh
- Nguyễn Ngọc Liễm
- Nguyễn Ngọc Lung
- Nguyễn Ngọc Tâm
- Nguyễn Ngọc Thiện
- Nguyễn Ngọc Tú Anh
- Nguyễn Ngọc Tư
- Nguyên Nguyên
- Nguyễn Nguyên Bình
- Nguyễn Nhật Tín
- Nguyên Nhi
- Nguyễn Như Huy
- Nguyễn Phạm Hùng
- Nguyễn Phú Yên
- Nguyễn Phúc Vĩnh Ba
- Nguyễn Phượng
- Nguyễn Phương Đình
- Nguyễn Phương Mai
- Nguyễn Phương Mạnh
- Nguyễn Quang
- Nguyễn Quang A
- Nguyễn Quang Bình
- Nguyễn Quang Duy
- Nguyễn Quang Dy
- Nguyễn Quang Đồng
- Nguyễn Quang Hồng
- Nguyễn Quang Hưng
- Nguyễn Quang Lập
- Nguyễn Quang Thạch
- Nguyễn Quang Thân
- Nguyễn Quang Thiều
- Nguyễn Quang VInh
- Nguyễn Quân
- Nguyễn Quốc Lâm
- Nguyễn Quốc Thái
- Nguyễn Quốc Toàn
- Nguyễn Quốc Trụ
- Nguyễn Quốc Tuấn
- Nguyên Sa
- Nguyễn Sĩ Dũng
- Nguyễn Sơn Lâm
- Nguyễn Sỹ Phương
- Nguyễn Sỹ Tế
- Nguyễn Tà Cúc
- Nguyễn Tài Cẩn
- Nguyễn Tấn Cứ
- Nguyễn Tất Nhiên
- Nguyễn Thạch Giang
- Nguyễn Thái Hòa
- Nguyễn Thái Hợp
- Nguyễn Thái Sơn
- Nguyễn Thái Tuấn
- Nguyễn Thanh Bình
- Nguyễn Thanh Châu
- Nguyễn Thanh Giang
- Nguyễn Thanh Hiện
- Nguyễn Thanh Hùng
- Nguyễn Thanh Huyền
- Nguyễn Thanh Mỹ
- Nguyễn Thành Nam
- Nguyễn Thanh Nghị
- Nguyễn Thanh Nguyệt
- Nguyễn Thành Phong
- Nguyễn Thanh Sơn
- Nguyễn Thành Sơn
- Nguyễn Thanh Tâm
- Nguyễn Thành Thi
- Nguyễn Thanh Tuyền
- Nguyễn Thanh Văn
- Nguyễn Thanh Việt
- Nguyễn Thế Hùng
- Nguyễn Thế Thanh
- Nguyễn Thị Bích Hậu
- Nguyễn Thị Bích Ngà
- Nguyễn Thị Bình
- Nguyễn thị Cỏ May
- Nguyễn Thị Dư Khánh
- Nguyễn Thị Hải
- Nguyễn Thị Hậu
- Nguyễn Thị Hiền
- Nguyễn Thị Hoàng
- Nguyễn Thị Hoàng Bắc
- Nguyễn Thị Khánh Minh
- Nguyễn Thị Khánh Trâm
- Nguyễn Thị Kim Chi
- Nguyễn Thị Kim Phụng
- Nguyễn Thị Minh Ngọc
- Nguyễn Thị Minh Thương
- Nguyễn Thị Ngọc Hải
- Nguyễn Thị Ngọc Nhung
- Nguyễn Thị Oanh
- Nguyễn Thị Phước
- Nguyễn Thị Thanh Bình
- Nguyễn Thị Thanh Hải
- Nguyễn Thị Thanh Lưu
- Nguyễn Thị Thanh Xuân
- Nguyễn Thị Thanh Yến
- Nguyễn Thị Thảo An
- Nguyễn Thị Thúy Hạnh
- Nguyễn Thị Thùy Linh
- Nguyễn Thị Thụy Vũ
- Nguyễn Thị Tịnh Thy
- Nguyễn Thị Từ Huy
- Nguyễn Thị Vinh
- Nguyễn Thiện Tống
- Nguyễn Thói Đời
- Nguyễn Thông
- Nguyễn Thu Quỳnh
- Nguyễn Thu Trang
- Nguyễn Thùy Dương
- Nguyễn Thúy Hạnh
- Nguyễn Thụy Long
- Nguyễn Thuỵ Phương
- Nguyễn Thùy Song Thanh
- Nguyễn Thỵ
- Nguyễn Thy Anh
- Nguyễn Tiến Dũng
- Nguyễn Tiến Lập
- Nguyễn Tiến Trung
- Nguyễn Tiến Văn
- Nguyễn Trần Bạt
- Nguyễn Tri Phương Đông
- Nguyễn Triệu Nam
- Nguyễn Trọng Bình
- Nguyễn Trọng Chức
- Nguyễn Trọng Huân
- Nguyễn Trọng Khôi
- Nguyễn Trọng Tạo
- Nguyễn Trung
- Nguyễn Trung Bảo
- Nguyễn Trung Dân
- Nguyễn Trung Hiếu
- Nguyễn Trung Kiên
- Nguyễn Trung Thuần
- Nguyễn Trường Giang
- Nguyễn Trường Huy
- Nguyễn Trường Uy
- Nguyễn Tuấn
- Nguyễn Tuấn Anh
- Nguyễn Tuấn Khoa
- Nguyễn Tùng Linh
- Nguyễn Tuyết Lan
- Nguyễn Tuyết Lộc
- Nguyễn Tư Nghiêm
- Nguyễn Tử Siêm
- Nguyễn Tường Bách
- Nguyễn Tường Thiết
- Nguyễn Tường Thụy
- Nguyễn Ước
- Nguyễn Vạn Phú
- Nguyễn Văn
- Nguyễn Văn Ba
- Nguyễn Văn Chính
- Nguyễn Văn Ðậu
- Nguyễn Văn Dũng
- Nguyễn Văn Đài
- Nguyễn Văn Gia
- Nguyễn Văn Hạnh
- Nguyễn Văn Hùng
- Nguyễn Văn Huyên
- Nguyễn Văn Lợi
- Nguyễn Văn Lục
- Nguyễn Văn Miếng
- Nguyễn Văn Nghệ
- Nguyễn Văn Nho
- Nguyễn Văn Phong
- Nguyễn Văn Phú
- Nguyễn Văn Phước
- Nguyễn Văn Sâm
- Nguyễn Văn Sơn
- Nguyễn Văn Tao
- Nguyễn Văn Thiệu
- Nguyễn Văn Thọ
- Nguyễn Văn Trọng
- Nguyễn Văn Trung
- Nguyễn Văn Tuấn
- Nguyễn Văn Vĩnh
- Nguyễn Văn Xuân
- Nguyễn Vi Khải
- Nguyễn Vi Yên
- Nguyễn Viện
- Nguyễn Việt Anh
- Nguyễn Việt Chiến
- Nguyễn Viết Lãm
- Nguyễn Vĩnh Nguyên
- Nguyễn Vũ Hiệp
- Nguyễn Vũ Tiềm
- Nguyễn Vỹ
- Nguyễn Vy Khanh
- Nguyễn Xuân Diện
- Nguyễn Xuân Hằng
- Nguyễn Xuân Hoàng
- Nguyễn Xuân Hưng
- Nguyễn Xuân Khánh
- Nguyễn Xuân Nghĩa
- Nguyễn Xuân Nha
- Nguyễn Xuân Quang
- Nguyễn Xuân Thiệp
- Nguyễn Xuân Thọ
- Nguyễn Xuân Tiệp
- Nguyễn Xuân Tường Vy
- Nguyễn Xuân Xanh
- Nguyễn Ý Thuần
- Nguyên Yên
- Nguyễn-Chương Mt
- Nguyễn-hòa-Trước
- Nguyệt Chu
- Nguyệt Quỳnh
- Nguyệt Vi
- Ngự Thuyết
- Người Buôn Gió
- Ngyễn Trung Bảo
- Nh. Tay Ngàn
- Nhã
- Nhã Ca
- Nhã Duy
- Nhã Thuyên
- Nhan Do Thanh
- Nhân Hồng
- Nhật Chiêu
- Nhật Lệ
- Nhất Linh
- Nhật Tiến
- Nhật Tuấn
- Nhất Uyên
- Nhị Linh
- Nhị Ngã
- Nhóm Vì một Hà Nội xanh
- Như Huy
- Như Không
- Như Quỳnh
- Như Quỳnh de Prelle
- Như Ý
- Nhược Thủy
- Niall Ferguson
- Nick Hilden
- Nicolas Casey
- Nikulin
- Nina McPherson
- Ninh Dương
- Ninh Kiều
- Nobert Hummelt
- Nông Hồng Diệu
- NP Phan
- Obama
- Ocean Vương
- Octavio Paz
- Oksana Zabuzhko
- Oleg Kashin
- Ondrej Slowik
- onggiaolang
- Orlando Figes
- Orwell
- Oscar Salemink
- Oscar Wilde
- Pablo Neruda
- Palmer
- Patrick Lodge
- Paul Auster
- Paul Celan
- Paul Hoover
- Paul Mendez
- Paul Mozur
- Paul Theroux
- Paul-François Paoli
- Paulus Lê Sơn
- Pavel Basinsky
- Pavlo Vyshebaba
- Pawel Kuczynski
- Paweł Łepkowski
- Percy Mabandu
- Pervez Hoodbhoy
- Peter Hansen
- Peter Harvey
- Peter Kleiner
- Peter Singer
- Phạm Anh Tuấn
- Phạm Biểu Tâm
- Phạm Cao Hoàng
- Phạm Châu
- Phạm Chí Dũng
- Phạm Chi Lan
- Phạm Chu Sa
- Phạm Công Luận
- Phạm Công Thiện
- Phạm Công Út
- Phạm Duy
- Phạm Duy Nghĩa
- Phạm Đình Trọng
- Phạm Đình Vy
- Phạm Đoan Trang
- Phạm Hải Anh
- Phạm Hải Âu
- Phạm Hiền Mây
- Phạm Hoàng Quân
- Phạm Hồng Sơn
- Phạm Hùng Việt
- Phạm Huy Thông
- Phạm Khiêm Ích
- Phạm Kiều Tùng
- Phạm Kỳ Đăng
- Phạm Lệ Quyên
- Phạm Lê Vương Các
- Phạm Linh
- Phạm Lưu Vũ
- Phạm Minh Hoàng
- Phạm Minh Ngọc
- Phạm Minh Quân
- Phạm Minh Trung
- Phạm Ngọc Lư
- Phạm Ngọc Thái
- Phạm Ngọc Tiến
- Phạm Nguyên Trường
- Phạm Phan Long
- Phạm Phú Cường
- Phạm Phú Hải
- Phạm Phú Minh
- Phạm Phú Phong
- Phạm Phú Thứ
- Phạm Phú Viết
- Phạm Phúc Thịnh
- Phạm Phương
- Phạm Quang Ái
- Phạm Quang Long
- Phạm Quang Trung
- Phạm Quang Tuấn
- Phạm Sỹ Sáu
- Phạm Tăng
- Phạm Thành
- Phạm Thành Hưng
- Phạm Thanh Nghiên
- Phạm Thảo Nguyên
- Phạm Thế Cường
- Phạm Thị
- Phạm Thị Anh Nga
- Phạm Thị Hoài
- Phạm Thị Kiều Ly
- Phạm Thị Ngọc
- Phạm Thị Phương
- Phạm Thiên Ân
- Phạm Thiên Thư
- Phạm Tín An Ninh
- Phạm Toàn
- Phạm Trần
- Phạm Trọng Chánh
- Phạm Trung Nghĩa
- Phạm Tuấn
- Phạm Tư Thanh Thiện
- Phạm Tường Vân
- Phạm Văn
- Phạm Văn Khoái
- Phạm Văn Quang
- Phạm Văn Tình
- Phạm Văn Vũ
- Pham Viem Phuong
- Phạm Viêm Phương
- Phạm Viết Đào
- Phạm Việt Hưng
- Phạm Vũ Lửa Hạ
- Phạm Xuân Đài
- Phạm Xuân Hùng
- Phạm Xuân Nguyên
- Phạm Xuân Trường
- Phan An Sa
- Phan Ba
- Phan Bội Châu
- Phan Cẩm Thượng
- Phan Châu Thành
- Phan Cự Đệ
- Phan Đạo
- Phan Đắc Lữ
- Phan Đình Diệu
- Phan Độc Lập
- Phan Hải-Đăng
- Phan Hồng Giang
- Phan Huy Dũng
- Phan Huy Đường
- Phan Huy Lê
- Phan Huyền Thư
- Phan Kế Toại
- Phan Khôi
- Phan Lặng Yên
- Phan Mạnh Quỳnh
- Phan Nam Sinh
- Phan Ngọc
- Phan Nguyên
- Phan Nhật Nam
- Phan Nhiên Hạo
- Phan Ni Tấn
- Phan Phương Đạt
- Phan Quang
- Phan Tấn Hải
- Phan Tấn Uẩn
- Phan Thanh Bình
- Phan Thắng
- Phan Thế Hải
- Phan Thị Hà Dương
- Phan Thị Kim Phúc
- Phan Thị Trọng Tuyển
- Phan Thị Vàng Anh
- Phan Thúy Hà
- Phan Trang Hy
- Phan Trí Đỉnh
- Phan Trọng Hoàng Linh
- Phan Văn Giưỡng
- Phan Văn Thắng
- Phan Vũ
- Phan Xine
- Phan Xuân Sinh
- Phannguyên Psg
- Phanxipăng
- Phaolô VI
- Pháp Hoan
- Pháp Vân
- Phapxa Chan
- Phát biểu nhận giải Văn Việt
- Phil Caputo
- Philip Larkin
- Philip Roth
- Phong Linh
- Phong Nguyen
- Phong Quang
- Phố Văn
- Phú Quang
- Phù Sa
- Phúc Lai GB
- Phúc Tiến
- Phunchok Stobdan
- Phùng Anh Kiệt
- Phùng Hi
- Phùng Hoài Ngọc
- Phùng Học Vinh
- Phùng Ngọc Kiên
- Phùng Nguyễn
- Phùng Quán
- Phùng Thành Chủng
- Phùng Thị Hạ Nguyên
- Phùng Thị Như Hà
- Phuong Ta
- Phương Hương
- Phương Phương
- Phương Thảo
- Phương Thuý
- Phương Uy
- Pierre Darriulat
- Pierre Lemieux
- Prashanth Parameswaran
- Qladimir Pyljow
- Quách Hạo Nhiên
- Quách Tấn
- Quách Thoại
- Quảng Diệu Trần Bảo Toàn
- Quang Dũng
- Quang Đức
- Quang Minh
- Quang Phan
- Quảng Tánh Trần Cầm
- Quế Hương
- Quốc Dũng
- Quốc Phương
- Quốc Toản
- Quyên Di
- Quyên Hoàng
- Quỳnh Iris de Prelle
- Quỳnh Vi
- Rabindranath Tagore
- Rainer Maria Rilke
- Ralph Chaplin
- Rebecca Solnit
- Reiner Traub
- Remo Verdickt
- Riccardo Gazzaniga
- Richard C. Paddock
- Richard Millet
- Richard Serra
- Robert McCrump
- Roger Vu
- Roland Barthes
- Romain Rolland
- Ronald F. Inglehart
- Ruben David Gonzalez Gallego
- Ruth Ingram
- Ryszard Legutko
- Salman Rushdie
- Salvatore Babones
- Sam Dresser
- Sạn chữ
- Sandra Kerschbaumer
- Sara Teasdale
- Sarah Pulliam Bailey
- Sarah Thornton
- Sáu Nghệ
- Sergio Bitar
- Shakespeare
- Shannon Van Sant
- Sheila Fischman
- Sheila Ngoc Pham
- Sheri Berman
- Shigeeda Yutaka
- Shukshin
- Simon Johnson
- Sire Apm Lukwesa
- Slavoj Žižek
- Sohaniim
- Son Kieu Mai
- Song Chi
- Song Hà
- Song Nguyễn
- Song Phạm
- Song Phan
- Song Thao
- Số đặc biệt
- Sơn Ca
- Sơn Hoàng Liên
- Sơn Kiều Mai
- Sơn Nam
- Stefano Harney
- Stephan Koester
- Stephen B. Young
- Steve Earle
- Susan Sontag
- Suzuki Katsuhiko
- Sương Nguyệt Minh
- Sương Quỳnh
- Svetlana Alexievich
- Svetlana Alexievitch
- Svetlana Alexiévitch
- T. Đ.
- T.Vấn
- Tạ Anh Thư
- Tạ Chí Đại Trường
- Tạ Duy Anh
- Tạ Tỵ
- Tạ Văn Tài
- Tạ Văn Thông
- Tạ Xuân Hải
- Tadeusz Rósewicz
- Tam Ích
- Tamarchenko
- Tàn Tuyết
- Taras Shevchenko
- Tăng Quang
- Tâm An
- Tâm Chánh
- Tâm Don
- Tâm Thường Định
- Tâm Việt
- Tấn An
- Teolinda Gersão
- Teresa Mỹ Chúc
- Thạch Đạt Lang
- Thạch Quỳ
- Thạch Thảo
- Thái Bá Tân
- Thái Bá Vân
- Thái Bảo
- Thái Hà
- Thái Hạo
- Thái Kế Toại
- Thái Kim Lan
- Thái Ngọc San
- Thái Sinh
- Thái Thanh
- Thái Thăng Long
- Thái Tuấn
- Thái Văn
- Thái Văn Đào
- Thái Vũ
- Thạnh Đà
- Thanh Hằng - Anh Khoa
- Thành Lộc
- Thanh Nam
- Thanh Ngọc
- Thanh Phương
- Thanh Tâm Tuyền
- Thanh Thảo
- Thanh Thuỷ
- Thanh Trúc
- Thanh Tùng
- Thanh Xuân
- Thanhhà Lại
- Thảo Dân
- Thao Dinh
- Thảo luận
- Thảo Nguyên
- Thảo Trường
- Thảo Vy
- Thẩm Đống
- Thận Nhiên
- Thân Trọng Mẫn
- Thân Trọng Sơn
- Thế Dũng
- Thế Giang
- Thế Quân
- THẾ THANH
- Thế Uyên
- Thi Hoàng
- Thi Nguyên
- Thi sỹ ỦA
- Thi Vũ
- Thích Nhất Hạnh
- Thích Nữ Chân Không
- Thích Phước An
- Thierry Leclère
- Thierry Lentz
- Thiên Di
- Thiên Điểu
- Thiền Lâm
- Thiền Nguyễn
- Thiên Thai
- Thiện Tùng
- Thiện Ý
- Thiết Thạch
- Thiếu Khanh
- Thiều Mai Lâm
- Tho Nguyen
- Thomas A. Bass
- Thomas Bo Pedersen
- Thomas Mahler
- Thomas S. Mullaney
- Thông Đặng
- Thơ
- Thu Phong
- Thu Vàng
- Thuận
- Thuần Ngô
- Thuận Paris
- Thuận Thiên
- Thục Quyên
- Thụy An
- Thùy Dung
- Thụy Khuê
- Thùy Linh
- Thụy My
- Thư Bạn Đọc
- Thường Quán
- Thy An
- Tịch Ru
- Tiet Hung Thai
- Tiêu Dao Bảo Cự
- Tiêu Kiện Sinh
- Tiểu Tử
- Tillman Miller
- Timothy Garton Ash
- Timothy Snyder
- Tina Hà Giang
- Tô Đăng Khoa
- Tô Hải
- Tô Hoàng
- Tố Hữu
- Tô Lan Hương
- Tô Ngọc Vân
- Tô Thẩm Huy
- Tô Thùy Yên
- Tô Văn Trường
- Tôi Đây
- Tôn Thất Thông
- Tống Văn Công
- Trà Đóa
- Trà Nhiên
- Tracy K. Smith
- Tran Dinh Dung
- Tran Nam Dung
- Trang Châu
- Trang Hạ
- Trang Thanh
- Trang Thế Hy
- Trangđài Glassey Trầnguyễn
- Trangđài Glasssey-Trầnguyễn
- Trao đổi
- Trầm Tử Thiêng
- Trần Anh Hùng
- Trần Bá Đại Dương
- Trần Bang
- Trần Bình Nam
- Trần C. Trí
- Trần Cao Lĩnh
- Trần Cao Tường
- Trần Công Tâm
- Trần Công Tín
- Trần Dạ Từ
- Trần Dần
- Trần Doãn Nho
- Trần Dũng Thanh Huy
- Trần Duy
- Trần Duy Phiên
- Trần Duy Trung
- Trần Đăng Khoa
- Trần Đăng Tuấn
- Trần Đĩnh
- Trần Đình Bút
- Trần Đình Hoành
- Trần Đình Lương
- Trần Đình Sơn Cước
- Trần Đình Sử
- Trần Đình Triển
- Trần Đình Trợ
- Trần Độ
- Trần Đồng Minh
- Trần Đức Anh Sơn
- Trần Đức Thảo
- Trần Đức Tiến
- Trần Đức Tín
- Trần Đức Toản
- Trần Gia Huấn
- Trần Gia Ninh
- Trần Hà Linh
- Trần Hạ Tháp
- Trần Hạ Vi
- Trần Hải
- Trần Hạnh
- Trần Hậu
- Trần Hoài Anh
- Trần Hoài Thư
- Trần Hoàng Phố
- Trần Hoàng Trúc
- Trần Hoàng Vy
- Trần Hùng
- Trần Huy Bích
- Trần Huy Minh Phương
- Trần Huy Quang
- Trần Huỳnh Duy Thức
- Trần Hữu Dũng
- Trần Hữu Khánh
- Trần Hữu Quang
- Trần Hữu Tá
- Trần Hữu Thục
- Trần Khánh Triệu
- Trần Kiêm Đoàn
- Trần Kiêm Trinh Tiên
- Trần Kim Trắc
- Trần Kỳ Trung
- Trần Lam
- Trần Lê Sơn Ý
- Trần Lương
- Trần Lý Trí Tân
- Trần Mạnh Hảo
- Trần Mạnh Tuấn
- Trần Minh Phi
- Trần Minh Quốc
- Trần Mộng Tú
- Trần Nam Bình
- Trần Ngân Hà
- Trần Nghi Hoàng
- Trần Ngọc Cư
- Trần Ngọc Hiếu
- Trần Ngọc Tuấn
- Trần Ngọc Vương
- Trần Nguyên Đán
- Trần Nhã Thụy
- Trần Nhương
- Trần Phong Giao
- Trần Phong Vũ
- Trần Quang Đức
- Trần Quang Lộc
- Trần Quốc Nam
- Trần Quốc Thuận
- Trần Quốc Toàn
- Trần Quốc Trọng
- Trần Quốc Vượng
- Trân Sa
- Trần Song Hào
- Trần Thành
- Trần Thanh Ái
- Trần Thanh Cảnh
- Trần Thanh Huy
- Trần Thanh Vân
- Trần Thắng
- Trần Thế Vĩnh
- Trần Thị Băng Thanh
- Trần Thị Diệu Tâm
- Trần Thị Lai Hồng
- Trần Thị Lam
- Trần Thị NgH.
- Trần Thị Nguyệt Mai
- Trần Thị Phương Phương
- Trần Thị Thanh Thoả
- Trần Thị Trường
- Trần Thiện Đạo
- Trần Thùy Mai
- Trần Tiến
- Trần Tiễn Cao Đăng
- Trần Tiến Dũng
- Trần Tiễn Khanh
- Trần Tố Nga
- Trần Trọng Dương
- Trần Trọng Thức
- Trần Trọng Vũ
- Trần Trung Chính
- Trần Trung Đạo
- Trần Tuấn
- Trần Từ Mai
- Trần Vàng Sao
- Trần Văn Chánh
- Trần Văn Đỉnh
- Trần Văn Khê
- Trần Văn Minh
- Trần Văn Nam
- Trần Văn Thọ
- Trần Văn Thủy
- Trần Văn Tý
- Trần Vấn Lệ
- Trần Việt Hà
- Trần Viết Ngạc
- Trần Vinh Dự
- Trần Vũ
- Trần Vũ Hải
- Trần Vương Thuấn
- Trần Vương Thuận
- Trần Wũ Khang
- Trần Xuân Hoài
- Trần Xuân Linh
- Trần Xuân Lĩnh
- Trần Xuân Thảo
- Trần Yên Hòa
- Trần Yên Nguyên
- Trên
- Trên Facebook
- Trên Facebook/Minds
- Trên kệ sách
- Trên trang diaCRITICS
- Trí Hiệu Dân
- Triều Anh
- Triều Hoa Đại
- Triêu Nhan
- Triều Sơn
- Triệu Tử Dương
- Trịnh Anh Tuấn
- Trịnh Bá Phương
- Trịnh Bách
- Trịnh Cao Hòa Thanh
- Trịnh Chu
- Trịnh Công Sơn
- Trịnh Cung
- Trịnh Duy Kỳ
- Trịnh Hữu Long
- Trịnh Kim Tiến
- Trịnh Lữ
- Trịnh Minh Tuấn
- Trịnh Sơn
- Trịnh Thanh Thủy
- Trịnh Thu Tuyết
- Trịnh Vĩnh Phúc
- Trịnh Xuân Thuận
- Trịnh Xuân Thủy
- Trịnh Y Thư
- Trọng Anh
- Trọng Phú
- Trọng Thành
- Tru Sa
- Trúc Giang
- Trúc Thông
- Trúc Ty
- Trump
- Trung Bảo
- Trung Dũng Kqd
- Trùng Dương
- Trung Trung Đỉnh
- Trư Sa
- Trường An
- Trương Anh Ngọc
- Trương Anh Thụy
- Trương Chính
- Trương Duy Nhất
- Trương Đăng Dung
- Trương Điện Thắng
- Trương Đình Phượng
- Trương Hồng Quang
- Trương Huy San
- Trường Minh
- Trương Ngọc Chương
- Trương Nguyên
- Trương Nguyện Thành
- Trương Nhân Tuấn
- Trương Phượng
- Trương Quang
- Trương Quang Đệ
- Trương Quang Nhuệ
- Trương Quang Vĩnh
- Trương Thị Ngọc Hân
- Trương Thiên Phàm
- Trương Thu Hiền
- Trương Tố Hoa
- Trương Trọng Nghĩa
- Trương Tửu
- Trương Văn Dân
- Trương Văn Vĩnh
- Trương Vũ
- Trương Xuân Thiên
- Tú Mỡ
- Tù Quốc Hoài
- Tù Sâm
- Tú Trung Hồ
- Tuấn Khanh
- Tuân Nguyễn
- Tuấn Thảo
- Tuệ Anh
- Tuệ Đăng
- Tuệ Nguyên
- Tuệ Nhật
- Tuệ Sĩ
- Tuệ Sỹ
- Tùng Dương Cola
- Tung Nguyen
- Turner
- Túy Hồng
- Tuyết Nghi
- Tư
- Từ Dung
- Tư liệu
- Tử Linh
- Từ Mai Trần Huy Bích
- Từ Quốc Hoài
- Từ Sâm
- Từ Thức
- Tưởng
- Tương Lai
- Umberto Eco
- Uông Tăng Kỳ
- Uông Triều
- Uyển Ca
- Uyên Nguyễn
- Uyên Thao
- Uyên Vũ
- V. Erofiev
- Vàng A Giang
- Varlam Shalamov
- Vasco Gargalo
- Vasily Makarovich
- Văn
- Văn Biển
- Văn Cao
- Văn Chinh
- Văn Công Hùng
- Văn Giá
- Văn học
- Văn học Miền Nam 54-75
- Văn Như Cương
- Văn Quang
- Văn Tâm
- Văn Việt
- Vấn đề hôm nay
- Vận Động Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016
- Vân Hạ
- Vân Phi
- Velcrow Ripper
- Veronica Melkozerova
- Vi Lãng
- Vi Trần
- Vi Yên
- Viet Thanh Nguyen
- Viên Linh
- Việt Bách
- Việt Bình
- Việt Dzũng
- Việt Khang
- Việt Phương
- Viktor Maslov
- Vinh Anh
- Vĩnh Hảo
- Vĩnh Quyền
- Virginia Heffernan
- Virginia Woolf
- Vladimir Nabokov
- Võ An Đôn
- Võ Anh Minh
- Võ Anh Thơ
- Võ Bá Cường
- Võ Đắc Danh
- Võ Định Hình
- Võ Đức Phúc
- Võ Hồng
- Võ Huy Tâm
- Võ Hương Quỳnh
- Võ Kỳ Điền
- Võ Ngàn Sông
- Võ Phiến
- Võ Thị Hảo
- Võ Thị Thu Hằng
- Võ Tiến Cường
- Võ Trí Hảo
- Võ Văn Quản
- Võ Văn Tạo
- Võ Văn Thôn
- Võ Xuân Quế
- Võ Xuân Sơn
- Volodymyr Vynnychenko
- Volodymyr Zelenskyy
- Vũ Bằng
- Vũ Biện Điền
- Vũ Cao Đàm
- Vũ Cát Tường
- Vũ Đình Hòe
- Vũ Đình Huỳnh
- Vũ Đình Liên
- Vũ Đình Phòng
- Vũ Đức Khanh
- Vũ Đức Phúc
- Vũ Đức Sao Biển
- Vu Gia
- Vũ Hà Văn
- Vũ Hạnh
- Vũ Hoàng Chương
- Vũ Hoàng Thư
- Vũ Hồng Ánh
- Vũ Huy Ngọc
- Vũ Huy Quang
- Vũ Khắc Hoè
- Vũ Khắc Khoan
- Vũ Kim Hạnh
- Vũ Kim Thu
- Vũ Lâm
- Vũ Lập Nhật
- Vũ My Lan
- Vũ Ngọc Giao
- Vũ Ngọc Hoàng
- Vũ Ngọc Tâm
- Vũ Ngọc Tiến
- Vũ Nho
- Vũ Oanh
- Vũ Quang Việt
- Vũ Quí Hạo Nhiên
- Vũ Quốc Ngữ
- Vũ Quỳnh Hương
- Vũ Quỳnh Nh.
- Vũ Thành Sơn
- Vũ Thanh Tâm
- Vũ Thanh Tùng
- Vũ Thành Tự Anh
- Vũ Thế Khôi
- Vũ Thị Hải
- Vũ Thị Nhuận
- Vũ Thị Phương Anh
- Vũ Thị Phương Lan
- Vũ Thị Thanh Mai
- Vũ Thư Hiên
- Vũ Tiến Lập
- Vũ Trọng Khải
- Vũ Tuấn Hoàng
- Vũ Từ Trang
- Vũ Tường
- Vũ Viết Tuân
- Vũ Xuân Tửu
- Vương Bích Ngọc
- Vương Đan
- Vương Huy
- Vương Ngọc Minh
- Vương Tiểu Nhị
- Vương Trí Nhàn
- Vương Trọng
- Vương Trùng Dương
- Vương Trung Hiếu
- Vy Thảo
- W. H. Auden
- Wa Praong
- Walt Whitman
- Walter Isaacson
- Wayne Karlin
- Wells
- Wilhelm Schmid
- Will Nguyen
- William Carlos Williams
- William Nee
- William Stafford
- Winston Phan Đào Nguyên
- Wislawa Szymborska
- Wolf Biermann
- Wolfgang Borchert
- Wynn Gadkar Wilcox
- Xie Tao
- Xuân Ba
- Xuân Diệu
- Xuân Dương
- Xuân Đài
- Xuân Minh
- Xuân Phượng
- Xuân Sách
- Xuân Thọ
- Xuân Vũ
- Xương Văn
- Y Chan
- Ý Nhi
- Y Uyên
- Yanis Varoufakis
- Yevgeny Yevtushenko
- Yên Ba
- Yên Khắc Chính
- Yến Năng
- Yên San
- Yên San Thụy Miên
- Yiyun Li
- Yoko Ogawa
- Yōko Ogawa
- Yuliya Ilchuk
- Yuno Bigboi
- Yves Sintomer
- Yvette Tan
- Zac Herman
Thơ Việt từ hiện đại đến hậu hiện đại (kỳ 25)
Inrasara
ĐỐI THOẠI HẬU HIỆN ĐẠI
(thay lời kết)
Năm năm nhập lưu hậu hiện đại: sáng tác, phê bình và nói chuyện, nhiều câu hỏi đặt ra với tôi. Vài trăm câu hỏi, nhưng chung quy tất cả đều có thể đúc kết lại thành hệ thống phản biện khá cố định. Cuối tháng 2-2009 vừa qua, nhân cuộc nói chuyện với sinh viên Khoa Sáng tác & Lí luận - phê bình, Trường Đại học Văn hóa ở Hà Nội, sau đó là các buổi trà dư tửu hậu nhưng không kém sôi nổi với bạn văn chương tại Thái Nguyên và Vinh, tôi có cơ hội kiểm lại các câu hỏi từng gặp. Tạm ghi chúng ra đây, vừa sắp đặt nhưng vẫn đầy ngẫu hứng, để độc giả cùng thưởng lãm và suy nghiệm cho riêng mình.
Inrasara
Chúng ta không có tự do, chưa sẵn sàng cho tự do, sợ tự do, thậm chí nói như E. Fromm – chúng ta chạy trốn tự do escape from freedom. Không tự do, bởi ta muôn đời lệ thuộc vào quyền lực đủ loại, đủ dạng. Từ ý thức hệ tôn giáo hay chính trị đến nền giáo dục ta thụ hưởng, từ truyền thống văn hóa đến nề nếp gia đình nơi ta sinh và lớn lên, từ uy tín của đạo sư hay lãnh tụ đến cuốn sách ta đọc, vân vân. Khi còn lệ thuộc vào một quyền lực nào bất kì là ta còn quy thuộc vào trung tâm. Còn trung tâm là ta còn chưa sắn sàng cho hậu hiện đại. Như ngay cách bố trí chỗ ngồi cho cuộc trò chuyện hôm nay cũng mang đầy “chất quyền lực”. Khi tri thức là một thứ quyền lực thì kẻ truyền đạt trí thực cũng dễ tạo cho mình một quyền lực: quyền lực của kẻ biết! Trong khi tôi không ý định mang cái biết đến với các bạn, và các bạn chỉ là người tiếp nhận thụ động. Mà cùng ngồi lại như là những sinh thể độc lập sẵn sàng cho tự do, cho tiếp cận một trào lưu văn chương mang ở tự thân yếu tính tự do. Chỉ khi bạn tự do bạn mới giải trung tâm. Giải trung tâm là căn cốt của tinh thần hậu hiện đại. Giải trung tâm ở mọi lãnh vực, mọi khía cạnh, cấp độ. Hậu hiện đại liên quan mật thiết với tự do.
Bằng lối mở như thế, chúng ta có thể thảo luận về hậu hiện đại được rồi.
Anh là người cổ xúy cho hậu hiện đại?
- Không! Tôi tìm hiểu văn chương đương đại Việt Nam, trong đó có hậu hiện đại.
Anh có thể nói rõ hơn?
- Tôi viết về hậu hiện đại sau khi Việt Nam đã có sáng tác hậu hiện đại.
Nhưng đọc anh, tôi có cảm giác anh đang cổ xúy cho nó.
- Tạp chí Việt số 7 đã cổ xúy cho chủ nghĩa hậu hiện đại từ cuối năm 2001 rồi (số 7, chủ đề Chủ nghĩa hậu hiện đại và Văn học Việt Nam). Tôi chỉ là kẻ đến sau. Viết về hậu hiện đại, tôi “đứng vào trong” nó để viết. Thiển nghĩ chỉ với thái độ “đứng vào trong” ấy, phê bình mới có cơ may đối xử công bằng với các trào lưu nghệ thuật, qua đó khai vỡ vùng u tối hãy còn phong kín của tác phẩm nghệ thuật. Tôi gọi đó là phê bình lập biên bản.
Phê bình lập biên bản, nghe kì kì sao ấy…
- Lập biên bản nghĩa là phơi mở sự việc như nó là thế mà không áp đặt một lối nhìn nào bất kì. Giữ nguyên hiện trường. Diễn đạt bằng ngôn từ giản đơn nhất có thể các quan điểm sáng tác, qua đối chứng với chính sáng tác phẩm của họ đặt trong tiến trình phát triển thơ Việt trong thời đại toàn cầu hóa.
Nghĩa là nhìn sáng tác hậu hiện đại qua chính lí thuyết mĩ học hậu hiện đại?
- Đúng. Chỉ như vậy ta mới nhận ra cái hay/ dở của nó mà không bị chi phối bởi định kiến hay lí thuyết văn học khác nó.
Nhưng vài nhà phê bình cho rằng Việt Nam chưa thể có sáng tác hậu hiện đại, bởi chưa có hoàn cảnh hậu hiện đại…
- Đó là người ta nói, tôi thì khác. Ngay hôm nay, trong cùng thời điểm, xã hội Việt Nam hiện hữu ít nhất năm thời kì lịch sử nhân loại. Nông nghiệp thì miễn bàn rồi, tại Sài Gòn và vài vùng phụ cận của nó như Tiền Giang, Bình Dương, Đồng Nai thôi, xã hội ta nhập nhằng thời kì tiền công nghiệp, công nghiệp, hậu công nghiệp và cả thời kì… hậu hái lượm nữa!
Anh có chủ quan không?
- Không! Bạn cứ đọc báo với xem tivi về tình trạng dân tộc Stiêng hay vài dân tộc thiểu số miền Bắc, về đời sống nông dân vùng sâu vùng xa miền Tây, rồi bạn thâm nhập vào cuộc sống đô thị Sài Gòn hiện thời thì nhận ra ngay.
Nhưng Việt Nam không có siêu tự sự để hội đủ yếu tố cho hậu hiện đại.
- Không ư? Ta có vài siêu tự sự nhập khẩu, và ta đang phải mang vác, chịu đựng chúng. Với cảm thức hậu hiện đại, ta đang tháo gỡ chúng. Từ đó sinh ra ý thức về vị trí xã hội hậu thuộc địa, về việc tranh đấu nữ quyền, về thế đứng ngoại biên của dân tộc thiểu số, về vấn đề chuyên quyền và chống chuyên quyền, cùng bao nhiêu thứ khác,… Các yếu tố ấy là cả miền đất mầu mỡ cho văn chương hậu hiện đại nảy sinh và phát triển.
Không ít người cho hậu hiện đại không thích hợp với truyền thống văn hóa Đông phương và Việt Nam.
- Thử nhìn sâu hơn vào truyền thống Đông phương và Việt Nam, ta nhận ra bao nhiêu nét tương đồng với tính hậu hiện đại. Tất nhiên những điều ấy chưa thể gọi là chủ nghĩa hậu hiện đại, nhưng chúng là những hạt mầm có khả năng thích ứng với tâm thức hậu hiện đại.
Nếu Thượng đế đã chết của Nietzsche được xem như phát ngôn bản lề mở đầu cho cảm thức hậu hiện đại, thì ở Đong phương, Thiền sư Vân Môn còn quyết liệt hơn: Phùng Phật sát Phật, hay vào thế kỉ hai mươi là tinh thần hủy trung tâm triệt để của Krishnamurti. Tại Việt Nam, Tuệ Trung Thượng sĩ đã nghịch rất “hậu hiện đại”: “Phật là Phật, anh là anh. Anh đâu cần làm Phật, Phật đâu cần làm anh”. Trong đời sống thường nhật của Việt Nam, “tính hậu hiện đại” vẫn bàng bạc.
Chủ nghĩa hậu hiện đại vào Việt Nam như thể một cơ duyên và cơ hội.
Nhưng dù gì thì gì, ta đang bàn về văn chương, mà thực tiễn sáng tác mới mang tính quyết định. Anh có thể kể tên nhà văn hậu hiện đại được không?
- Mười hai năm, trong đó năm 2002 được xem là năm bản lề chuyển hướng hệ mĩ học sáng tạo, tôi có thể kê biên ra trên dưới bốn mươi nhà văn, nhà thơ sáng tác có ít/ nhiều yếu tố hậu hiện đại trong cảm thức/ thủ pháp. Trong nước: Bùi Chát, Lý Đợi, Phan Bá Thọ, Trần Tiến Dũng, Như Huy, Nguyễn Quốc Chánh, Khúc Duy, Lynh Bacardi, Lê Vĩnh Tài, Inrasara, Bỉm, Nguyễn Thị Thúy Quỳnh, Đặng Thân, Nguyễn Viện, Lê Anh Hoài, Phạm Lưu Vũ, Nhật Chiêu, Hoàng Long, Phương Lan, Thanh Xuân, Vũ Thành Sơn, Trần Wũ Khang, Jalau Anưk, Miên Đáng, Liêu Thái; ngoài nước: Nguyễn Tôn Hiệt, Lữ, Nguyễn Hoàng Nam, Đỗ Kh, Vương Ngọc Minh, Đinh Linh, Nguyễn Đăng Thường, Hoàng Ngọc-Tuấn, Nguyễn Hoàng Tranh, Lê Nghĩa Quang Tuấn, Lê Thị Thấm Vân, Nguyễn Hoàng Bắc, Trần Vũ, Lê Văn Tài, Thận Nhiên.
Tôi biết trong số đó có vài người không nhận mình là hậu hiện đại.
- Đó là chuyện của họ, còn nhận ra yếu tố hậu hiện đại (cảm thức/ thủ pháp) trong tác phẩm họ là vấn đề của nhà phê bình. Có những nhà văn, nhà thơ sử dụng thủ pháp hậu hiện đại dù họ có thể chưa hoàn toàn viết với cảm thức hậu hiện đại.
Và cũng không ít người tự nhận tác phẩm mình là hậu hiện đại. Như mới đây nhà văn Nguyễn Đình Chính viết ngay trang bìa tác phẩm Online balô là “tiểu thuyết hậu hiện đại”.
- Đó cũng là việc của họ nữa. Tôi thì không cho đó là tiểu thuyết hậu hiện đại. Có khi còn phản hậu hiện đại nữa không chừng. Hậu hiện đại đâu phải cứ muốn gì thì viết. Hậu hiện đại không đồng nghĩa với lối viết phi nguyên tắc, văng mạng.
Bởi thế chăng mà khi anh đẩy họ vào nằm chung rọ hậu hiện đại, người ta nghĩ anh đang cổ xúy cho phong trào văn nghệ phi thực và không có hậu vận này nhằm lăng xê cho vài tên tuổi nào đó…
- Cổ xúy cho cái mới có gì là sai! Nhưng hậu hiện đại đâu cần tôi cổ xúy, nó là thực tế lù lù đấy chứ. Những Đinh Linh, Nguyễn Hoàng Nam, Hoàng Ngọc-Tuấn, Lý Đợi,… có cần ai lăng xê không? Tôi đã viết về hơn bảy mươi tác giả, trong đó gần hai mươi cây bút là hậu hiện đại trong cảm thức/ thủ pháp.
Mười tám người trong chuyên luận này, mỗi Trần Wũ Khang là thân và đồng tộc, còn lại đa số tôi chưa một lần biết mặt: Nguyễn Đăng Thường, Đỗ Kh., Lê Thị Thấm Vân, Nguyễn Tôn Hiệt, Chân Phương, Nguyễn Thế Hoàng Linh, Khế Iêm, Vũ Thành Sơn; có bạn một lần tạt qua nhà tôi ở Sài Gòn: Nguyễn Hoàng Nam; có bạn tôi được dịp ghé Hải Phòng ngủ qua đêm tán gẫu: Mai Văn Phấn; có bạn từng cà phê bia bọt vài bận: Nguyễn Hoàng Tranh, Như Huy, Đặng Thân, Đinh Linh, bên cạnh vài bạn quanh quẩn đụng nhau suốt quán cóc Sài Gòn, Ban Mê: Lý Đợi, Bùi Chát, Lê Vĩnh Tài.
Dẫu sao, văn chương nghệ thuật là hướng về cái đẹp. Khoảng thời gian khá dài ấy, người đọc vẫn chưa tìm ra tác phẩm hậu hiện đại nào thật hay, thật xuất sắc, anh nghĩ sao?
- Tôi thì nghĩ khác. Tôi có thể kể ra mươi tác phẩm văn xuôi đáng chú ý: Người ăn gió và quả chuông bay đi và Mưa mặt nạ của Nhật Chiêu, Hậu sản của Lynh Bacardi, Gừng đi bỏ phiếu của Đỗ Kh., Em có gì bí mật, hãy mail cho anh và Cơn bấn loạn bằng phẳng của Nguyễn Viện, MA NET của Đặng Thân, Chuyện tình thời tạp kĩ của Lê Anh Hoài, Cái sân vuông và nơi thờ Phật của Lữ,… thậm chí có tập văn xuôi mang hơi hướng hậu hiện đại tôi cho là rất độc đáo: Luận ngữ tân thư của Phạm Lưu Vũ. Rồi các truyện ngắn hậu hiện đại đặc sắc của Hoàng Ngọc-Tuấn nữa…
Về thơ, tôi tự tin chọn ra trăm bài thơ hậu hiện đại “hay” của mười lăm tác giả xuất sắc. Bạn thử đọc qua Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại thì rõ.
Nhiều người vẫn không thấy chúng hay…
- Không sai. Nhưng đó không phải lỗi tại người viết hay độc giả, mà lỗi hệ thống. Đủ loại hệ thống trong cơ chế đóng. Bạn chưa trang bị tri thức mĩ học hậu hiện đại thì bạn khó có thể nhận biết tác phẩm hậu hiện đại hay/ dở thế nào. Hoặc nếu có trang bị đủ đầy, nhưng bạn không mang cảm thức hậu hiện đại thì bạn cũng không thể thưởng thức tác phẩm hậu hiện đại. Nó không thuần lệ thuộc vào tri thức mà chủ yếu vào tinh thần và mĩ cảm cá nhân.
Nhưng sáng tác hậu hiện đại đa phần hướng về phía tối, ngôn từ dung tục nên đã gây không ít phản cảm …
- Đó là bạn chưa có cái nhìn toàn diện và còn định kiến. Có tác phẩm hậu hiện đại “dơ, nhếch nhác” (Bùi Chát chẳng hạn) bên cạnh tác phẩm hậu hiện đại sang trọng (Nhật Chiêu là điển hình), có tập thơ “đen, phản diện” (Lý Đợi) bên cạnh tập văn xuôi mang màu sắc hậu hiện đại nhưng đẹp và cao cả (Lữ), có tác phẩm hậu hiện đại chuyên trị chuyện đời thường (Khúc Duy) nhưng cũng không ít tác phẩm hậu hiện đại suy tưởng vấn đề triết học và xã hội sâu thẳm (Nguyễn Tôn Hiệt, Như Huy),… Nhìn toàn diện như thế, chúng ta mới tránh được thái độ bất công với bất kì trào lưu văn học nào, nhất là trào lưu mới như hậu hiện đại.
Nhà trường không dạy chủ nghĩa hậu hiện đại, độc giả không được trang bị kiến thức tối thiểu về hậu hiện đại, thì làm sao họ có thể hiểu tác phẩm hậu hiện đại?
- Đấy chính là điều đáng buồn. Nhưng dẫu sao, để hiểu và thưởng thức tác phẩm hậu hiện đại không thuần thuộc vào kiến thức mà đầu tiên và nhất là, tâm thế người đón nhận và tâm thức hậu hiện đại. Không hiếm trường hợp dẫu có hiểu biết kha khá về hậu hiện đại nhưng vẫn không chấp nhận sáng tác thuộc trào lưu này. Không vấn đề gì cả!
Đại học kì thị, báo chí từ chối đăng sáng tác hậu hiện đại, hỏi làm sao văn chương hậu hiện đại có cơ may tồn tại và phát triển? Anh có đang đánh trận với cối xay gió không?
- Nó đã tồn tại như nó vẫn tồn tại từ hơn mươi năm nay. Vẫn ở ngoại biên như chính định mệnh của nó. Nhóm Mở Miệng lập nhà xuất bản Giấy Vụn để in thành sách các tác phẩm hậu hiện đại, các nhà văn hậu hiện đại khác đăng sáng tác trên mạng và in photocopy. Ít nhất cho đến nay đã có gần ba mươi tác phẩm có mặt dưới hình thức này. Chúng vẫn có cuộc sống của mình.
Theo anh, để thành nhà văn hậu hiện đại thì cần những yếu tố nào?
- Vấn đề này, tôi đã phân tích thấu đáo trong phần “Tổng luận” rồi (Tiểu mục: “Hiện đại và hậu hiện đại”, “Viết hậu hiện đại”), không phải nhắc lại. Hậu hiện đại không là chủ nghĩa nghệ thuật thuần túy, như tượng trưng hay siêu thực chẳng hạn, mà là trào lưu văn hóa mang tính toàn cầu, tác động rộng lớn đến nhiều mặt văn hóa xã hội. Là chủ nghĩa thuần túy, người viết có thể muốn hay không vận dụng thủ pháp của nó vào sáng tác; còn hậu hiện đại, phải mang đầy đủ cảm thức hậu hiện đại, bạn mới hi vọng có sáng tác hậu hiện đại đúng nghĩa. Và hay, dĩ nhiên. Ngược lại, bạn chỉ là kẻ học đòi. Tác phẩm bạn chết ngay khi mở mắt chào đời. Tôi cũng đã đọc phải vô số sáng tác “hậu hiện đại” như thế.
Nhưng dẫu sao đi nữa, tôi vẫn có cảm nhận hậu hiện đại như cái gì đó có tính phá hoại vô trách nhiệm…
- Đó là bạn đang đứng ở ngoài nhìn vào. Ngược lại là khác. Tính chất phi nghiêm cẩn unseriousness trong giọng điệu của đa số sáng tác hậu hiện đại dễ gây lầm tưởng về một bỡn cợt vô trách nhiệm của thế hệ hư vô chủ nghĩa mới. Thế nhưng, quay cận cảnh bề tối truyền thống văn hóa dân tộc không đồng nghĩa với phá hoại truyền thống văn hóa dân tộc, nhìn phản biện lịch sử không là chống phá lịch sử, giễu nhại đại tự sự thì khác cả vực thẳm với hủy hoại mọi loại đại tự sự mà là đặt đại tự sự vào thế chông chênh để chúng tự soi lại mình bằng gương soi khác, từ nhiều chiều và dưới nhiều góc độ. Tất cả là để cùng tự thức self consciousness trong chân trời của tự do sáng tạo trong thế giới toàn cầu hóa, ở đó mỗi cá nhân được thể hiện trọn vẹn mọi khả năng của mình. Nếu xem là phá hủy, thì đó phải là phá hủy theo tinh thần hậu hiện đại.
Có ý kiến cho rằng thơ nên chết đi, vì sự động đúc và nhảm nhí ngày một nhiều của nó, là một người quan tâm sâu sát đến đời sống của thơ, anh nói gì? (câu hỏi của Lý Đợi).
- Theo tôi, thơ và thái độ thơ cũ cần chết đi, chết đi cùng những nhảm nhí của thơ và nỗi đông đúc chen chân không lọt của nhà thơ. Thơ cần chết sớm đi để người đọc khỏi lo lắng về thân phận èo uột của nó, cần chết nhanh hơn để nhân dân khỏi tốn tiền của nuôi nó, nó cần chết ngay tức thì để hàng năm cả chục tấn giấy được dùng vào việc khác thiết thực hơn. Thơ cần chết đi để thế hệ thơ mới và loại thơ mới khai sinh.
Nhưng chúng đã chết cả rồi mà!
Tại sao phải cứ hiện đại với hậu hiện đại? Không có các chủ nghĩa, văn học Việt Nam không thể đẻ ra tác phẩm hay sao?
- Đó là nhìn nhận của bạn, cứ tạm để yên nó. Xin trích dẫn bài tổng luận cho Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại:
“Trong khí hậu tinh thần văn chương Việt Nam đương thời, khi đại bộ phận nhà thơ quẩn quanh vùng bản năng với sáng tác phi lí thuyết, thì việc đề cập đến các chủ nghĩa là cần; khi đa số phê bình mãi dừng lại ở phê bình ấn tượng đầy cảm tính, thì phần việc của phê bình lập biên bản là kéo nhận định đến sát thực với văn bản để đảm bảo tính khoa học hơn; khi số đông còn quan niệm tác giả - tác phẩm xuất hiện chính thống mới là văn chương, thì nhấn vào văn chương và nhà văn ngoại biên là nhằm đánh tan định kiến và mặc cảm tệ hại, qua đó mọi hình thức và trào lưu văn chương đề huề có mặt; khi văn học còn vướng kẹt, tù túng trong hệ mĩ học cũ, thì sự phá cách [và phá phách] phải được xiển dương trước nhất; và khi sự phá phách có nguy cơ dẫn đến hư vô chủ nghĩa, thì tinh thần hậu hiện đại đòi hỏi trách nhiệm công dân, tại đó tính thời sự trong sáng tác hậu hiện đại là một; cuối cùng khi những đầu óc bảo thủ còn nghi ngại sự mất gốc lai căn của hậu hiện đại, thì việc nêu bật những nét tương đồng giữa tính hậu hiện đại và truyền thống Việt Nam không phải là không cần thiết.
Tất cả chúng đều là phương tiện thiện xảo, như thể một quá độ thiết yếu”.
Theo tôi được biết, vẫn có rất nhiều bộ phận độc giả và nhà phê bình không thiện cảm với hậu hiện đại.
- Tôi không lấy làm lạ về hiện tượng này. Bao nhiêu hình dung từ tiêu cực đã đổ lên đầu hậu hiện đại. Không kể kẻ muốn bảo vệ quyền lợi, giữ vững ghế ngồi; cũng nên gạt qua bên người sáng tác mang tâm thế mặc cảm kì lạ là không muốn thấy thành tựu văn học của mình bị vượt qua. Sự dị ứng với hậu hiện đại này lỗi phần nào về phía “nhà” phê bình thủ cựu hay độc giả chưa tiếp nhận đủ đầy lí thuyết hậu hiện đại, nhưng theo tôi lỗi chính là từ người viết nhân danh hậu hiện đại hay nhà văn hậu hiện đại nóng vội trình làng sản phẩm còn non kém của mình với niềm tin rằng hễ đã “mới” là chắc chắn hay!
Không thiện cảm thì còn may, dễ dàng nhận thấy sự chống đối hậu hiện đại lồ lộ. Nhưng tôi chưa thấy ai phản đối chính lí thuyết hậu hiện đại, mà chỉ chống sự có mặt của nó. Sự chống này không biết mình đang làm gì. Tôi vừa viết xong chuyên luận tập hợp 18 khuôn mặt thơ hiện đại và hậu hiện đại Việt tiêu biểu. Hi vọng nó phần nào giải tỏa nỗi ấy.
“Thành kiến với cái mới”, không khéo vài nhà nghĩ rằng anh cho họ lạc hậu, từ đó càng thiếu thiện cảm với các nỗ lực của anh.
- Tôi không cho hậu hiện đại thì tiến bộ hơn hiện đại, tượng trưng thì lạc hậu so với cái gì đó. Ai dám bảo việc khám phá hoạt động vô thức của Freud và chủ nghĩa siêu thực thoát thai từ triết học đó là lạc hậu? Mỗi hệ thống triết học đều giúp con người phương cách mới để khám phá hiện thực, mỗi trường phái văn nghệ đều có thể hiến tặng cho nghệ sĩ một cách biểu hiện khác trong nghệ thuật. Chúng góp nhiều chiều nhìn để làm phong phú cuộc sống tinh thần của nhân loại. Thái độ cản trở sự hình thành và phát triển cái mới mới là lạc hậu và phản [chuyển] động.
Mươi năm qua, chính sự vận động của chủ nghĩa hậu hiện đại đã tạo nên sự sinh động và phong phú của văn chương tiếng Việt đương đại.
Anh nói giải trung tâm, nhưng trong 54 dân tộc ở Việt Nam, tiếng Việt vẫn là trung tâm. Và đại đa số nhà văn dân tộc thiểu số trong đó có Inrasara đang rời ngoại vi để hướng về trung tâm, sự thể này không là mâu thuẫn sao?
- Nhận định đó đúng với đại đa số nhà văn dân tộc thiểu số khác, nhưng không thể áp dụng với Inrasara. Tôi không hướng trung tâm rồi tan chảy vào nó mà là đi vào lòng trung tâm để làm cuộc giải trung tâm. Tôi vẫn sáng tác song ngữ, vẫn nghiên cứu văn học và ngôn ngữ dân tộc, vẫn đứng đầu gió chủ biên đặc san Tagalau. Tôi vẫn thường nói nhà văn hậu hiện đại là kẻ có thể theo dõi trào lưu triết học mới nhất trên thế giới đồng thời sẵn sàng đi vào làng quê vùng xa điều tra nạn mất cắp gà để hỗ trợ chính quyền địa phương giải trừ tệ nạn xã hội.
Chủ trương giải trung tâm không là một đại tự sự khác sao?
- Đó chính là điểm tế vi của hậu hiện đại. “Khi đã nhập lưu hậu hiện đại mà chỉ biết hậu hiện đại, ngoài ra không gì cả, là ta còn chưa thật sự LÀ hậu hiện đại”. Ở đây tôi có thể viện đến phép biện giải độc nhất vô nhị của nhà Phật: Phật thuyết giải trung tâm toàn triệt tức phi giải trung tâm toàn triệt thị danh giải trung tâm toàn triệt!
Xin được đặt câu hỏi mang tính riêng tư: Anh phải lòng hậu hiện đại từ bao giờ?
- Ngay từ tuổi tìm học (tuổi mười lăm), tôi hoàn toàn thở hơi thở của tư tưởng Krishnamurti, Phật giáo và Heidegger. Sau 30-4, sống ở quê nhà, tôi mù với bao biến động của triết học thế giới. Mãi văn hóa internet ra đời, đọc các bài lí luận - phê bình và dịch thuật của Nguyễn Hưng Quốc, Hoàng Ngọc-Tuấn, tôi mới lần tìm đến Lyotard, Derrida, Deleuze,… Và tâm thức tôi bùng vỡ. Hậu hiện đại lâu nay ngủ trong tôi, bỗng thức giấc.
“Núp bóng” Nguyễn Hưng Quốc, Hoàng Ngọc-Tuấn, anh không sợ mình lép vế sao? Tầm Inrasara đâu kém cạnh họ mà cứ phải thế?
- Khía cạnh này, tôi đi sau họ dăm năm, vậy thôi. Chẳng có gì gọi là lép cả! Họ từ giữa lòng hiện thực đời sống hậu hiện đại [những năm tám mươi], rèn luyện trong mĩ học hậu hiện đại, sau đó sáng tác và thuyết lí về hậu hiện đại mười năm sau đó. Từ đó, họ nhìn về thực tiễn văn chương Việt với cái nhìn phản biện bên cạnh nỗ lực khai mở một hướng đi khả dĩ, bằng nghiên cứu, dịch thuật, phê bình. Riêng Hoàng Ngọc-Tuấn còn tuyên bố đầy dự cảm rằng: "chẳng bao lâu nữa lối viết hậu hiện đại sẽ trở nên phổ biến ở Việt Nam" (báo Thế thao - văn hóa, 6-1-2004). Tôi ngược lại, từ thực tiễn sáng tác bước sang tư tưởng hậu hiện đại để làm phê bình hậu hiện đại.
Một câu nữa: Tại sao đang sáng tác ngon lành anh lại chuyển sang phê bình?
- Tôi muốn tìm hiểu tinh thần con người thời đại tôi sống. Sáng tác hậu hiện đại có nhiều thành tựu, nhưng tôi chưa thấy nhà phê bình nào ghi nhận và đánh giá nó. Đó là điều đáng tiếc. Thế là năm năm qua, tôi nhập cuộc. Ghi nhận, đánh giá và học hỏi. Bởi dẫu sao, tôi vẫn là người sáng tác.
Anh có thể nói khái quát nguyên nhân “xảy ra” Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại?
- Tôi yêu tiếng Việt, yêu thi sĩ mà tôi nghĩ họ đang sáng tạo. Hết mình và sẵn sàng trả giá cho sáng tạo. Các nỗ lực đó nếu không được ghi nhận thì đáng buồn biết bao. Dù nhà thơ có vẻ đang mất thế giá trong xã hội, hay cho dù văn chương chẳng là cái đinh gì cả giữa vũ trụ vô cùng, thiên địa du du. Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại làm cái chuyện không là gì cả nhưng cần thiết đó.
Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại gồm mười tám khuôn mặt thơ mà tôi nghĩ họ đại diện cho tiến trình. Không phải họ hay hơn mà là họ tiêu biểu hơn. Nhiều nhà thơ khác nổi tiếng, sáng giá nữa, nhưng đã không nằm trong hệ thống từ hiện đại đến hậu hiện đại, nên tạm vắng mặt. Cũng không ít nhà thơ trong con số 18 sáng tác nhiều loại thơ khác nhau bằng nhiều thủ pháp khác nhau, tôi không đề cập hết mà chỉ tách bạch nó ra để phụng sự cho chủ đề chuyên luận.
Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại không phân biệt tuổi tác, giới tính, thế hệ, vùng địa lí. Tôi cũng không ý định làm công tác mặt trận.
Tôi ủng hộ, cổ xúy mọi lí thuyết, các sáng tác theo trào lưu [mới]. Dù hiện đại, hậu hiện đại [không] chỉ là những chủ nghĩa, những từ; và cho dù trào lưu hậu hiện đại Việt chưa có thành tựu lớn có khả năng thuyết phục/ đánh gục độc giả khó tính, nhưng trong khí hậu văn chương hôm nay, nó là vấn đề cấp thiết. Cũng như Chưa đủ cô đơn cho sáng tạo và Song thoại với cái mới, Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại là bước chuẩn bị cho khai mở một cõi miền tiên quyết của sáng tạo.
Sài Gòn, cuối tháng 2-2009
_________
Chú thích
Để giúp độc giả có cơ sở tham chiếu, tôi xin dẫn nguyên văn vài câu hỏi được ghi ra giấy trong buổi nói chuyện tại Khoa Sáng tác & Lí luận - phê bình vừa qua (người hỏi không ghi tên). Riêng câu hỏi trong buổi Cà phê giao lưu thì đã được thể hiện đầy đủ trong “Đối thoại”.
1. Chúng ta đang nói về hậu hiện đại. Nhưng chưa thấy nói rằng nó hay hay dở, đẹp, hay chưa đẹp. Hơn thế, hậu hiện đại là sản phẩm của văn hóa Tây phương. Việt Nam là một nước Á Đông, việc chấp nhận nó hay không có thể quy kết là lạc hậu hay là sự bảo vệ an toàn cho văn hóa. Khi mọi thứ tồn tại đều có lí, nhưng có lí chắc đã là hợp lí? Người ta yêu cái đẹp. Hậu hiện đại đã đẹp chưa?
2. Thơ hậu hiện đại, có nhiều hình thức thể hiện lạ, ngôn ngữ mới, thậm chí lập dị, có gì đó đột phá quá mới, quá lạ. Có lúc đọc nó, chính những người có tri thức, thông tuệ cũng bất ngờ, hoảng hốt trước cái quá mới, quá lạ của nó. Nhà thơ có nghĩ rằng, với cái quá mới, quá lạ, đôi khi quá xa với cảm thức thơ ca truyền thống ấy sẽ khiến cho thi đàn thiếu vắng đi phần lớn độc giả chưa đủ “trình độ” tiếp cận. Liệu rồi thơ cứ đi theo chiều hướng ấy? Rồi những người của thế hệ trước, những người ít học của thế hệ này, có thể hiểu được chúng? Như trước đây họ hiểu ngôn ngữ giản đơn của thơ ca dân gian, truyền thống?
3. Bên cạnh đó, ngôn ngữ hậu hiện đại của một số nhà thơ quá mạnh, đôi khi là thô tục. Nhà thơ có ngại sự “phô bày” đến “bóc trần”, “bóc trụi” như thế sẽ khiến cho nhiều người “phản cảm” với thẩm mĩ của thơ ca hậu hiện đại? Và hơn nữa, như vậy có thể bị coi là “thô thiển” hay không?
4. Nói như nhà thơ: Hậu hiện đại là “giải trung tâm”. Trong thiền định là quan sát tất cả sự biến đổi của tâm trạng. Vậy thì cái quan sát tâm trạng có phải là trung tâm hay không? Hậu hiện đại chủ trương “giải tán” sự chi phối đối với tự do sáng tạo. Vậy cái tự do sáng tạo ấy có thành trung tâm hay không? Và thâm chí khi đã giải được trung tâm thì cái “rỗng” có trở thành trung tâm hay không? Và như vậy các mâu thuẫn trên có thể thành phản hậu hiện đại hay không?
5. Việt Nam có trên 54 dân tộc, không có dân tộc trung tâm. Đây là một trong những tâm thế, không khí chuẩn bị cho hậu hiện đại. Nhưng thực ra: dân tộc Kinh giữ vị trí chủ đạo trong nền văn học ở Việt Nam. Ngôn ngữ của dân tộc này được xem là ngôn ngữ chuẩn. Thậm chí các sáng tác của những tác giả hậu hiện đại cũng viết bằng thức ngôn ngữ chuẩn ấy. Vậy điều nhà thơ nói ở trên có mâu thuẫn không?
6. Nói đến hậu hiện đại nhà thơ cũng như nhiều người nói đến cảm thức hậu hiện đại. Vậy nhà thơ có thể nói rõ hơn về cảm thức hậu hiện đại (một cách dễ hiểu nhất)
7. Nhà thơ nói hậu hiện đại là giải trung tâm à sự tự do trong sáng tạo (thoát khỏi khỏi ràng buộc của quan niệm đạo đức, truyền thống…) à có bao giờ con người có thể hoàn toàn thoát khỏi những ràng buộc đó? Nếu ko thoát khỏi được thì làm sao có thể nói là chúng ta có hậu hiện đại? Nếu có được sự tự do ấy thì liệu văn chương có “loạn” khi ai muốn viết gì thì viết.
8. Hiện nay tất cả đều đồng ý với lí thuyết “Văn chương là nghệ thuật ngôn từ” mà ngôn từ thuộc về ngôn ngữ. Trong khi người ta khẳng định ngôn ngữ là công cụ quan trọng nhất, không thể thay thế được trong giao tiếp và tư duy (kể cả tư duy nghệ thuật). Vậy các hình thức thơ hậu hiện đại như thị giác, hành động… có phải là sự tìm tòi mà biết trước đích đến là số không (chúng không thay thế được ngôn ngữ trong sáng tạo văn chương).
PHỤ LỤC
NỖI NIỀM HẬU HIỆN ĐẠI 1
Lập biên bản
Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại là một tiến trình. Tiến trình đó được ghi nhận bằng phương pháp phê bình tôi tạm gọi là phê bình lập biên bản. Lập biên bản nghĩa là phơi mở sự việc như nó là thế mà không áp đặt một lối nhìn nào bất kì, giữ nguyên hiện trường, tìm hiểu triết lí trên đó thơ nảy sinh... Diễn đạt bằng ngôn từ giản đơn nhất có thể các quan điểm sáng tác qua đối chứng với chính sáng tác phẩm của họ đặt trong tiến trình phát triển thơ Việt trong thời đại toàn cầu hóa. Nghĩa là phê bình không định kiến, không nhân danh, không từ hệ mĩ học này phê phán sáng tác thuộc hệ mĩ học khác.
18 & không hơn nữa
18 khuôn mặt thơ mà tôi nghĩ họ đại diện cho tiến trình. Không phải họ hay hơn mà là họ tiêu biểu hơn. Nhiều nhà thơ khác nổi tiếng, sáng giá nữa, nhưng đã không nằm trong hệ thống, nên tạm vắng mặt. Cũng không ít nhà thơ trong con số 18 sáng tác nhiều loại thơ khác nhau bằng nhiều thủ pháp khác nhau, tôi không đề cập hết mà chỉ cắt lát để phụng sự cho chủ đề chuyên luận.
Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại không phân biệt tuổi tác, giới tính, thế hệ, vùng địa lí. Tôi cũng không ý định làm công tác mặt trận.
3 & 24
Lẽ ra con số là 24 như dự định ban đầu, do tôi thiếu thông tin về 3; 3 còn lại họ từ chối nhập cuộc. Tôi tôn trọng sự chọn lựa đó, mặc dù với tư cách là nhà phê bình tôi có thể viết về họ mà không phải hỏi ý kiến, miễn là không tuyển thơ (để tránh vi phạm bản quyền). Đương nhiên, không mợ thì chợ kém vui đi... một ít.
Giải minh
Dù thư đi tin lại mang tính riêng tư, nhưng cũng cần đôi lời giải minh. Bạn không thích ngồi chung mâm với nhóm Mở Miệng thì xin miễn bàn. Bạn ban đầu khá nhiệt tình nhưng sau xin rút, bảo thơ mình không liên can gì đến tạp chí Thơ, tạp chí Việt, hay Bùi Giáng. Thật sự đến lúc này tôi cũng không hiểu ý của bạn. Có lẽ có vài ngộ nhận nhỏ nào đó ở góc khuất tâm linh nào đó. Riêng bạn không muốn dính dáng đến nhà nước, thì xin thông tin chung luôn thể. Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại sẽ được in trong nước nguyên văn. Nếu có đoạn nhận định bị cắt, nhà xuất bản sẽ ghi rõ chữ “kiểm duyệt” mấy chữ, mấy câu; còn bài thơ tuyển nào bị duyệt bỏ thì người tuyển không thay nó bằng bài khác mà đề tên chính bài đó, và cho đường link để độc giả tìm đến bài thơ.
Xa & lạ
18 người.
Mỗi Trần Wũ Khang là thân và đồng tộc, còn lại đa số tôi chưa một lần biết mặt: Nguyễn Đăng Thường, Ðỗ Kh., Lê Thị Thấm Vân, Nguyễn Tôn Hiệt, Chân Phương, Nguyễn Thế Hoàng Linh, Khế Iêm, Vũ Thành Sơn; có bạn một lần tạt qua nhà tôi ở Sài Gòn: Nguyễn Hoàng Nam; có bạn tôi được dịp ghé Hải Phòng ngủ qua đêm tán gẫu: Mai Văn Phấn; bạn từng cà phê bia bọt vài bận: Nguyễn Hoàng Tranh, Như Huy, Ðặng Thân, Ðinh Linh, bên cạnh vài bạn quanh quẩn đụng nhau suốt quán cóc Sài Gòn, Ban Mê: Lý Ðợi, Bùi Chát, Lê Vĩnh Tài.
Nỗi người
Hậu hiện đại nhập địa Việt Nam gặp nhiều dị ứng. Nhiều bài báo hoặc hồ nghi hoặc chống đối. Nhưng đa số chống đối sự du nhập hơn là phản đối chính lí thuyết hậu hiện đại. Hơn nữa, chống này dựa trên vài sáng tác không tiêu biểu trên nền tảng hiểu biết chưa đầy đủ hay thành kiến với cái mới, cái xa lạ. Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại hi vọng phần nào giải tỏa nỗi ấy.
Tại sao phải hiện đại, hậu hiện đại?
Trong khí hậu tinh thần văn chương Việt Nam đương thời, khi đại bộ phận nhà thơ quẩn quanh vùng bản năng với sáng tác phi lí thuyết, đề cập đến các chủ nghĩa là cần; khi phê bình mãi dừng lại ở phê bình ấn tượng đầy cảm tính, phần việc của phê bình lập biên bản là kéo nhận định đến sát thực với văn bản để đảm bảo tính khoa học hơn; khi số đông còn quan niệm tác giả - tác phẩm xuất hiện chính thống mới là văn chương, nhấn vào thơ và nhà thơ ngoại biên là nhằm đánh tan định kiến và mặc cảm tai hại; khi thơ ca còn vướng kẹt, tù túng trong hệ mĩ học cũ, sự phá cách [và phá phách] phải được xiển dương trước nhất; khi sự phá phách có nguy cơ dẫn đến hư vô chủ nghĩa, tinh thần chuyên luận kêu gọi trách nhiệm công dân, tại đó tính thời sự trong sáng tác hậu hiện đại là một; khi những đầu óc bảo thủ còn nghi ngại sự mất gốc lai căn của hậu hiện đại, Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại nêu bật những nét tương đồng với tính hậu hiện đại đã có mặt trong truyền thống phương Đông (Phật giáo, Krishnamurti...) và Việt Nam từ lâu lắm.
Tất cả chúng đều là phương tiện thiện xảo, như thể một quá độ nhất thời.
Chuẩn bị
Tôi ủng hộ, cổ xúy mọi lí thuyết, các sáng tác theo trào lưu [mới]. Dù hiện đại, hậu hiện đại [không] chỉ là những chủ nghĩa, những từ; và cho dù trào lưu hậu hiện đại Việt chưa có thành tựu lớn khả năng thuyết phục/ đánh gục độc giả khó tính, nhưng trong khí hậu văn chương hôm nay, nó là vấn đề cấp thiết. Cũng như Chưa đủ cô đơn cho sáng tạo và Song thoại với cái mới, Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại là bước chuẩn bị cho khai mở một cõi miền tiên quyết của sáng tạo.
Phê bình & sáng tạo
Tôi là người sáng tác nhưng lại đi làm phê bình, là điều cực chẳng đã. Tôi tháo gỡ nỗi này bằng coi phê bình là một sáng tác, sáng tác kiểu khác. Làm vậy lắm khi còn là một lợi thế nữa, biết đâu chừng. Bởi sáng tạo, nên mỗi tác giả tôi tiếp cận mỗi cách khác nhau, bài viết được thể hiện khác nhau.
Chủ quan & thiếu sót
Viết bằng tình yêu nên khó tránh thiên lệch; coi phê bình như là sáng tác thì không thể không chủ quan, thiếu khuyết. Vài người đã chỉ ra trước và sau khi bài được đăng trên Tienve.org. Tôi xin cảm ơn và sẽ xem xét lại các ý kiến phản hồi đó.
Thế hệ mới
Dự định phần 3 là phần cuối của Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại, tôi sẽ dành một chương cho thế hệ mới. Nhưng thế thì phí quá. Bởi tôi thấy thế hệ này nảy ra nhiều khuôn mặt sáng giá, cần được đối xử trân trọng hơn. Tôi không biện biệt thế hệ qua tuổi tác mà bằng thời điểm tác phẩm xuất hiện. Ví như thơ cụ thể của Lê Văn Tài, ngày càng cuốn hút tôi kì lạ gọi mời nhiều diễn giải lí thú, nếu chỉ dành một đoạn như ở bài tổng luận thì chả bõ. Hay Khánh Phương làm thơ muộn, muộn và chậm nữa, nhưng đây là một giọng thơ lạ, độc đáo. Nguyễn Vĩnh Nguyên, Lê Nghĩa Quang Tuấn, Trúc-Ty, Gyảng Anh Yên, Thục Linh, Bỉm, Nguyễn Thị Thúy Quỳnh, Thạch Trung Tuệ Nguyên, Nhã Thuyên, Jalau Anưk, Phạm Thị Điệp Giang, Phan Thị Vàng Anh, Lê Hưng Tiến, Ðỗ Trí Vương, Tú Trinh... nữa. Vân vân. Hi vọng sẽ gặp nhau ở dịp khác vậy.
Cảm tạ
Viết Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại, tôi nhận được nhiều động viên từ các bạn văn nghệ và bằng hữu; tôi cũng đã được cung cấp tài liệu và thông tin quý từ các nhà thơ, nhà văn – người có tên trong Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại và cả những người yêu văn học ở ngoài cuộc. Tôi xin nói lời cảm ơn đến tất cả. Cuối cùng, tôi cảm ơn Ban biên tập website Tienve.org đã giúp sửa chữa các lỗi bản thảo, tìm và bổ sung phần chú thích và kịp thời đưa bài viết đến với độc giả.
NỖI NIỀM HẬU HIỆN ĐẠI 2
1. Về chuyến xe thơ khởi động đầy hứa hẹn Thơ đến từ đâu? do Nguyễn Đức Tùng cầm lái trên Talawas, Inrasara được hân hạnh ngồi ghế số 2; đến khi xe cập bến Việt Nam đầy bão táp thì tất cả hành khách được phân lô theo trật tự abc để tránh chen lấn. Khá đáo để. Khách lên bờ (mãi sau, NĐT bảo do gửi nhầm địa chỉ, nên tôi không nhận được thư, do đó tôi hoàn toàn không biết tình hình gì trong thời gian sách in), dòm lại thấy có mòn hao vài sợi tóc bạc:
“[bài thơ thích nhất là] Gia tài của Nguyễn Hoàng Nam và bài Khóc Văn Cao của Bùi Chát” rơi mất đâu chữ “Bùi”, thành ra mỗi “Chát”; còn “nhóm Mở Miệng” thì còn lại thành: nhóm MM” (nỗi này người biên tập đã xin lỗi chung về “viết tắt”).
Thế thôi, với tôi vậy là ổn. Phần tôi không vấn đề gì để kêu ca. Chỉ tiếc ví mà biết trước, chắc tôi nhờ anh thay hình mới chứ không là tấm ảnh đầy phong độ chộp từ hơn chục năm trước, để tránh tiếng với đời là cái ông rọm tới nơi mà còn... đoảng.
2. Ở một bài liên quan, Nguyễn Quốc Chánh viết:
“Vì không thể bẽn lẽn thêm nữa nên tôi đã phải từ chối cái rẹt lời rủ rê cố đấm ăn xôi (Inrasara nhấn mạnh) của ông Inrasara trong cuốn Thơ hậu hiện đại gì đó được hứa là sẽ xuất bản chính thức...”
Quả thật, tôi không hiểu nổi tác giả muốn ám trỏ nỗi gì. Không hiểu, nên thử dò la manh mối.
Thơ Việt - từ hiện đại đến hậu hiện đại của Inrasara thì khác cả trời biển với Thơ đến từ đâu? của Nguyễn Đức Tùng từ cách làm đến mục đích.
Mục đích: Ý hướng tìm hiểu tâm hồn người Việt, tôi chọn thơ Việt hôm nay làm đối tượng. Thơ Việt đương đại trong đó có Thơ Việt - từ hiện đại đến hậu hiện đại gồm ba phần: Tổng luận - Phê bình - Tuyển thơ, nhấn ở hai khoản trước, tuyển thơ là để minh họa.
Cách làm: Nếu Thơ đến từ đâu? thuộc thể loại phỏng vấn cần hiệp lực tác chiến từ hai bên mới ra hình hài, thì Thơ Việt đương đại lại khác: Người làm phê bình có thể phê bình mà không cần hỏi í kiến tác giả. Chỉ vì công cuộc có tuyển thơ (liên quan đến bản quyền), và để bổ khuyết tư liệu, nên tôi mới liên hệ với tác giả. Danh sách 78 người gồm đủ khuynh hướng, tôi đều có “Thư mời chung” (nhưng gửi thư điện tử đến từng địa chỉ một), ở đó bảy vị từ chối vì lắm lí do, bằng nhiều thái độ khác nhau.
Gặp trường hợp này, tôi có “Thư riêng” giải minh. Qua giải minh, ba người vui vẻ nhập cuộc chịu chơi, bốn còn lại giữ vững lập trường. NQC rơi vào con số 4 này. Tôi đã một lần nói rõ sự vụ ở Tiền Vệ:
“Bạn không thích ngồi chung mâm với nhóm Mở Miệng thì xin miễn bàn. Bạn ban đầu khá nhiệt tình nhưng sau xin rút, bảo thơ mình không liên can gì đến tạp chí Thơ, tạp chí Việt, hay Bùi Giáng. Thật sự đến lúc này tôi cũng không hiểu ý của bạn. Có lẽ có vài ngộ nhận nhỏ nào đó ở góc khuất tâm linh nào đó. Riêng bạn không muốn dính dáng đến nhà nước...”[1]; bạn nữa dứt khoát “bác không thể nhét tôi nằm chung với đám phản động này được”.
Tôi tôn trọng chọn lựa của các bạn và đã nói lời cám ơn, rất mực văn minh phong vận.
Vậy thôi, không gì khác.
Tôi chưa bao giờ gửi thư mời lần thứ hai cho tác giả nào bất kì. Tánh tôi từ thuở mẹ đẻ đã thế, đồng bào nào không tin cứ về làng thổ cẩm Caklaing đất nắng Phan Rang hỏi ông anh ruột tôi là nông dân-thi sĩ Phú Đạm thì biết ngay! Mười hai năm trải qua ba cơ quan Nhà nước khác nhau cho đến khi làm nhà văn tự do vào tuổi tứ thập, đố bà con nhìn thấy đơn xin việc của tôi.
In ấn: Sống ở Việt Nam, viết sách, tôi in “trong nước” Việt Nam - là vấn đề chả cần bàn. Ồ, ví mà có nhà xuất bản ngoại quốc nào đó hợp đồng in chúng thì sướng rên. Toàn bộ chữ nghĩa ấy, trong đó có nghiên cứu - phê bình phục dịch cho Thơ Việt đương đại đều đã đưa lên Tiền Vệ, Inrasara.com... Rồi khi làm bản thảo, tôi giao cho nhà xuất bản và Công ty Sách lo liệu tất tần tật. Bảy tác phẩm khác của tôi cũng thế, có cái ba năm vẫn chưa nghe nó oe oe chào đời, tôi cũng không nửa lần hỏi han hay trăn trở chuyện ngoài lề, rằng nó có vấn đề gì không, hay tôi có phải chung chi không? Ừ, nếu có nhà nào ì thì tôi ì lại, bởi đơn giản tôi chưa biết tới khái niệm “văn hóa chạy” là gì.
3. Tóm lại:
Song thoại với cái mới (NXB Hội Nhà văn, H., 2008) sau 15 tháng chờ, Ban biên tập không bỏ một câu hay nửa dòng, ngoài duy nhất chữ “nhà xuất bản” trong “nhà xuất bản Giấy Vụn”;
Tôi không đòi hỏi mình phải được dành ghế ngồi ở Thơ đến từ đâu? Nhập cuộc văn chương, tôi chưa từ chối cuộc phỏng vấn nào bất cứ, từ Tiền Vệ, Talawas, BBC cho đến Thiếu nhi dân tộc... ; cũng không chê bai hay ưỡn ngực về tuyển nào bất kì, từ tuyển thơ CLB thơ tỉnh lẻ, dân tộc thiểu số cho chí “tinh tuyển” thơ “cấp quốc tế”, tôi đều vô tư, vô vị lợi và vui vẻ. Còn nếu có ai dùng phỏng vấn hay tuyển đó vào mục đích nào đó thì hết thuộc vòng kiểm soát của tôi rồi;
Tôi càng chưa hề năn nỉ hay “cố đấm” mời cho kì được ai ngồi vào chiếu Thơ Việt đương đại; do vậy nếu vị nào mong giải quyết khâu oai với tôi ở khoản này thì nên đi chỗ khác chơi là vừa.
4. Tạp chí Hồn Việt do Mai Quốc Liên tổng biên tập, số 6, 12-2007, Vũ Hồng Ngự (?) sau khi mang bài thơ “Lỗ thủng lịch sử” của Nguyễn Hữu Hồng Minh ra “đánh”, đã chỉ [điểm] đích danh tôi mà quy kết:
“Nhưng tuyên bố như ông Inrasara, người luôn cổ vũ, tuyên truyền cho các dòng thơ phá phách “hậu hiện đại” này (...) thì là phi lịch sử và nhất là ẩn đằng sau những lời lẽ cổ vũ ấy là những hàm ý sâu xa hơn, thách thức hơn, kích động hơn (Inrasara nhấn mạnh), không khó nhận thấy.”
Trong lúc tôi chưa nửa lần bàn tới bài thơ trên ở bất kì đâu. Là chuyện tôi không hiểu nổi!
Một nhà phê bình ở phía bên này đã vậy, đành vậy. Đó là sự việc của hai năm cũ. Hôm nay, một nhà thơ ở phía khác ôm mang tâm sân hận đẩu đâu giận cá ải ai xách con dao tạt qua chém thớt nhà Inrasara tôi, thì hơi bị... trật. Ơn trời, may mà hụt, nếu không, nhỡ tôi nổi hứng ba gai quay lại tặng anh một thụi, hỏi anh biết đàng nào mà rờ đây. Buồn [và] cười vậy đó!
Bảy năm nghiên cứu thơ Việt mà tôi tạm gọi là “phê bình lập biên bản”[2] với mục đích “tìm hiểu tâm hồn Việt”, đến nay có thể khẳng định mà không sợ sai là: Tôi chưa hiểu gì cả.
5. Tuổi 15, khi tôi đang ngồi năm cuối Trung học đệ nhất cấp, Paul Mus đã khiến tôi kinh hồn khi phán rằng văn học Chăm có thể chỉ tóm gọn trong hai chục trang sách, nghĩa là chả có gì đáng nói. Thế là tôi đi và tìm, “từ bàn chân trần trắng, từ con số không, từ con số âm - có lẽ”, để 25 năm sau cho ra Văn học Chăm, khái luận - văn tuyển (3 tập). Tác phẩm được nhà xuất bản in ngay, và cũng ngay sau đó tôi nhận nắm xôi 1.000 francs của CHCPI khá thơm tho.
Rồi sau bảy năm nhập làng chữ nghĩa Việt, khi nhận thấy thơ đổi mới đã qua ải từ lâu mà chẳng có nhà phê bình nào làm quyết toán; thơ hậu hiện đại đi gần hết chặng đường dài với bao thành tích mà vẫn chưa ai lập danh sách ghi công; thơ của các cây bút mới đang làm cuộc bứt phá ngoạn mục vài năm qua cũng thế, nói chi thơ dân tộc thiểu số mãi chịu phận hẩm hiu dù nó không thiếu món “đậm đà”, thế là tôi xắn ống quần vào cuộc.
Thơ Việt đương đại sau năm năm lặn lội tạm kết thúc:
Thơ đổi mới, một khởi đầu mới: 12 vị;
Thơ Việt, từ hiện đại đến hậu hiện đại: 17 tác giả;
Thơ DTTS Việt Nam, từ một hướng nhìn động: 10 người; và
Các khuôn mặt mới: 15 nhà (và còn hứa hẹn)[3]
Một cái Tết đi qua, thêm cái nữa sắp tới mà tất cả vẫn còn ngồi hít bụi nơi cửa xuất bản[4] nói chi người viết có miếng xôi nhuận bút cầm tay, chỉ thỉnh thoảng nghe tiếng bấc chì ném qua lại lộp bộp, ở đó vài cái miểng có văng tới phía mình. Đôi lúc buồn - “muốn gầm một tiếng tan u uất” hay tủi - toan học đòi bác Bàng Giúi “giã từ cõi mộng điêu linh/ anh về buôn bán với mình phôi pha”. Nhưng nghĩ lại, thôi thì cứ nếp nhà ông Inrasara thuở Chuyện 40 năm mới kể & 18 bài thơ tân hình thức (NXB Hội Nhà văn, 2006) mà trì trì:
Không bên lề
không trung tâm
tôi trú trên đường biên
Không ngoài luồng
không chánh lưu
sống như thể không đường biên
Cũng chẳng có gì trầm trọng cả
mỗi các ông cứ dựng chòi
mỗi các ông cứ có mặt như một biên giới.
Sài Gòn, 10-12-2009
_________________________
[1] Xem thêm: “Nỗi niềm hậu hiện đại — Thay lời kết”, đã đăng trên Tiền Vệ.
[2] Xem Inrasara, “Thơ Việt sau hậu hiện đại & Phê bình mở”, Tổng luận 15 khuôn mặt thơ mới:
“Thời đại toàn cầu hóa mà văn học Việt Nam vẫn đóng, hoặc có mở nhưng chỉ he hé. Sáng tạo văn chương đã mở với trào lưu sáng tác hậu hiện đại, nhưng lối tiếp cận và lối đọc văn chương ta vẫn cứ đóng. Đóng, cả ở phía phê bình. Phê bình nhìn tác phẩm văn chương như là một sản phẩm chết đã đành, nó còn í đồ loại bỏ thứ văn chương không hợp khẩu vị, khác với hệ mĩ học truyền thống, đi chệch khỏi quan điểm sáng tác của mình ra khỏi đời sống văn học. Hầu hết sáng tác hậu hiện đại Việt cùng với hàng trăm tác phẩm xuất bản không chính thống chưa được hân hạnh có mặt trong đời sống phê bình văn học thời gian qua, xuất phát từ tinh thần chối bỏ hẹp hòi ấy. Phê bình lập biên bản có mặt để giải quyết vấn đề khúc mắc đó.
Lập biên bản có nghĩa là chấp nhận mọi hiện tượng văn chương xảy ra trong thời đại ta đang sống. Bày nó ra như nó là thế, tìm hiểu triết lí trên đó thơ văn đó nảy sinh... Các quan điểm sáng tác ấy chưa hẳn đã cùng lối nghĩ của tôi hay tôi đã đồng tình hoàn toàn với nó, nhưng tôi cố gắng nhìn nhận nó như nó là thế (...).
Bất kì hiện tượng văn học nào tồn tại đều có lí do của nó. Tìm hiểu tinh thần con người thời đại thì không thể bỏ rơi chúng, miệt thị chúng. Tôi không cho phong trào văn chương thời thượng nào đó thì tiên tiến hơn cái có trước, không cho hậu hiện đại tiến bộ hơn hiện đại, tượng trưng lạc hậu so với siêu thực. Mỗi trường phái văn nghệ đều có thể hiến tặng cho nghệ sĩ một cách biểu hiện khác. Chúng góp nhiều chiều nhìn để làm phong phú cuộc sống tinh thần nhân loại. Nhìn văn học trong tiến trình và biến trình của nó - từ một tác giả, một nhóm tác giả cho đến một trào lưu - là cái nhìn khả dĩ hơn cả. Chỉ có thái độ và hành vi cản trở sự hình thành và phát triển cái mới mới là lạc hậu và phản [chuyển] động. Tôi chống lại nó”.
[3] Lí là thế, tình thì như vầy:
“Tôi yêu tiếng Việt, yêu các thi sĩ mà tôi nghĩ họ đang sáng tạo. Hết mình và sẵn sàng trả giá cho sáng tạo. Các nỗ lực đó nếu không được ghi nhận thì đáng buồn biết bao. Dù nhà thơ có vẻ đang mất thế giá trong xã hội, hay cho dù văn chương chẳng là cái đinh gì cả giữa vũ trụ vô cùng, thiên địa du du. Thơ Việt - từ hiện đại đến hậu hiện đại làm cái chuyện không là gì cả nhưng cần thiết đó” (Xem: “Nỗi niềm hậu hiện đại — Thay lời kết”).
[4] Mươi năm qua đa phần nhà xuất bản Nhà nước chỉ đóng vai bán giấy phép, các Nhà sách hay Công ty tư nhân thì thấy có lợi nhuận hay để đánh bóng danh tiếng, mới in (đương nhiên rồi); còn tôi thì - ngoài thơ - không ý định bỏ tiền ra để in tác phẩm mình, nên việc các cuốn sách này không mở mắt được hoàn toàn chưa hẳn vì chúng có vấn đề gì đó. Đến hôm nay nếu người viết còn mang ý đồ ăn theo “có vấn đề gì đó” để nổ thì rất ngớ ngẩn, nó chỉ có thể lừa được bộ phận độc giả nhẹ dạ mà thôi.