Ngu Yên

1. Sipho Sepamla: Kỹ thuật và tiến trình trong thơ đấu tranh
Thi sĩ Nam Phi Syney Sipho Sepamla thuộc thế hệ đầu tiên trực tiếp đối diện với cuộc cách mạng đấu tranh giành độc lập tự do cho Nam Phi. Là nhân chứng của một giai đoạn đau thương và đẫm máu, thơ của ông ghi lại những điều mắt thấy tai nghe và từ một trái tim nhiệt huyết yêu quê hương. Thơ đấu tranh của ông chẳng những thành công bởi nội dung chứa đầy cảm xúc, tâm tình nhạy bén, ý tưởng sâu sắc; thơ ông còn thành công về mặt kỹ thuật.

Kỹ thuật có thể thiếu nghệ thuật nhưng nghệ thuật không thể thiếu kỹ thuật. Vì vậy kỹ thuật là một phần quan trọng căn bản của sáng tác và sáng tác là một tiến trình chờ đợi sáng tạo. Sáng tạo là hầu hết những gì gọi là nghệ thuật. Và nghệ thuật được xây dựng từ căn bản kỹ thuật. (1)

Kỹ thuật là kết quả của chọn lọc từ kinh nghiệm của khả năng làm tốt đẹp hơn, hay hơn, đúng hơn từ những sự vật bình thường hoặc những sự vật, sản phẩm không đủ tiêu chuẩn. Kỹ thuật có tính cách máy móc, qui tắc, phương thức. Trong khi nghệ thuật từ gò bó, qui định của kỹ thuật, vượt lên để đưa cái tốt đẹp bình thường trở nên khác thường, tiến về hướng thẩm mỹ tuyệt đối. Nói một cách khác, kỹ thuật làm cho sự kiện chưa đẹp chưa tốt trở nên tốt đẹp và từ đó nghệ thuật làm cho tốt đẹp này khác hơn, mới hơn, giá trị hơn. Kỹ thuật sáng tác thơ cũng không ngoại lệ.

Mỗi bài thơ là một phần ý tưởng, một phần kinh nghiệm, một phần tâm tình, một mảnh đời con của thi sĩ. Để người đọc có thể chia xẻ được bài thơ, người làm thơ phải biết rõ mình viết cái gì. Thậm chí, nếu bài thơ viết về “không có gì để viết,” người đọc cũng có thể cảm nhận được ý tác giả. Những loại thơ có tính cách thuyết phục hoặc đánh động tâm tình và lý trí, nhất là thơ đấu tranh,mà không diễn đạt được, không khuấy động được tâm tình của người đọc, thông thường là bài thơ thất bại.

Kỹ thuật thơ đấu tranh

viên đạn

thật ra, chẳng bao giờ là đồ vật tốt

viên đạn

được sinh ra để dọa nạt để gây thương tích để giết chết

viên đạn

do nhân loại làm nên trở thành vô nhân

viên đạn

là kẻ thuyết phục hèn nhát đối nghịch với bàn tay

viên đạn

hóa người sử dụng trở nên hung ác sát nhân theo định nghĩa đạo đức

viên đạn

banh xương thịt ra để trái tim nằm lại

viên đạn

xuyên qua lưng trẻ con giết và giết và giết

(Bullets)

Ông Sepamla viết bài thơ Viên đạn với một ý định rất rõ ràng:

· Vũ khí được tạo ra từ lý do bảo vệ con người nhưng đã trở thành giết người.

· Con người sử dụng vũ khí vô nhân đạo sau tấm bình phong nhân bản.

Và ông đã khéo léo dùng hình ảnh viên đạn là vũ khí nhỏ nhất nhưng căn bản nhất và trực tiếp nhất để giết người.- Đó là kỹ thuật biểu tượng/ tượng trưng.

Bài thơ không viết hoa. Không có bắt đầu, không có chấm dứt, chỉ có xuống hàng và những khoảng trống. Hãy tự hỏi, tại sao lại để những khoảng trống? – Đó là kỹ thuật thuộc về trình bày quảng cáo: Liên tục và ngập ngừng.

Bài thơ bắt đầu từ cảm nghĩ nhìn ngắm viên đạn và kết bằng hành động cao độ nhất của viên đạn: giết và giết và giết. – Đó là kỹ thuật xây dựng cảm xúc thang cấp. Đưa cảm xúc của người viết cũng như người đọc lên đến đỉnh cao.

Sẽ có người cho rằng sử dụng nhiều kỹ thuật sẽ làm bài thơ giả tạo, mất tự nhiên. Bất cứ làm thơ kiểu nào, dù là viết đại xuống, tự thân vẫn có kỹ thuật của nó. Chỉ là kỹ thuật hay hoặc kỹ thuật dở; kỹ thuật non nớt hoặc kỹ thuật già dặn; kỹ thuật kém hoặc kỹ thuật có giá trị….

Dòng họ Dưỡng là dòng họ giỏi về cung tên. Chàng thanh niên tên Do Cơ không thỏa mãn bí quyết gia truyền, lên đường tìm thầy học thêm nghề bắn: Bách bộ xuyên dương. Gặp nhà sư chủ trì môn phái Tiễn Đạo. Sư ông nói: “Cách một trăm bước, con có thể bắn trúng con bồ câu không?”. Chàng thanh niên trả lời: “Mười lần như chục, con bắn không sai”. Sư ông dạy rằng: “Mỗi ngày con ra ngoài rừng, nhìn chiếc lá dương cách một trăm bước, cho tới khi nào con thấy chiếc lá lớn bằng con bồ câu, tự dưng con sẽ bắn trúng. Mười lần như chục”. Nhà sư nói về nghệ thuật bắn cung. Chàng thanh niên nhìn chiếc lá ròng rã một năm, vẫn không sao thấy chiếc lá lớn bằng con bồ câu.

Một hôm, có người khách đến viếng chùa, thấy chàng thanh niên học Tiễn Đạo mãi không thành. Sau khi thăm hỏi, liền bày một cách khác. Ông nói: “Anh hãy đứng trước chiếc lá dương một bước thôi rồi bắn cho trúng. Khi đã bách phát bách trúng thì lùi lại một bước, tức là đứng trước lá dương hai bước, tập bắn cho trúng. Cứ như thế cho đến khi anh có thể bắn được chiếc lá dương từ một trăm bước”. Ông này nói về kỹ thuật. Vài năm sau, chàng thanh niên đã bắn được lá dương,trở thành một nhân vật nổi tiếng trong thời Chiến Quốc (551-479 trước Công nguyên).

tôi tưởng đến thiên đàng

lần đầu ăn trái sung

tôi nghĩ người da trắng

lần đầu thấy hình Chúa

tôi nghĩ người da đen

lần đầu gặp quỷ trên trần gian

thành thật mà nói

không phải giáo dục bộ tộc

tất cả do những gì họ gọi: văn minh tây phương.

Bài thơ này có tựa đề là “Văn minh, ha ha ha!”. Cười nhạo báng hay cười chua chát? Thi sĩ Sepamla dùng hai loại cụm từ trong bài thơ ngắn này, theo kỹ thuật so sánh để liên tưởng: Loại cụm từ đầu là “thiên đàng”, “người da trắng”,“Chúa” và loại cụm từ tương phản là “quỷ”, “người da đen” và “trần gian” (mặt đất). Để dẫn câu kết luận sự phân biệt, chia rẽ nhân loại do văn minh mà ra. Nói đúng hơn là do văn minh chưa được thấu đáo mà sinh cớ sự nô lệ, lòng kỳ thị. Con người vốn ở trên mặt đất, cư ngụ ở trần gian. Văn minh đã cho phép con người nhân danh một thượng đế chưa ai gặp. Văn minh hứa hẹn một thiên đàng chỉ có chết mới biết. Văn minh thúc đẩy con người xây dựng rồi leo lên tháp Babel. Từ đó, chia lìa muôn vạn nẻo.

Bài thơ này có thể viết thành những câu dài. Ví dụ:

tôi tưởng đến thiên đàng, lần đầu ăn trái sung

tôi nghĩ người da trắng, lần đầu thấy hình chúa

tôi nghĩ người da đen, lần đầu gặp quỷ trên trần gian

………………………………………

Nhưng ông Sepamla đã không trình bày như vậy. Sự “xuống hàng thụt vào” tạo cách biệt không cần dấu phẩy mà vẫn liền thành câu. Sự xuống hàng thụt vào, tạo chữ “lần đầu” lặp lại ở đầu câu để nhấn mạnh ý nghĩa của các cụm từ chính: “thiên đàng và ăn sung” / “người da trắng và hình chúa” / “ Người da đen và quỷ”. Nếu viết liền câu, bài thơ sẽ không có tác dụng như trên.

Tưởng cũng trình bày qua cách sử dụng từ ngữ của ông. Hầu hết thơ của ông do chính ông sáng tác bằng Anh ngữ. Ông rất quan tâm về thuật dụng ngữ và tạo từ mới. Dọc theo dòng thơ của ông, người đọc bắt gặp rất nhiều chữ ghép hoàn toàn không có trong từ điển bình thường và không sử dụng hàng ngày ngoài công chúng. Sepamla chủ trương không viết hoa cho dù là địa danh hoặc tên riêng, kể cả tên Thượng Đế. Không chấm, không phết. Ít khi chia đoạn. Đọc thơ ông, nếu không có xuống hàng sẽ thấy liền liền chữ như lối viết truyện tân tiểu thuyết, được yêu chuộng một thời trong văn chương Pháp và Âu Châu. Chữ đồng nghĩa với ý. Có nghĩa là ý nghĩ trôi đi liên tục, miên man không phân biệt, khiến cho người đọc đôi lúc phải tự dừng lại để chận đứng sự hối thúc của con chữ nườm nượp trên giấy trắng.

Để nhấn mạnh những nổi bật trong bài thơ, phải có sự chọn lựa, kỹ thuật sửa bài (edit). Bài thơ dù dài cách mấy, cũng không phải là bài văn. Quan niệm thông dụng cho rằng, một câu thơ hữu hiệu giới hạn trong một chiều dài của hơi thở bình thường. Đó cũng là lý do tại sao câu thơ từ 7 chữ đến 10 chữ là câu thơ thông dụng. Một đoạn thơ thường là 4 câu hoặc 8 câu. Một bài thơ trung bình có chiều dài “khoảng” một trang. Nói cách nào đi nữa, tựu trung bài thơ có giới hạn của nó. Vì sự giới hạn này, hai chữ cô đọng trở thành quan trọng. Cô đọng ở đây thường đặt vào cách chọn lựa ngôn ngữ. Bên trên ngôn ngữ, chính là sinh hoạt của hình ảnh. Khi quan sát một diễn tiến của sự việc, hoặc ngoài thực tế hoặc trong hồi tưởng hoặc trong tưởng tượng, có rất nhiều hình ảnh, màu sắc, âm thanh sinh hoạt với nhau. Người làm thơ phải chọn lựa những hình ảnh, yếu tố nào để diễn đạt ngắn gọn nhất, ý nghĩa nhất và thuyết phục nhất. Không phải chiều dài của bài thơ làm người đọc ngán ngẩm mà chính là những thừa thãi, rườm rà, gây lẫn lộn trong một bài thơ làm người đọc mất sự thích thú.

Nói một cách khác, một tứ thơ bao gồm sự sinh hoạt của hình ảnh, màu sắc, âm thanh, hoạt động… Sự tuyển chọn tứ thơ xuất sắc, độc đáo, thú vị là tài năng nhạy cảm của thi sĩ và là kỹ thuật tái tạo khi sửa chữa.

Ví dụ: Ông Sepamla nói về sự kỳ thị và thời điểm của da đen vùng dậy. Sự thắng lợi sau cùng của kỳ thị ngả vào lòng can đảm chống đối. Ông chọn hình ảnh “Bà bán hàng da trắng” trong gian hàng bán mỹ phẩm cao cấp và hình ảnh “Cậu trẻ da đen” tò mò giữa chốn buôn bán giàu sang. Người đàn bà da trắng là hạng được tôn trọng bậc nhất ở Tây phương. Cậu trẻ trai da đen là thành phần đại diện cá tính ngỗ nghịch phá phách của dân da màu. Hai hình ảnh này không cần lời nói nào cũng đã kỳ thị sôi nổi. Sinh hoạt mâu thuẫn giữa hai người lôi kéo sự miệt thị, trịch thượng, uy quyền của cảnh sát. Cuối cùng sự phản kháng của cậu trẻ da đen đã làm bà bán hàng bật khóc. Đó cũng là hình ảnh chiến thắng của Nam Phi giành lại độc lập. Không có thắng lợi nào mà không bắt đầu từ lòng phản kháng và can đảm thực hành qua đấu tranh cụ thể.

Người phụ nữ chỉ một chỗ phía xa

cậu nhỏ, đứng đàng kia

tôi không biết mùi gì

nhưng cậu hôi quá

……………………………………..

Vì vẻ trịch thượng của bà tôi trả lời

tôi muốn thử nước hoa

và mỹ phẩm helena rubinstein

Bà múa ngón tay chỉ tôi và cao giọng

đừng rắc rối

cậu nhỏ

tôi sẽ gọi

cảnh sát

Tôi trả lời vào mắt bà tóe lửa

gọi đi

bà đã hết thời rồi

Người phụ nữ bật khóc

(Shop Assistant. Bà bán hàng)

Nhất là trong thơ tranh đấu, hình ảnh và sinh hoạt giữa các hình ảnh, phải được tuyển chọn sắc sảo, gây hiệu quả, gây áp lực và có tính cách nhân bản đại đồng. Có như vậy mới thuyết phục được người đọc trên cả thế giới.

để diễn thuyết đã có tôn giáo

để chở súng đã có hàng xe tang

để treo cờ nửa cột đã có khăn tay ướt đẫm nước mắt

Tiến trình thơ đấu tranh

Trong hai bài thơ Quê Hương (Home) và Đất Nước Này (This Land), ông đã vượt lên những tình tự thường hằng của quê hương để nói lên từ góc nhìn “triết học” thâm thúy: quê hương là tôi và tôi là quê hương.

Lưu vong luôn luôn là một loại thi ca được thế giới chú ý. Người lưu vong, nghĩ tới quê nhà, thương nhớ quê nhà là chuyện đương nhiên. Không có thơ lưu vong nào thiếu tiết mục này. Và những bài thơ thương nhớ này chỉ chuyên mục cảm động, nhất là thuyết phục dễ dàng cho người đọc đồng hương.

Xuyên qua những tình cảm nồng nàn, xung động này, còn có những ưu tư khác của người lưu vong địa lý hoặc lưu vong tinh thần trên chính quê hương. Đó là: Quê hương là gì? Là người? Là cảnh? Là bản đồ? Là địa danh? Là tên gọi? Quê hương chứa đựng cái gì? Chúng ta than khóc cho ai, thương nhớ cái gì? Con người chết đi trên con đường lưu vong, quê hương vẫn tồn tại nhưng khi một nhà thơ đấu tranh chết đi, liệu quê hương trong tim họ còn tồn tại qua thơ?

Nói một cách triết lý hơn, quê hương của mỗi người có phải là do mỗi người tạo ra với những hệ lụy riêng với nó. Quê hương của tập đoàn là quê hương do tập đoàn đó tạo ra với những hệ lụy riêng của nó. Quê hương trong tự điển là do ý tưởng tạo ra, định nghĩa và không thật sự có sự sống đính kèm. Mỗi người đọc sẽ rất bở ngỡ nếu chúng ta so sánh mỗi quê hương riêng trong lòng mỗi người. Sepamla cũng có quê hương riêng trong một quê hương chung Nam Phi.

làm sao tôi gọi nơi này là quê hương

khi mẹ tôi phải bụm vết thương nhiễu máu

bằng đôi tay hiền hậu dãi dầu

khi chị phải làm bia đỡ đạn

vú héo dần phọt chảy thương đau

làm sao tôi gọi được quê hương

nơi cha ngồi ôm đầu

gục sâu vào tuyệt vọng

mơ ước nhạt nhòe không biết mai sau

…………………………………

tôi sinh ra từ đột quỵ của chiến tranh

tôi sinh ra từ hủy hoại của bệnh tật

hậu quả dịch hạch hoành hành

tôi biết mùi hôi của đất nước

tôi chưa bao giờ phải xác nhận

đất nước này của tôi

vì đất nước này luôn luôn là tôi

được đặt tên theo tôi

đất nước mang hình hài do tôi sinh dựng

chính tôi pha mặn máu và mồ hôi

chính tôi kéo căng bắp thịt mang ách

trên bánh xe đất nước trở mình

tôi là đất nước của tôi

chưa bao giờ xin được chia phần

chưa bao giờ có nhu cầu như vậy

tôi là đất nước này

Điểm nhấn ở đây là chiều sâu của thơ. Chung chung những thi sĩ được thế giới ngưỡng mộ không phải chỉ riêng về những cảm xúc, những rung động mà phần lớn là những cảm nghiệm do trí tuệ phối hợp với kinh nghiệm sống mà thành. Chiều sâu của thơ thể hiện trong bài, trong câu, trong tứ , thậm chí là trong chữ làm người đọc choáng váng, tâm phục.

Tiến trình trong thơ tranh đấu bắt đầu bằng quan sát, theo dõi, ghi nhận, cảm tưởng; rồi xúc động thành hình, nung náu, trăn trở, ám ảnh; rồi một lúc bất chợt bật lên ngôn ngữ. Có hai yếu tố quan tâm ở đây:

A. Phát xuất từ cảnh thật, chuyện thật. Cho dù thi sĩ có cắt xén, biến hóa, thêm bớt, căn nguyên vẫn là cảnh hoặc chuyện đã xảy ra. Nhờ quan sát và trăn trở nên những chi tiết “sống” ám ảnh sâu đậm hoặc những hình ảnh độc đáo tồn tại trong sâu thẩm, sẽ trở thành những sinh hoạt đại biểu trong bài thơ. Tưởng tượng nhiều trong loại thơ này, nhất là hoang tưởng, dễ sinh cảm nhận giả tạo.

chúng ta có thể thắc mắc về lý do

nhưng đâu cần

khi loài chó sinh ra để sống khá hơn

chúng ta có thể đòi hỏi nhân chứng
nhưng nhân chứng nào cho tiếng súng
khi chỉ còn mặt trời chứng kiến hành vi

trong bình minh như mọi ngày

tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
lúc đó súng bắn như réo kêu
người bắn chảy mồ hôi bốc khói lắc lư như say rượu

tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
sự tàn hại phải được cấm ngăn

bằng mọi cách theo luật pháp và trật tự

tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
tiếng súng kéo dài quá lâu

không thể bắt đầu đếm xác chết
trong bình minh như mọi ngày

sức mạnh đẩy người theo lớp lớp sóng

tiến lên trước vũ lực đạn bay
làm người bắn bắt đầu toát mồ hôi sợ hãi

(Trong bình minh như mọi ngày)

B. Vì “kể lại” những sự thật đau lòng hoặc sự thật xung động, chữ nghĩa lúc kể lại sẽ đến tự nhiên mang theo lửa. “Anh bạn dãi dầu không bước nữa / gục lên súng mũ bỏ quên đời…/ Tây Tiến đoàn quân không mọc tóc…” (Tây Tiến –Quang Dũng). Những câu thơ này làm cho lòng người cảm khái vì sự thật được cưu mang và kể lại. Quang Dũng biến cảnh quân lính đi rừng phải cạo tóc vì chống chí rận thành một hình ảnh kiêu hùng và xách động. Ngược lại, những hô hào cực đoan, những lý giải cố gắng, những chứng minh lý thuyết thường làm bài thơ tranh đấu trở thành một bản tuyên truyền.

Tôi nhớ Sharpeville là một bài thơ ghi nhận lại một biến cố tàn sát người dân tại vùng này. Dĩ nhiên, Sharpeville không phải là cái cớ mà chính là sự thật của bạo quyền vượt qua lương tâm nhân đạo. Điều ông muốn nói ở đây, chẳng những là cái chết thảm khốc của những người da đen mà chính là cái chết của lương tâm da trắng và cái chết của linh hồn tôn giáo.

Ngày 21 tháng Ba năm 1960

vào một buổi sáng

giận dữ-phá-hoại-sụp-đổ-lục-soát

biển đen dâng trào

vũ lực đi trước

tâm trí theo sau

thế kỷ thất vọng chính sách bạo quyền cũ kỹ…

hút vào cốt lõi

người lớn và trẻ em

vào khu nhà kín

của dầu thô đen

rồi một tia lóe

từ con mắt nhìn

từ súng nổ…

người chạy trốn người ngã dài

đầu chúng ta cúi xuống

lòng nhục nhã cháy cao

niềm tin rúng động

chúng ta chôn họ vì những gì họ làm

những anh hùng ngã gục theo lịch sử

Những cảnh ngộ đàn áp nhân quyền xảy ra hàng ngày. Những ý tứ về bạo quyền, bạo hành dàn trải khắp nơi. Thơ đấu tranh thành công ngoại trừ vì biết chọn lựa những tứ thơ, hình ảnh độc đáo, để gây xúc động cho chính mình và cho người đọc, thơ đấu tranh còn biết chọn sự xúc động cho mình và cho người. Nếu chính thi sĩ không có xúc động thì làm sao có thể truyền sức rung cảm này đến người thưởng ngoạn? Những xúc động này thường tìm thấy dễ dàng nơi những cảnh ngộ, những chuyện thật xảy ra. Họa sĩ Paul Cézanne viết: “Rien n’est beau que le vrai, le vrai seul est aimable”. (Cái đẹp chỉ ở trong sự thật, chỉ có sự thật là đáng yêu)

Kể tôi nghe về người anh em

đã nhảy xuống tự tử

từ tầng thứ chín căn lầu cao

có phải anh ta vụng về không bám được cô đơn trên đó

Kể tôi nghe về kẻ đội mũ trùm đầu

giữa buổi diễn hành đã giết những người cùng huyết thống

phải chăng màu da anh bắt đầu

đổi sang màu cô độc

Ô, kể tôi nghe về người chị

mang thai trở về nhà

từ tù ngục

có phải chị mang tội theo Luật Vô Luân

Kể tôi nghe về người anh em

đã treo cổ trong tù tự vẫn

(Kể tôi nghe vài tin tức)

Những cuộc binh biến tranh giành quyền lực tại Châu Phi thường kéo theo những tàn sát tập thể, cưỡng hiếp phụ nữ và sát hại trẻ em. Trong Tôi nhớ Sharpeville, ông đã ghi nhận vụ án ngày 21 tháng 3 năm 1960.

Trong bài Phẫn nộ, The Outrage, ông ghi lại chuyện cưỡng hiếp với cái nhìn của một người bảo vệ nhân quyền, không chỉ hời hợt kêu gào che chở phụ nữ, mà nhìn vào căn nguyên của sự trả thù, thấu hiểu cái thú tánh của thiếu giáo dục và hậu quả của nó. Nhân vật người anh em (brother) bị tù tội, trừng phạt vì bản chất đàn ông bị dồn nén: “… bị bạo hình vì thủ dâm. Không một ai nói đến bẩm sinh súc vật truyền giống...” để khi ra khỏi tù với vô thức căm hận đã la lên: “… hãy bứt con cu ra… rồi tống nghẹt vào tử cung phụ nữ…”. Anh ta thỏa mãn thú tánh như một cách cân bằng lòng oán hận đã bị cuộc đời bạc đãi. Nhưng rồi sao? Anh ta bị trừng phạt. Thiếu nữ bị khổ đau. Câu chuyện chỉ có vậy thôi? Điều mà ông quan tâm, chính là hậu quả: “…but the seeds have germinated…”(chuyển theo nghĩa bóng: nhưng những tinh trùng đã thụ thai).

anh phun rảy tinh trùng

lên cô em khắp nơi mềm mại

cô lấy gân chống chỏi

rách máu chảy bên trong

anh dính vết máu phụt lên trên không

anh bóp nghẹt tội lỗi của mẹ

cưỡng hiếp em một cách dã man

người cha kẹp tay anh

cho đớn đau cùng máu nhỏ xuống

anh thở hổn hển nói lời sau cùng

‘hãy bứt con cu ra

rồi tống nghẹt vào tử cung phụ nữ’

(Phẫn nộ)

Nội dung một bài thơ cao kỳ hoặc có giá trị là do nghệ thuật. Nội dung có chia xẻ được tâm sự muốn nói, ý tưởng muốn lưu truyền và nghệ thuật diễn đạt đặc thù của mỗi thi sĩ là do kỹ thuật. Nhưng kỹ thuật phải biến mất đi, không còn là kiến thức, thậm chí cần vượt qua kinh nghiệm, để tan vào vô thức. Kiến thức chỉ là thức ăn. Kinh nghiệm là thức ăn trong bao tử. Vô thức làm kiến thức và kinh nghiệm trở thành máu. Máu luân lưu, tuần hoàn nuôi sự sống một cách tự nhiên và cần thiết.

Bất cứ thi sĩ nào thành danh đều có kỹ thuật diễn đạt riêng, tạo ra sắc thái riêng. Thi sĩ trở thành độc đáo hay đặc sắc khi kỹ thuật riêng trở thành cá tính sáng tác. Sipho Sepamla là một trong số thi sĩ đó.

Thơ của Sipho Sepamla cũng như những nhà thơ đấu tranh nhân quyền và độc lập cho xứ sở trong thời đại của ông, thu hút được người đọc trên thế giới, trước hết vì bản chất thời sự và lòng nhân đạo của con người trổi dậy trước bạo quyền tàn sát, hãm hiếp, đói khổ của các nạn nhân da đen. Vượt qua sự thu hút tự nhiên này là tài năng của những thi sĩ đương cuộc. Thời gian trôi qua, Nam Tư độc lập, người Nam Phi làm chủ đất nước của họ, bây giờ giá trị văn chương sẽ gạn lọc. Hàng trăm ngàn bài thơ đấu tranh chỉ tồn tại một số. Hàng ngàn thi sĩ chỉ sống sót mươi người. Sipho Sepamla là một trong số thi sĩ đó.

Tuy độc lập nhưng theo báo cáo của cơ quan nhân quyền Liên Hiệp Quốc, cho đến nay, sự kỳ thị vẫn tồn tại trong xã hội và chính quyền Nam Phi. Sự kỳ thị như một con tắc kè, nó biến dạng theo đời sống chung quanh.

Tính từ Sipho Sepamla cho đến hiện tại, thơ đấu tranh đã chuyển sang thế hệ thi sĩ thứ ba. Sự đấu tranh trực tiếp với đàn áp chủng tộc đã thay hình đổi dạng. Sự đấu tranh ngày nay hướng về chính trị và thế cuộc toàn cầu. Nếu kỳ thị là con tắc kè biết hóa thân, thì thơ cần phải tạo ra điều kiện chung quanh cuộc sống của tắc kè. Hãy để tắc kè tư nhiên, vô tình, thay màu đổi sắc một cách hợp lý. Như vậy, có cần phải có kỹ thuật và nội dung khác chăng?

Trở lại câu chuyện Dưỡng Do Cơ trong Bách bộ xuyên dương là truyền thuyết. Là huyền thoại cường điệu của nghệ thuật cung tiễn. Dù Dưỡng Do Cơ là người có thật và bắn cung rất giỏi, được ghi lại trong sử Trung Hoa. Biết rằng không có mà người viết, người kể, người nghe đều thú vị. Như vậy mới biết uy lực của huyền thoại và nỗi vô lý của ước mơ, ẩn núp sâu thẳm trong lòng. Có chăng những kỹ thuật và nội dung huyền ảo, hư tưởng, huyền thoại nhưng thoả mãn những nhu cầu, những ước mơ sâu kín của con người, trong thơ đấu tranh?

GHI:

(1) Người ta thường nói đến kỹ thuật của con kiến, con ong xây tổ hoặc tổ chức đời sống. Nói cho cùng, đó không phải là kỹ thuật thật sự, chỉ là kỹ thuật bản năng. Tạo hóa sinh ra, ong và kiến đã như vậy. Không thêm, không bớt, nếu có chăng là xoay quanh địa hình địa thế để sinh tồn. Trong thơ, kỹ thuật diễn tả theo bản năng là kỹ thuật sơ đẳng nhất. Đa số xuất hiện trong những câu thơ, tứ thơ bình thường. Những câu thơ, tứ thơ nghệ thuật cao kỳ được xây dựng trên kỹ thuật tiến hóa. Kỹ thuật tự thân là biến hóa, thay đổi theo đời sống. Là sản phẩm của trí tuệ. Và là sản phẩm của con người.

Con chim hót hay khác với con người hát hay. Con người càng ngày càng có kỹ thuật để hát hay hơn, hát thích hợp với nhiều thể điệu, nhiều loại âm nhạc. Chim chỉ hót như vậy, từ tiền sử đến nay. Con két từ khi kêu ú ớ đến khi được nói oang oang, chẳng phải vì con két có kỹ thuật mà vì con người có kỹ thuật tập cho két nói.

Có người cho rằng làm thơ không cần kỹ thuật. Như vậy là muốn nói đến sinh nhi chi tri, sinh ra với tài năng thiên phú để làm thơ. Không có bao người. Ngoài ra nếu không có học tập, nuôi dưỡng kỹ thuật và nghệ thuật thì về sau tài năng thường bị thui chột, dừng lại một chỗ hoặc bỏ cuộc…

2. Thi sĩ Nam Phi Sipho Sepamla 1932-2007

Sinh quán gần Krugersdorp. Cả đời hầu như sinh sống tại Soweto. Dạy học ở đại học Pretoria Normal. Cùng với Matthews, Mtshali, Serote, Gwala, Madingoane…hoạt động trong phong trào Black Consciousness. Trở thành nhân vật nổi tiếng trong New Black Potrey, 1970 và tạo dựng phong trào Soweto Poetry, vẫn còn hoạt động cho đến nay.

Ông là sáng lập viên của Liên đoàn Hiệp hội Nghệ sĩ Da đen, nay gọi là Fuba Academy of Art, và là chủ bút của tạp chí New Classic và tạp chí sân khấu S’ketsh.

Ngoài ra ông còn là một nhà hoạt động văn hóa.

A Ride on the Whirlwind, 1986, tác phẩm văn xuôi ghi nhận những khía cạnh trung thực về cuộc cách mạng ở Nam Phi.

Ông lãnh giải Thomas Pringle Award năm 1977 và huân chương của Pháp Ordre des Arts et des Letters.

Hầu hết thơ của ông, tự viết bằng Anh ngữ một số ít viết theo thổ ngữ.

Ông qua đời trong năm 2007.

Ấn phẩm:

Thơ:

Hurry Up to It! (Donker, 1975)

The Soweto I Love (1977)

Selected poems (Donker, 1984)

From Gorée to Soweto (1988)

Văn:

The Root is One (1979)

A Ride on the Whirlwind (1981)

Hai mươi sáu bài thơ tuyển của Sipho Sepamla

1. Trong Ngày Phán Xét

dân da đen sinh ra làm ca sĩ

dân da đen sinh ra làm đấu thủ chạy đua

dân da đen yêu hòa bình

những huyền thoại này hóa ta ngây thơ

chúng ta đã hớp nhiều bọt sâm-banh

chúng ta được mệnh danh rác nghẹt thở

rồi quằn quại vì nỗi đau nhục nhằn

ca sĩ

đấu thủ

yêu hòa bình

không ai thật sự thấy giông tố đe dọa giữa chúng ta

không ai quan tâm khi chúng ta rơi sâu tận đáy hố

tiếng cười trở thành khắc khoải sầu lo

ca sĩ

đấu thủ

yêu hòa bình

bước chân đi

tôi sợ rằng chúng ta sẽ hát đêm cầu nguyện

tôi nghĩ rằng chúng ta chạy để ẩn trốn

tôi không hiểu hòa bình nào để có thể yêu

(Modern African Poetry. Edited by Gerald Moore và Ulli Beier. Trang 265.)

2. Văn minh, ha ha ha!

tôi tưởng đến thiên đàng

lần đầu ăn trái sung

tôi nghĩ người da trắng

lần đầu thấy hình Chúa

tôi nghĩ người da đen

lần đầu gặp quỷ trên trần gian

thành thật mà nói

không chỉ do giáo dục bộ tộc *

tất cả do những gì họ gọi: văn minh tây phương.

(*) Bantu: Một bộ tộc ở Nam Phi, có ngôn ngữ riêng.

(Modern African Poetry, trang 266.)

3. Nói với cây đào

Hãy hỏi chim nhạn mùa hè đến thăm ta

những xứ sở kia có gì lạ

Hãy hỏi chiếc bóng chiều

đến lúc này ngày đã ra sao

Hãy nâng gia súc ngang hàng với nhân loại

hỏi chúng những điều không được biết về người

chữ đã mất ý nghĩa

ký hiệu bị lạm dùng

hầu hết mọi người đều công nhận

đàn bà than khóc thường cường điệu tâm tình

Hãy hỏi cơn nóng tê liệt cả không trung

bao lâu nóng nhẫn tâm tồn tại

Hãy lựa vài thứ từ đống phế thải

hỏi xem mùi thúi đó ra sao

Hãy hỏi cây đào

cảm tưởng gì khi bị chôn trong đất

Hãy hỏi vầng trăng lặn

có phải vì thiếu nhìn thế sự thăng trầm

nhanh lên

hãy hỏi chính quỷ sứ

đã đến giờ rồi

(Modern African Poetry, trang 266)

4. Tôi nhớ Sharpeville

Ngày 21 tháng Ba năm 1960

vào một buổi sáng

giận-dữ-phá-hoại-sụp-đổ-lục-soát

biển đen dâng trào

vũ lực đi trước

tâm trí theo sau

thế kỷ thất vọng chính sách bạo quyền cũ kỹ…

hút vào cốt lõi

người lớn và trẻ em

vào khu nhà kín

của dầu thô đen

rồi một tia lóe

từ con mắt nhìn

từ súng nổ…

người chạy trốn người ngã dài

đầu chúng ta cúi xuống

lòng nhục nhã cháy cao

niềm tin rúng động

chúng ta chôn họ vì những gì họ làm

những anh hùng ngã gục theo lịch sử

để diễn thuyết đã có tôn giáo

để chở súng đã có hàng xe tang

để treo cờ nửa cột đã có khăn tay ướt đẫm nước mắt

chúng ta nghển cổ cất tiếng nói lớn hơn

cho họ sắp hàng từng dãy chen chúc

một lũ người rướm máu dưới nắng chói chang

họ bị bỏ rơi chung quanh và trên những nấm mộ khởi đầu

lẻ loi chảy máu và cầu xin tha thứ

xác thân hủy hoại như tiền nhân chiến sĩ trận vong

chúng ta hạ thổ cát bụi như nghiến răng

tiếng khóc thê lương trong đám mặt thẫm màu muối

tiếng lầm bầm cằn nhằn từ thân quyến đau buồn

là lời thề nguyện hứa trên xác người chết

Tượng đài xây trong tim chúng ta sẽ ghi lại

khắc sâu danh gọi họ chưa từng nghe

lý tưởng họ cất lên mãnh liệt đúng lúc chúng ta ghim xuống

Di sản vô giá của Châu Phi đối với nhân loại

(Trích: http://voiceseducation.org/content/sipho-sepamla-soweto-poetry)

5. Kể tôi nghe vài tin tức

Kể tôi nghe về người anh em

đã treo cổ trong tù tự vẫn

bằng tấm chăn

có phải anh ta điên cuồng vì bị hành hạ.

Kể tôi nghe về người anh em

đã nhảy xuống tự tử

từ tầng thứ chín căn lầu cao

có phải anh ta vụng về không bám được cô đơn trên đó.

Kể tôi nghe về kẻ đội mũ trùm đầu

giữa buổi diễn hành đã giết những người cùng huyết thống

phải chăng màu da anh bắt đầu

đổi sang màu cô độc.

Ô, kể tôi nghe về người chị

mang thai trở về nhà

từ tù ngục

có phải chị mangtội theo Luật Vô Luân

Kể tôi nghe về người anh em

đã treo cổ trong tù tự vẫn

(http://voiceseducation.org/content/sipho-sepamla-soweto-poetry)

6. Tâm nguyện

Tôi muốn sánh mình như quái điểu trên không

quấn quít bay với mây chiều

Tôi muốn được phép khuất phục trời đêm

Tôi muốn làm cuốn bản đồ có quyền riêng biệt

Kiềm hãm sông lớn hoặc đổi hướng sông trôi

Tôi muốn thử thâu không gian nhỏ lại

bằng một bàn tay

Nghe đây, Tôi muốn tự kéo mình ra khỏi

tử cung lộng lẫy ấm áp của địa cầu

Tôi là hạng người như vậy

nhưng tâm nguyện vẫn là

hòa bình vĩnh viễn cho nhân loại.

(Trích: http://poetsagainstthewar.org/content/sipho-sepamla-soweto-poetry)

7. Bên kia sự cô đơn

Như những giọt mưa vang tí tách

Nước rơi từng giọt và từng đôi

Rồi một dòng nhanh như chân trợt

Chảy tràn lan trên sân

Trôi những căng thẳng cuối cùng của sức lực.

Tôi từng thấy trái tim hồi hộp

Sau một khuôn mặt lộ trần

Mệt mỏi từ đô thị vội vã

Tâm hồn thương tật bởi quyền hành

Tôi từng thấy cả đám đông người

Biến mất chôn vào một lỗ nhỏ

Tôi thao thức việc gì đang xảy ra

Bên kia sự cô đơn

(Trích: http://seasonscometopass.blogspot.com/2012/02/loneliness-beyond-sipho-sepamla.html)

Trích tác phẩm:

The Soweto I Love. Sipho Sepamla

Africa Book Centre. 1977

8. Sáng nay tôi đã thấy

Sáng nay tôi đã thấy

cảnh hoảng sợ xảy ra nơi đây

trẻ con ôm túi sách

trốn chạy

chúng băng qua đồng cỏ lớn

chạy xuôi ngược trên đường

tìm nhà mình ẩn núp

Tôi thấy kinh hãi quay cuồng, quanh quất nơi đây

trẻ con chạy trốn quái vật chưa thấy

chợt nghe tiếng trẻ khóc la

cậu bé này tàn tật

kêu cứu

nước mắt tuôn xuống má dòng dòng

cậu lăn xe chung quanh người thầy giáo

tay níu chặt

không còn nghe thấy gì

không còn xấu hổ bị trêu chọc

sợ hãi đã chiếm đoạt tâm hồn

Sáng nay tôi đã thấy

những gì xảy ra

kinh hãi đúng với lời đồn đại

9. Một đứa trẻ chết thảm

Nó chỉ là thằng bé

chết vì lòng tò mò

một buổi sáng nó thấy

lửa cháy tiệm bán hàng

chứng kiến lửa phừng phực

giận dữ

thiêu hủy hết hàng hóa

chợt còi xe chữa lửa hú lên

nghe kể quái vật này săn người trên đường phố

không suy nghĩ

thằng bé sợ chạy xa

nó chạy rồi chạy

xa đám cháy

thần trí vẫn hôn mê

mắt chỉ thấy toàn lửa

miên man

thằng bé chạy rồi chạy

đến khi ngã đập vào

tay người to lớn giận dữ

nó bị tóm cổ

bị đè xuống đất

như một hạt thóc

bị đánh bị đập

bằng báng súng

ngày hôm sau

chúng ta chôn đống thịt

cầu cho linh hồn nó được an nghỉ

10. Như con Hà Mã

Ôi, tạo hóa nghĩ gì súc sinh này

chỉ có quỷ mới biết

đây là sự hỗn hợp

tất cả xấu xa quái thú trên đời

bốn chân

phía trước nhìn giống chuột

phía sau xù xì thấy ghê

màu da như Hà Mã

con gì quá dơ

không giống Hà Mã

nó phóng uế chung quanh

như Hà Mã

tiến tới ì ạch

làm người ta rùng mình

như có cua bò trên thân thể

nó không cắn

không cào

nhưng tàn sát hàng loạt

như quái vật tiền sử

mang ý nghĩa phá hủy lịch sử

rất nguy hiểm, gây thương vong trẻ em

đêm đêm nó gào thét

mối đe dọa của thời đại

nó cố ý

kéo tất cả chúng ta

về lại đúng thời

11. Hoàng hôn

Mặt trời tạm nghỉ về hướng tây

trốn bổn phận phu soi đường

đêm mang vào đài tử tội

thêm nhiều đầu rụng xuống hy sinh

tàu lửa lùa ngàn người bước xuống

mỏi mệt tìm đường về

biến mất sau những nhà chuột rúc (1)

họ sợ nụ cười giữa nước mắt rơi

vì tiếng cười sẽ vọng ra đường cái

một thôi thúc khoan khoái bị cản ngăn

như lửa thảo nguyên bùng cháy lại
ngọn táp lên cao tận không trung
làm văn phòng, ngân hàng, thư viện, cửa hàng

xe buýt, xe tải, xe du trại (2), xe hơi, bốc khói
cuồn cuộn dâng cao đen nghịt trời

trong lúc chiến thắng đang điên loạn

Đã đến lúc phát động

khi ta ôm nhau đoàn kết
reo hò mê sảng thét la
Sức mạnh! Sức mạnh! Sức mạnh!

tiếng súng rút lui ngầm chứa tai ương
không dấu vết báo bi kịch mới

cho đến bình minh hôm nào

sẽ mang tin báo tử

trái tim mắc nghẹn trong cuống cổ

nỗi đau sự chết quá nặng nề

chúng ta nuốt từng miếng mật đắng

nguyền rủa sự việc đã xoay chiều

thề trả nợ này bằng mọi giá

GHI:

(1) Mouseface: Mặt chuột, mặt Mickey Mouse, tôi chọn là nhà chuột ở (mousefaced house)

(2) Kompi: Xe lớn mở ra như nhà dùng cắm trại của hãng Volkwagen.

12. Bình minh như mọi ngày

Trong bình minh như mọi ngày
một số người cuống cuồng lê bước
                        đi làm
                        mướn văn phòng
                        băng qua cơ quan
kẻ khác muốn mặt trời mùa đông sưởi ấm
người thất nghiệp từng giờ sầu lo

trong khi sinh viên chờ đợi nơi chỉ định

buổi sáng hôm đó kéo dài
những cô gái chỉ mẹ cách đeo thắt lưng

ngày hôm đó trẻ em
bào chữa quá khứ
phàn nàn hiện tại
bàn tay nắm chặt đầy tương lai

vào lúc sinh viên đi từng bước tới
cảnh sát cản đường gây sự bất an
đến lúc căng thẳng nhất trong ngày

thanh niên giận dữ lan truyền khắp nơi
                        sinh lực vùng lên
                        thời điểm hỗn loạn
                        cục diện nổ bùng
            cướp mất
                        học vấn
            cướp mất
                        hứa hẹn
            cướp mất
                        hy vọng

cướp mất

                        lời nói
cho
            chính
                        tôi
                        ngày
                                                này

tôi sẽ học bản thân một lần nữa

tôi sẽ đọc bản thân từ ngọn cây

tôi sẽ lượm bản thân từ kẻ khác

tôi sẽ sửa đổi bản thân vì chúng ta

trong diễn biến ngày đó
bữa ăn trưa dang dở

một nhà buôn chết đứng trên hai chân
máu chảy từ khuôn mặt
mọi lệnh lạc đều lơ lửng lưng chừng

trong bình minh như mọi ngày
chúng ta có thể thắc mắc về lý do

nhưng đâu cần

khi loài chó sinh ra để sống khá hơn

chúng ta có thể đòi hỏi nhân chứng
nhưng nhân chứng nào cho tiếng súng
khi chỉ còn mặt trời chứng kiến hành vi

trong bình minh như mọi ngày

tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
lúc đó súng bắn như réo kêu
người bắn chảy mồ hôi bốc khói lắc lư như say rượu

tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
sự tàn hại phải được cấm ngăn

bằng mọi cách theo luật pháp và trật tự

tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
tạch-tạch-tạch-tạch-tạch-tạch
tiếng súng kéo dài quá lâu

không thể bắt đầu đếm xác chết
trong bình minh như mọi ngày

sức mạnh đẩy người theo sóng lớp lớp

tiến lên trước vũ lực đạn bay
làm người bắn bắt đầu toát mồ hôi sợ hãi

            đàng này chạy tán loạn
            đàng kia chạy nhốn nháo
nhưng đàng đó nhóm người trẻ tập trung
            trong bình minh như mọi ngày
Ôi, đúng vậy, tôi hiểu thế nào là thương tổn

giống như cột cái đầu vào bàn tay điên rồ

tôi hiểu thế nào là thương tổn

khi vắt cạn hết máu trong tim

cho xác tôi thường bị bỏ rơi không nhịp đập

tôi hiểu sự tàn nhẫn
thứ khiến tôi khóc không nước mắt

tôi hiểu sự tàn nhẫn
bóp nghẹt tiếng la vì đớn đau

bỏ xác tôi rũ mềm tê dại

            cướp mất
                        nụ em cười
            trả lại tôi
                        tiếng gầm gừ
            cướp mất
                        đức hạnh em
            trả lại tôi
                        nhân tính

13. Anh tôi đã chết như thế nào

tôi muốn cưu mang những điều này

kể lại cho em nghe

từ miệng tôi chỉ nói ra sự thật

để bước đi hãnh diện mặt ngẩng cao

Tôi nhớ một buổi sáng

anh rời khỏi nhà

đến sở làm việc

nơi anh làm đã được đã năm năm

tôi nhớ anh mặc áo trắng

bộ vét xám mới giặt ủi xong

bó thân hình thon gọn, đôi vai cứng cáp

sức khoẻ lành mạnh đi thẳng đứng ngay

tôi không rõ tâm sự của anh

nhưng anh yêu hàng xóm (nghĩa thế nào cũng được)

không hận thù

không treo cờ

mặc dù anh không hèn nhát

anh dám nhìn thẳng mắt mọi người

vì tay không bôi bẩn

bằng máu của người khác

khi người ta báo tin về anh

gặp tai nạn ở ga xe lửa

trái tim tôi đập mạnh cuống cuồng

chúng tôi dìu mẹ tôi đến nơi bất hạnh

khi thấy giấy báo đắp lên xác người

như mộ chưa đào tung tóe máu tươi

như kẻ điên căm hờn để lại máu phun dữ dội

đầu gối hết sức mạnh gãy cong

tôi muốn cưu mang những điều này

vì chưa hề biết thù hận như thế trước đây

tôi nhớ lưỡi tôi líu lại

ngực thắt đau

nhìn mặt anh bị che kín

biết được đớn đau khi anh gục ngã

bởi viên đạn kia

14. Viên đạn

viên đạn

thật ra, chẳng bao giờ là đồ vật tốt

viên đạn

được sinh ra để dọa nạt để gây thương tích để giết chết

viên đạn

do nhân loại làm nên trở thành vô nhân

viên đạn

là kẻ thuyết phục hèn nhát đối nghịch với bàn tay

viên đạn

hóa người sử dụng trở nên hung ác sát nhân theo định nghĩa đạo đức

viên đạn

banh xương thịt ra để trái tim nằm lại

viên đạn

xuyên qua lưng trẻ con giết và giết và giết

15. Nụ cười

tôi bắt đầu bật cười

thành thật về lòng tốt

tôi bắt đầu ha ha ha

về những người đặt ra giới hạn

họ cho tôi sống hạnh phúc trong một nơi có rào vây quanh

cho anh da màu sinh nhai trong khoanh vùng phân loại

rồi tự cho họ những vùng ngoại thành có đại lộ cây xanh

tôi đã bắt đầu nói

toàn thể ý đồ quá lớn

đáng cho ta bật cười ầm

rồi những người cực đoan xuất hiện

bắn hạ chúng tôi bằng đạn hung tàn

dùng gậy đánh anh em da màu phản kháng

rồi cảnh cáo con cháu thôi gây loạn ồn ào

bây giờ tôi bắt đầu kinh ngạc

về những chứng kiến của người

và ý thức công bình của nhân loại

16. Quê hương

Rồi có một ngày một lần nào đó

tôi sẽ vui lòng gọi tiếng “quê hương”

quê hương mặc dù núi non hiểm trở

dày đặc cây rừng trên những triền cao

quê hương có đất đai hình cái chén (1)

nhưng

làm sao tôi gọi nơi này là quê hương

khi mẹ tôi phải bụm vết thương nhiễu máu

bằng đôi tay hiền hậu dãi dầu

khi chị phải làm bia đỡ đạn

vú héo dần phọt chảy thương đau

làm sao tôi gọi được quê hương

nơi cha ngồi ôm đầu

gục sâu vào tuyệt vọng

mơ ước nhạt nhòe không biết mai sau

làm sao tôi gọi được quê hương

khi kẻ khác gọi Nam Tư Tây Phương (2)

Limehill hoặc Vergenoeg

vì sao quê hương này

lại trở thành ngục tối

nơi sinh con cháu không chút băn khoăn

làm sao có thể là quê hương

nơi mồ mả mọc lên như nấm

nơi trí con người ngu muội bởi mưu toan

tôi đi tìm một quê hương vô vọng

một quê hương cưu mang trong tim

ôi quê hương

GHI:

(1) Cupped Land: Đất đai hình cái chén hoặc thung lũng. Nhưng nhìn bản đồ Nam Phi, thấy không giống cái “cup”. Có lẽ ông có ý gì khác?

(2) Doornkop Thornhill: nghĩa là một vùng đất trên bản đồ Tây phương có hình dạng Nam Phi. Hiểu theo nghĩa địa lý, văn chương về đất nước Nam Phi.

17. Đất nước này

có người đàn ông tự bông đùa

khi làm điều dại dột ngây ngô

cố gắng muốn trở thành có thật

giỡn mặt với tôi

tôi sinh ra từ đột quỵ của chiến tranh

tôi sinh ra từ hủy hoại của bệnh tật

hậu quả dịch hạch hoành hành

tôi biết mùi hôi của đất nước

tôi chưa bao giờ phải xác nhận

đất nước này của tôi

vì đất nước này luôn luôn là tôi

được đặt tên theo tôi

đất nước mang hình hài do tôi sinh dựng

chính tôi pha mặn máu và mồ hôi

chính tôi kéo căng bắp thịt mang ách

trên bánh xe đất nước trở mình

tôi là đất nước của tôi

chưa bao giờ xin được chia phần

chưa bao giờ có nhu cầu như vậy

tôi là đất nước này

18. Khi tôi mất sống đời ổ chuột

tôi sẽ xin trở về nơi ổ chuột

tôi cảm thấy nhiều sai lầm khi đi xa

trên đường lưu lạc nhiều thứ mất

tôi mất lập trường để đứng ngay

tôi mất nhịp đều để bước đúng

tôi mất tâm tư thích khôi hài

tôi mất tâm tình để yêu mến

tôi mất cảm quan ngửi được mùi

tôi mất cảm giác bị kỳ thị

tôi mất tự hào vì thiếu khôn ngoan

tôi mất nhịp tim chia rộng lượng

tôi mất kiêu hùng như Sofasonke Mpanza (1)

để cảm thông cảnh ngộ này, bạn phải hiểu

tôi mất bóng mát từ cây nhựa cội nguồn

nơi che chở và người yêu quê nương náu

tôi bắt đầu nắm chắc cả ảo tưởng vào tay

tôi bắt đầu yêu làm việc thiện

tôi bắt đầu nghĩ an tâm có thật

tôi bắt đầu lo vệ sinh và thuốc đánh răng

tôi bắt đầu mặc áo quần sạch như thể xứng mang đồng hồ vàng

tôi bắt đầu tìm ánh sáng màu da như thể chuyện thực tế

tôi bắt đầu xem thường hương vị cuộc đời

tôi chọn cách bắt chước

tôi mua đồ cũ như thể không mua với giá rẻ

tôi cần bám víu cái gì

như mái nhà tôn gợn sóng bóng loáng hoặc rỉ sét mặt ngoài

tôi cần phải lấy cái gì

ít dễ ghét hơn khói cuồn cuộn từ nhà máy cạnh bên

tôi cần một cái sân rộng

để múa nguyện cầu hoặc nhảy điệu Jive (3)

tôi cần nóc nhà có thể vang dội

tiếng vỗ tay ồn ào tiếng hát xuất thần và tiếng nhịp giậm chân

hoặc tiếng ầm ĩ của người say cãi vả

tôi biết tôi không chỉ muốn làn gió mới

tôi cần mùi vị ngọt ngào trong đời

Ô, đúng rồi, tôi muốn sống đầy sắc màu lần nữa

GHI:

(1) Sofasonke Mpanza: (1889-1970) Tên thật là James Mpanza. Lãnh tụ đảng người da đen chống lại xã hội đương thời ở Orlando. Bị bắt giam 13 năm. Ra khỏi tù 1927, thống lãnh hàng ngàn dân da đen chiếm lấy Orlando. Tên “Sofasonke” là tên hiệu, có nghĩa: Chúng ta cùng chết.

(2) Gum Tree: cây khuynh diệp (Bạch Đàn. Eucalyptus.) Hoặc những loại cây cho ra chất nhựa. Nhưng Gum Tree thường dùng ở ý nghĩa khác.

(3) Jive: Điệu nhảy của Hoa Kỳ phát ra từ điệu nhảy ở Châu Phi. Thịnh trong thời 1930. Là một trong năm điệu nhảy quốc tế của Châu Mỹ La Tinh.

19. Màn trình diễn muộn, thật muộn

Tôi nhìn họ cười chế giễu

một nhếch môi cất trong túi

cách họ đàn áp tôi

nạn nhân đau đớn

họ làm những gì có thể làm

để bào chữa sai lầm

tôi đứng sửng sốt đã lâu

bởi vô nhân tính của họ

tôi luôn luôn tỉnh thức

để tranh đấu phần mình

không bao giờ quy thuận

dù hành hình tra tấn

Tôi thấy họ khinh miệt

đùa cợt lòng can đảm của tôi

như thể họ luôn biết

sẽ có một ngày như thế này

Tôi tỏ ra chịu đựng

gặm nhấm từng chút một

Tôi tưởng tượng họ chạy lon ton

lót vàng đường tôi đi

Tôi nghe họ nói nhỏ

muốn cùng tôi chia trăng phần tăm tối

Tôi cảm giác nụ cười trở nên cau có

lòng nhẫn nại tôi đang mỏng dần

20. Đảo Biển

Rồi hòn đảo lên tiếng

Ta rất uy quyền

không ai đến gần mà không run sợ

Ta đã nhiều năm chống chọi đại dương

muốn nuốt lấy ta và những gì ta có

Ta rất kiêu hùng

cả thế giới đều biết

có người thét to những mơ ước cho ta

nhưng không ai dám dẫm chân lên đảo

Ta rất cứng rắn

giữ kín lâu đời những bí mật trong tim

cũng có những người trung thành tâm huyết

nhưng thông thường là những kẻ ta e dè

Ta rất cương quyết

đã bẻ gãy âm mưu của nhiều người

lại mua chuộc lòng trong sạch của họ

nhưng quá nhiều kẻ làm ta nghi ngờ

Ta rất mạnh bạo

chỉ cần bóp chặt bất kỳ ai cũng đổ máu

thấy Madela và Sisulu già đến thế(1)

nhưng tinh thần họ vẫn thách đố ta

Ta rất kiên cường

tuổi tác làm da nhăn trên mặt

đôi mắt nổi tiếng không nhắm bao giờ

nhưng lời đồn một hôm ta sẽ thành sa mạc

Ta rất kiên trì

nhưng lòng can đảm bắt đầu tan chảy

GHI:

(1) Madela: Nelson Rolihlahla Mandel, Tổng thống da đen đầu tiên ở Nam Phi 1984.

Sisulu: Walter Max Ulyate Sisulu, (1912-2003), hoạt động nhân quyền chống kỳ thị tại Nam Phi. Là thành viên dân cử của Quốc hội Châu Phi. Bộ trưởng Bộ Ngoại giao.

21. Bà bán hàng

Người phụ nữ chỉ một chỗ phía xa

cậu nhỏ, đứng đàng kia

tôi không biết mùi gì

nhưng cậu hôi quá

Bà làm tôi nghĩ đến

nắng mặt trời

xà-phòng mùi dầu dừa-ô liu

Trí nhớ tôi quay nhanh về thời hậu chiến

đến núi cao và

phao cứu đắm thuyền

Tôi thấy hình ảnh người đưa tay lên lòi nách

để vệ binh khám xét

và

người câm lặng

Vì vẻ trịch thượng của bà tôi trả lời

tôi muốn thử nước hoa

và mỹ phẩm helena rubinstein

Bà múa ngón tay chỉ tôi và cao giọng

đừng rắc rối

cậu nhỏ

tôi sẽ gọi

cảnh sát

Tôi trả lời vào mắt bà tóe lửa

gọi đi

bà đã hết thời rồi

Người phụ nữ bật khóc

22. Nói về sợ hãi

từ lâu

chúng ta chạy trốn lòng sợ hãi

nỗi sợ vô hình

chúng ta trăn trở ngày đêm

chỉ để thấy

sợ hãi đăm đăm nhìn thẳng vào mặt

những ngày đó

khi chúng ta đi trong hồi hộp ngu đần

sợ cả tiếng xào xạc trên cây

dù lá được ví như tai nghe ngóng

những ngày đó

sợ hãi quay chúng ta vòng vòng bằng ngón tay

thả ra khi muốn

bóp chặt không động lòng

về đêm

từng bước chân ngoài sân

giẫm lên linh hồn lạnh lẽo

mỗi tiếng gõ cửa

đóng đinh tinh thần

khi thời cơ bắt bớ lên cao độ

nói chuyện thì thầm là liên hệ tình nghi

chúng ta nghe nói về thẩm vấn tra tấn

chửi rủa thô tục

như đàn ngựa xổng cương

chen nhau phóng chạy

nghe đôi môi bị bạo quyền hành hung

tiếng gào thét vì sắt nung tra khảo

những hành động dã man

được hợp pháp

rồi an ủi

rồi tự nghĩ

sợ hãi thâm nhập khắp nơi

hôm nay đào sâu nơi này

ngày mai bới rộng nơi kia

như con chuột chũi

và chúng ta thề khinh bỉ nỗi sợ

đây là niềm tin

chúng ta sẽ chiến thắng sợ hãi

23. Nhật ký tình nhân

Thứ Hai đôi ta tựa đầu trên vai nhau

Thứ Ba tuôn đường vào phố với đống đồ giặt

Thứ Tư cầm tay nhau trong rạp hát xem phim

Thứ Năm xem Auntie Betty khệnh khạng trên đường Eloff

Thứ Sáu chắp tay lên ngực đón cha trở về

Thứ Bảy vào phố đông người đi chợ cho tuần tới

Chủ Nhật cười lén với nhau trong nhà thờ

đó là chuyện xảy ra trước khi luật mới cai quản tình yêu

bây giờ chúng ta chỉ ái ân bằng tưởng tượng

tìm kiếm tương lai trong giấc mơ

trái tim đôi ta lưu đày cách biệt

vẫn tiếp tục yêu dù mong manh

tình đôi ta chưa hề chấm dứt

dù có thể kết liễu sự sống

không thể dễ dàng xua đuổi tình yêu

anh vẫn luôn luôn nâng niu đôi vú

vẫn luôn luôn tìm môi em đêm đêm

nhà- giam không ngăn nổi anh vuốt ve em trong nhớ

anh đã học được sự khốn nạn của cô đơn

nhưng tình ta sẽ không bao giờ chịu dấu ấn của bất chính

24. Phẫn nộ

khi người anh em bị bạo hình

trong khu tập trung trừng phạt thô bạo

vì thủ dâm

không một ai nói chuyện bẩm sinh súc vật truyền giống

lúc nơi đây phản đối dâng cao kịch liệt

anh được cho ăn nửa ổ bánh mì

thêm 30 đồng kẽm

trong túi kêu leng leng

rồi phóng thích

anh về chăn gia súc với cây dao lớn(1)

chặt chém mở đường đến Mzimhlophe

rồi tiếng ré dâm đãng xảy đến trong đêm

người anh phun rảy tinh trùng

lên cô em khắp nơi mềm mại

cô lấy gân chống chỏi

máu tét chảy bên trong

anh dính vết máu phụt lên trên không

anh bóp nghẹt tội lỗi với mẹ

cưỡng hiếp em một cách dã man

người cha kẹp tay anh

cho đớn đau cùng máu nhỏ xuống

anh thở hổn hển nói lời sau cùng

‘ hãy bứt con cu ra

rồi tống nghẹt vào tử cung phụ nữ ‘

Sự phẫn nộ đâm thủng màn đêm

đập vỡ cửa gương phá tan yên tĩnh

họ chen lấn làm nhân chứng hành vi đốn mạt

tôi cố gắng ghép lại

những chi tiết trong đêm xảy ra

nhưng đau rát khiến tâm tư từ chối

Tôi muốn hủy bỏ đêm này

trên lịch trình thành tích

nhưng hạt giống đã nảy mầm (2)

GHI:

(1) Panga: Dao lớn chuyên dùng chặt phá mở đường.

(2) Có lẽ câu này nên chuyển là: nhưng tinh trùng đã đậu thai.

25. Nhịp trống

Một đêm nào tôi có thể đếm sao

chắc sau cùng tôi sẽ xây xẩm

nhưng số ngôi sao vẫn còn nguyên

một ngày nào tôi có thể đếm thương tích

bị tổn hại dưới danh nghĩa công bình

dồn tất cả đau đớn

đủ làm tôi tê dại

đúng rồi, tê dại –điều kiện để sinh tồn

phần thưởng cho ngu xuẩn

tôi ngu ngốc vô tâm

đã từng đếm

đã từng nói 300 năm

đời sống như cứt

tự do trong đời tôi, suốt đời tôi

không phải hoàn toàn duy cảm

tôi gióng lên hồi trống này

năng lực đã phục hồi, xung động đã dâng cao

nếu dừng lại huênh hoang hay mê sảng

tôi biết tôi sẽ không đếm được lâu

nhưng tôi biết tôi sẽ căm hờn sự tàn nhẫn

26. Truy tầm nguồn cội

Chúng ta sẽ phải dùng mỡ súc vật

không cần dùng mỹ phẩm và những thứ điểm trang

chúng ta sẽ phải đổ máu

mới giữ liên hệ với tổ tiên

chúng ta phải xem giờ từ mặt trời

và ngưng xích xiềng trên cổ tay đau đớn

chúng ta phải uống bia dân tộc

và từ bỏ tinh thần quyền thế cùng vật chất

chúng ta phải đi tìm

hoa đen, xanh và vàng rực rỡ

chúng ta phải cất tiếng nói

vì để người khác nói giùm quá lâu

chúng ta phải cười sung sướng

dù đó chỉ là ảo tưởng

chúng ta cần làm tất cả những điều này

để chứng tỏ Phi Châu chưa bao giờ được khám phá

Ghi:

Bài này được viết và sửa lại từ bài trong Tuyển tập thơ Phi Châu, 2013.

Những sai lầm xin được chỉ giáo và được học hỏi tại: nguyen112052@gmail.com. Cảm tạ.

Danh ngôn

Ban Biên tập

Tra cứu theo tên tác giả

Thơ Sipho Sepamla

Ngu Yên