Đại hội Đảng XII và số phận dân chủ – cái nhìn của một nhà báo nước ngoài (*)

Thomas A. Bass, Foreign Policy, 21 tháng 1, 2016

Trần Ngọc Cư dịch

Việt Nam là một mô hình trùng chập [a moiré pattern]: Nhìn quốc gia theo hướng này thì bạn sẽ thấy một xã hội có nguyện vọng vươn cánh vào tương lai. Nhưng nhìn theo một hướng khác thì bạn sẽ thấy nó là một nhà tù lỗi thời giam giữ bất cứ người nào không chịu đi theo đường lối của Đảng. Những người ngồi sưởi nắng trên boong tàu chỉ tập trung vào những bãi biển đẹp, thức ăn ngon, sự thu hút như một điểm đến của du khách. Trong khi đó, những người theo dõi nhân quyền lại tập trung vào những mô hình đàn áp của chế độ.

Vâng, quốc gia này đang mở cửa với phương Tây và phát triển nhanh chóng. Tuy nhiên – mặc dù có những thu hút sáng sủa – Việt Nam là một văn hóa suy đồi. Chế độ kiểm duyệt đã bóp nghẹt tiếng nói của những văn nghệ sĩ ưu tú và đẩy họ vào con đường lưu vong. Những tiểu thuyết gia và thi sĩ xuất chúng không còn viết lách công khai, ngoại trừ việc lưu hành tác phẩm của họ bằng những hình thức xuất bản chui. Ngành báo chí là một doanh nghiệp thối nát do nhà nước kiểm soát. Ngành xuất bản cũng thế. Sử học là một ngành nhạy cảm [nguy hiểm] không ai dám nghiên cứu. Các tự do tôn giáo, tư tưỏng, ngôn luận – các trưởng ban tuyên giáo thẳng tay ngăn chặn tất.

Từ 20 đến 28 tháng Giêng, Đảng Cộng sản Việt Nam (ĐCSVN) tổ chức tiệc heo quay ngũ niên thứ 12 mệnh danh Đại hội Đảng. Khoảng 1.500 đảng viên sẽ tụ tập ở Hà Nội để thông qua một kế hoạch kinh tế ngũ niên và chuẩn thuận danh sách đề cử các ứng viên vào Ủy ban Trung ương Đảng, Bộ Chính trị gồm 16 nhân vật chóp bu, và Tổng bí thư Đảng (cha nội ngồi đầu bàn tiệc). Tham nhũng từ trên xuống dưới, bị trương lên vì hệ thống ô dù và trung thành với chủ nghĩa xã hội thân hữu cũng như lợi ích nhóm, ĐCSVN ra sức duy trì sự kìm kẹp đối với chính phủ, quân đội, báo chí, và 93 triệu dân Việt Nam. “Chế độ Mác-xít cần đến một nhà độc tài, và một nhà độc tài cần đến cảnh sát mật vụ, và đó là tận thế,” một người tị nạn đồng thời là một nhà văn Nga, ông Vladimir Nabokov phát biểu như vậy.

Các nhà quan sát quốc tế nghiên cứu các đại hội ĐCSVN để tìm những dấu hiệu cho thấy phe phái nào trong đảng sẽ thắng thế. Trong vài tuần tới, bạn đọc hãy trông chờ những bài báo về phe thân Tây phương thắng phe thân Trung Quốc, hay trái lại. Hội chứng tự mê hoặc về những dị biệt tiểu tiết này đánh mất điểm chính. Điều mà khoảng 4,5 triệu đảng viên muốn là tiền huê hồng trong trò cá cược [their vig]. “Nom như thiên hạ đang đấu đá nhau dưới một tấm thảm,” nhà thơ Nguyễn Quốc Chánh nói về những buổi họp kín để đưa ra những lãnh đạo Việt Nam.

Vâng, ĐCSVN đã diễn biến từ khi thống nhất đất nước sau Chiến tranh Việt Nam vào năm 1975. Đối diện với nạn đói đang diễn ra ở vùng quê, Đại hội Đảng VI tổ chức năm 1986 đã từ bỏ nền kinh tế chỉ huy kiểu Xô-viết để chạy theo chủ nghĩa xã hội thị trường [market socialism, đúng hơn nên gọi “Market Leninism” – người dịch.] ĐCSVN cho phép thị trường tự do phát triển ở tầng thấp nhất của xã hội và khuyến khích “tư bản đỏ” xuất hiện ở giới trung lưu, đồng thời họ nắm giữ trong tay công nghiệp đóng tàu, ngân hàng, khai thác khoáng sản, và các doanh nghiệp nhà nước ở tầng cao nhất của xã hội.

Cùng với những cải tổ kinh tế này đã xuất hiện một giai đoạn cải tổ văn hóa ngắn ngủi. Mạng lưới giám sát u ám của nhà nước được tháo gỡ đủ lâu để bốn tác giả lớn của Việt Nam thời hậu chiến có thể xuất bản những tác phẩm nổi tiếng nhất của họ: Nhà văn viết truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp (Tướng về hưu) và các tiểu thuyết gia Bảo Ninh (Nỗi buồn chiến tranh), Dương Thu Hương (Tiểu thuyết vô đề), và Phạm Thị Hoài (Thiên sứ). Nhưng mạng lưới u ám đó đã được áp đặt lại vào năm 1991, khi công an văn hóa (culture police) xông vào nhà Nguyễn Huy Thiệp và tiêu hủy các bản thảo của ông. Kể từ đó, Nguyễn Huy Thiệp và Bảo Ninh sống lưu đày trên chính quê hương mình, xuất bản các tác phẩm được kiểm duyệt và được các bồi bút của đảng biên tập lại. Sau khi trải qua tám tháng trong tù vào năm 1991, Dương Thu Hương hiện sống tại Paris, và Phạm Thị Hoài sống lưu vong ở Berlin*.

Các sửa sai chính sách khác của ĐCSVN đã diễn ra sau khi tái lập quan hệ ngoại giao với Hoa Kỳ năm 1995 và Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới 2007. Việc vào WTO đã mở nút cho các đầu tư nước ngoài tuôn vào, chỉ để bị bốc hơi một năm sau đó trong cuộc Đại Suy thoái kinh tế. Nhắm mắt trước biến cố đang diễn ra, ĐCSVN tiếp tục bơm tiền vào các doanh nghiệp nhà nước. Hành động này đưa đến nạn lạm phát có lúc nhảy lên 60 phần trăm của tỉ lê hàng năm, một bong bóng địa ốc tan vỡ nhanh chóng, và sự phá sản của nhiều doanh nghiệp nhà nước, gồm cả công ty đóng tàu quốc gia, Vinashin, chìm dưới núi nợ 4,5 tỉ USD.

Tai tiếng này gần như đủ nghiêm trọng để làm Nguyễn Tấn Dũng mất chức Thủ tướng Việt Nam. Nhưng Dũng được các thân hữu trong Bộ Chính trị cứu vớt và ông bắt tay vào việc vận động địa vị cao nhất ĐCSVN là chức tổng bí thư, nhưng hình như ông đang thất bại trong nỗ lực này. Trên thực tế, Việt Nam trong giờ phút hiện tại hình như đang kinh qua một loại đảo chính kiểu phim quay chậm, trong đó Nguyễn Phú Trọng, 71 tuổi hiện đứng đầu ĐCSVN – mặc dù theo luật định là phải về hưu – đang vận động để tiếp tục giữ quyền lực, chí ít thêm hai năm nữa.

Bên cạnh ĐCSVN, một hằng số khác trong chính trị Việt Nam là ảnh hưởng của Trung Quốc. Năm 2008, Tập đoàn Nhôm dồi dào vốn của Trung Quốc đã mua quyền khai thác bô-xít tại cao nguyên Trung bộ Việt Nam [Tây Nguyên]. Năm tiếp theo, Bắc Kinh phục hồi bá quyền trên hầu hết Biển Nam Trung Hoa [Biển Đông Việt Nam]. Năm 2014, Bắc Kinh đưa giàn khoan vào vùng biển ngoài khơi của Việt Nam và tiến hành xây các đường băng cho máy bay phản lực trên các đảo nhân tạo từ các cụm san hô bị băm nát. (Hà Nội lên án Bắc Kinh đưa giàn khoan trở lại trong lãnh hải Việt Nam vài ngày trước khi khai mạc Đại hội Đảng mới đây.) Tinh thần bài Trung – mà các lực lượng công an không còn chặn đứng được nữa – sôi sục khắp nơi. Tháng Năm 2014, hàng trăm nhà máy được cho là do Trung Quốc làm chủ đã bị cướp phá hoặc đốt cháy, khiến 21 người thiệt mạng. Người ta không ngạc nhiên, phe thân Trung Quốc tại Việt Nam đang che giấu thế lực của mình.

Tuy vậy, tinh thần bài Trung chưa biến thành sức mạnh cụ thể làm suy giảm ảnh hưởng của Trung Quốc tại Việt Nam. Trung Quốc vẫn tiếp tục xây dựng các đảo, cày xới khai thác quặng mỏ ở Tây Nguyên, và thực hiện bất cứ một ý đồ nào khác để giữ chặt Thằng Út Việt Nam trong quĩ đạo của Anh Hai Trung Quốc. Sự liên minh này thắt chặt đến nỗi một đa số đáng ngạc nhiên người dân Việt Nam – thường trích dẫn Hội nghị Thành Đô – cho rằng đất nước mình đã thật sự lọt vào tay Trung Quốc. (Ở một cuộc họp kín tại Thành Đô, Trung Quốc, ĐCSVN đã tự bán mình cho Đảng Cộng sản Trung Quốc: đảng đàn anh đã đổi chác các món tiền hối lộ khổng lồ để lấy dầu lửa ngoài khơi, bauxite, và các tài nguyên thiên nhiên khác, hoặc dư luận rộng rãi đã tin như thế.)

Hà Nội đã khéo dùng thủ đoạn để khai thác các quan hệ với Hoa Kỳ hơn là để khai thác các quan hệ với người láng giềng khổng lồ ở phương bắc. ĐCSVN có thể sẽ thi hành Hiệp định xuyên Thái Bình Dương (TPP), một thương ước của 12 quốc gia được ký kết vào tháng Mười Một vừa qua. Được Washington thiết kế để tạo ra một tường thành thương mại xanh nhằm chặn đứng làn sóng đỏ của Trung Quốc, Hiệp định TPP đưa ra trước mắt Việt Nam tiềm năng của một món quà trời cho. Bản hiệp định có một số điều khoản gây khó chịu cho ĐCSVN liên quan đến quyền của người lao động, nhưng Hà Nội có thể sẽ làm ngơ những điều khoản này – cũng như các nghi định thư quốc tế khác mà họ từng ký kết và vô hiệu hóa sau đó. Việt Nam đứng gần chót trong mọi chỉ số về nhân quyền, nhưng nó vẫn kênh kiệu như một con công tiến tới chiếc ghế của mình trên Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc. Mấy ai sẽ quan tâm nếu có thêm một vài người đứng ra tổ chức công đoàn bị bắt vào tù cùng với 300 tù nhân chính trị khác tại Việt Nam?

Sau khi thi hành Hiệp định TPP, Việt Nam sẽ nhắm tới việc Hoa Kỳ và Liên Âu hủy bỏ danh xưng kinh tế “phi thị trường”. (“Các nền kinh tế thị trường” được che chắn vững vàng hơn trong việc chống lại các vụ kiện bán phá giá.) Điều này rất quan trọng đối với Việt Nam, nước đang hi vọng TPP sẽ mở cửa thị trường Mỹ cho các sản phẩm Việt Nam, kể cả một món hàng mà hai nước giằng co qua nhiều năm – cá basa [ngay tại Mỹ loại cá này phải gọi là basa để tránh từ catfish của Mỹ – ND.] Tháng Bảy 2015, nhằm tạo điều kiện thuận lợi để đưa hiệp định thương mại này vào chương trình nghị sự, Tổng thống Mỹ Obama mời Tổng Bí thư [Nguyễn Phú] Trọng đến Nhà Trắng để thể hiện điều mà ông Trọng gọi là “cuộc họp thực sự mang ý nghĩa lịch sử.” Nhưng tại sao cuộc thăm viếng Nhà Trắng đầu tiên của nhà lãnh đạo CSVN lại “mang ý nghĩa lịch sử”? Vì “Nhà Trắng đã nhìn nhận cơ cấu chính trị Việt Nam và vai trò lãnh đạo của Đảng” – do đó, theo ông Trọng, hợp thức hóa chế độ cai trị của ĐCSVN.

Nhưng ta hãy nhìn xem chế độ cai trị này là như thế nào: Ban Tuyên giáo Trung ương có những chiếc vòi bạch tuộc chạy qua Bộ Thông tin và Truyền thông để vào “phòng an ninh” PA 25 – và từ đó vào trong từng chi bộ ĐCSVN có trách nhiệm kiểm soát phương tiện truyền thông tại Việt Nam. Trong tư cách là nhà kiểm duyệt thống soái của Việt Nam, Trọng chịu trách nhiệm điều hành cái mà tổ chức giám sát báo chí Phóng viên Không Biên giới (Reporters Without Borders) gọi là “nhà nước băng đảng” tung ra hàng loạt “các đợt bắt bớ, xét xử, đánh đập và sách nhiễu.” “Nội trong năm 2012 mà thôi,” theo một báo cáo do tổ chức này công bố vào tháng Bảy 2015, thuộc hạ của Trọng tại các tòa án đã “truy tố không dưới 48 blogger và những người bảo vệ nhân quyền, kết án họ tổng cộng 166 năm tù ở và 63 năm quản chế.”

Những người ngồi sưởi nắng trên boong tàu có thể chê những điều vừa nói là gieo hoang mang sợ hãi. Thật vậy, nó có vẻ không hợp thời, như một cái gì đó do méo mó thời gian mà trở về từ những thập niên 1950. Nhưng tin tức từ Việt Nam thật đáng báo động. Nó đáng báo động với Việt Nam, một quốc gia phải đối phó với sự đổ vỡ văn hóa này, và nó cũng báo động cho phần còn lại của chúng ta, những người đang đối đầu ngay trong xã hội mình những sức ép của chế độ kiểm duyệt, sự trỗi dậy của hệ thống giám sát quần chúng, và sự ngự trị của các lợi ích thương mại bất chấp tất cả các giá trị khác. Từ quan điểm này, Việt Nam không phải là một sự méo lệch thời gian từ quá khứ, mà là một cửa sổ để chúng ta nhìn vào tương lai của mình. Liệu chuyện quái đản bên ngoài này một ngày kia có thể trở thành chuyện bình thường mới của chúng ta không?

Một điều mà chúng ta biết chắc về Đại hội Đảng 12 của Việt Nam là nó sẽ không chặn đứng sự tàn bạo của công an. Vào đầu tháng Mười Hai, công an mặc thường phục đã dùng gậy sắt đánh lập Luật sư Nguyễn Văn Đài, một nhà vận động nhân quyền. Mười ngày sau, Đài bị bắt trên đường đi đến gặp phái đoàn Liên Âu tới Hà Nội dự cuộc đối thoại nhân quyền EU-Việt Nam lần thứ năm. Blogger và ký giả nổi tiếng nhất Việt Nam, ông Nguyễn Hữu Vinh (còn gọi là Anh Ba Sàm) hiện đang ở trại giam, với cáo buộc “lợi dụng quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích nhà nước.” Phiên toà xét xử Vinh, trước đó dự dù mở ra vào hôm 20 tháng Một – cùng ngày khai mạc Đại hội Đảng – đã được hoãn lại vô thời hạn.

Là trung tâm của sự tàn phá văn hóa trong một nhà nước cảnh sát đã đánh đập các nhà vận động dân chủ bằng gậy sắt, Việt Nam thoát khỏi tai tiếng của một kẻ có hành động xấu, vì nhiều người nước ngoài muốn đến làm ăn với các công dân Việt Nam tháo vát hoặc hưởng các lạc thú của xứ này. Việt Nam sẽ chào đón du khách và mặc cả để thu hút tài chính toàn cầu và chủ nghĩa tư bản xuyên quốc gia, điều đó không thành vấn đề. Nhưng nếu bạn muốn đi dự bữa tiệc heo quay nói trên, xin quên chuyện này đi. Chỉ dành cho Đảng viên mà thôi.

(*) Nhan đề của Văn Việt. Nguyên văn: The Ugly Thugs Running Vietnam Aren’t Experimenting With Democracy.
* Chi tiết về Nguyễn Huy Thiếp chưa được kiểm chứng, chi tiết về Bảo Ninh chưa chính xác (V.V.)