Thơ Malcolm de Chazal – nhà thơ Mauritius (1902-1981)
Thân Trọng Sơn dịch và giới thiệu
Sinh ra tại vùng đất từng là thuộc địa liên tiếp của Hoà Lan, Pháp và Anh cho đến khi giành lại độc lập – năm 1968 – và trở thành nước Cộng Hoà Mauritius (tiếng Pháp là Maurice), Malcolm de Chazal là một tác giả khác thường, kỳ lạ, độc đáo, thường được nhắc tới như một nhà tư tưởng, nhà văn, nhà thơ, hoạ sĩ.
Mười sáu tuổi ông sang Mỹ học trung học và đại học, tốt nghiệp kỹ sư nông nghiệp chuyên ngành chế biến đường, sang Cuba làm việc trong ngành này, vài tháng sau trở về quê hương tiếp tục công việc. Năm 1937, ông bỏ nghề và chuyển sang làm công chức ngành viễn thông, thăng đến chức Thanh tra Thương mại và nghỉ hưu sớm vào năm 55 tuổi. Quá trình học tập, đào tạo và nghề nghiệp có vẻ như chẳng liên quan đến việc cầm bút, vậy mà sự nghiệp sáng tạo của ông trong suốt cuộc đời lại bay nhảy qua nhiều loại hình đa dạng, phong phú rất bất ngờ.
Ngôn ngữ chính thức của Mauritius là tiếng Anh ( cùng với các thứ tiếng créole, tiếng Pháp và tiếng Hindi ), nhưng ông sử dụng tiếng Pháp : ông thuộc thế hệ thứ năm của một gia đình gốc miền Auvergne, nước Pháp, di cư sang đảo quốc này từ năm 1763.
Không kể những bài viết đầu tiên (trên báo và sau in thành sách) về các vấn đề kinh tế, những sáng tác văn học của Malcolm de Chazal xuất hiện từ năm 1936 trên một tạp chí, trong đó đã sớm gây chú ý là nhận định:
“Dante thực là vĩ đại vì ông đã hiểu cái điều mà rất nhiều nhà văn không biết: rằng chữ nghĩa là những vật sáng tạo sống động. Ông có thể trộn lẫn, phân tích và xếp đặt chúng đúng vào vị trí, để từ đó tạo ra được sự hài hoà về âm thanh và hình ảnh, nhưng ông cũng không bao giờ quên rằng mỗi lời nói là một bản thể. Khi tôi viết “tinh tú” với sáu chữ cái, tôi không ghi ra những dấu hiệu khô chết. Chúng chứa đựng một thực thể rõ ràng và hữu cơ. Mỗi lời nói là một ma lực của cuộc sống.”
Và có thể nói tuyên ngôn của ông về sứ mệnh của thi ca là:
” Với tư tưởng và sự ngẫu hứng luôn mạnh mẽ, nhà thơ hầu như lúc nào cũng là nhà tiên tri của thời đại mới”.
Năm 1940, ông xuất bản một tập sách nhỏ lấy nhan đề là Tư tưởng I, bao gồm 204 phát biểu ngắn gọn, chỉ vài ba dòng, mà ông gọi là Cách ngôn (aphorisme), và sau đó, từ 1942 đến 1947, ông tiếp tục công bố hàng nghìn câu Cách ngôn khác trong các cuốn Tư tưởng II, III, IV, V, VI. Đó là những ý nghĩ bất chợt mà thú vị về mọi đề tài, chẳng hạn như:
- Chẳng có niềm vui sống nếu không có niềm vui yêu thương.
- Tiếng cười là thứ thuốc khử trùng tốt nhất cho tâm hồn.
- Phụ nữ khiến ta thành thi sĩ, trẻ con khiến ta thành triết gia.
- Trong số các loại người điên khác nhau, thiên tài là những người điên tỉnh táo.
Những năm đầu của thập niên 50 (thế kỷ XX), ông chuyển sang viết kịch, chỉ có một vở được dàn dựng, vài ba vở được xuất bản, phần lớn thì về sau ông đốt hết.
Ngẫu hứng sáng tạo của Malcolm de Chazal đẩy đưa đến việc viết truyện ngắn, truyện vừa, và cả tiểu thuyết nữa, nhưng ông không xuất bản tác phẩm nào.
Đến năm 56 tuổi, ông bắt đầu cầm cọ, dù trước đó ông không hề biết vẽ, cũng không tỏ ra có chút thiên hướng gì về ngành nghệ thuật này. Ông chuyên vẽ tranh màu bột và tranh màu nước, những nét vẽ giống tranh của những hoạ sĩ phái hồn nhiên. Tại quê hương, ông nhiều lần triển lãm, trưng bày hàng trăm tác phẩm nhưng không bán được tranh nào. Vậy mà sau này, ông lại thành công khi tổ chức triển lãm tại Paris, Luân Đôn, Montréal, Grenoble, San Francisco, Dakar.
Tác phẩm của Malcolm de Chazal khó đến với độc giả trên thế giới vì ban đầu ông chỉ xuất bản tại quê hương, đảo quốc Mauritius với diện tích 1865 km2 và dân số chưa tới 1.200.000 người, mà có khi chỉ in mỗi cuốn 100 bản. Có thể nói loại hình nghệ thuật khiến ông nổi tiếng nhất là thi ca và cũng phải chờ đến năm 1947 khi Nhà xuất bản Gallimard của Pháp in cuốn Sens plastique, rồi sau đó là các bài viết trên báo Le Figaro, với nhiều ý kiến khen ngợi, thậm chí cho rằng ông là một nhà thơ thiên tài, và xếp ông sánh ngang với những nhà thơ siêu thực đương thời. Thơ của ông là những bài rất ngắn, gần giống với cách ngôn, nhiều ẩn dụ, thường có màu sắc triết lý, đôi khi hài hước.
Những bài dịch dưới đây, chọn rải rác trong các tập Sens plastique, Sens magique, Poèmes, dẫn theo trang recoursaupoeme.fr và các trang khác, tạm đặt tên là
MỘT TRĂM BÀI THƠ KHÔNG ĐỀ
(Những chữ số trước mỗi bài không mang ý nghĩa gì, chỉ tiện cho người đọc khi muốn tạm dừng lại để chiêm nghiệm, để tủm tỉm cười, để đồng cảm với một tác giả ở phương trời nào xa lắc mà trải lòng chia sẻ như với bạn tri âm ).
1.
Đá
Khi chết
Chẳng cần
Được chôn cất.
2.
Lửa
Đến chậm
Hoặc nhanh
Ánh sáng
Lúc nào cũng
Đúng giờ.
3.
Vàng
Là kim loại
Có đôi vai
Rộng nhất.
4.
Cầu vồng
Là
Cái đồng hồ
Không có
Nút lên giây.
5.
Ăn mặc
Với phụ nữ
Là cách
Tốt nhất
Để trò chuyện.
6.
Nước
Buông tà váy xuống
Khi mái chèo
Luồn qua.
7.
Mọi vật thể
Khi rơi
Đều
Làm dấu thánh.
8.
Trời nóng
Cơn mưa
Làm chiếc quần
Tụt xuống.
9.
Ngọn lửa
Than phiền
Vì
Củi
Không
Hiểu được nó.
10.
Chiếc bàn
Thiếp ngủ
Cuộc trò chuyện
Làm nó chán.
11.
Cái chết
Đến
Khi con người
Vắng mặt.
12.
Bạo lực
Khóc
Trên
Đống đổ nát
Của dịu dàng.
13.
Nước
Chẳng bao giờ
Khoả thân
Khi
Có người nhìn.
14.
Trái đất
Chưa bao giờ
Biết đến
Copernic.
15.
Trời nóng
Đến nỗi
Các loài hoa
Phải dùng đến
Sắc màu
Làm quạt.
16.
Con ong
Lúc rời
Nụ hoa
Bước ra
Dáng say khướt.
17.
Cơn giông
Là
Tiếng kêu
Hấp hối
Của ngọn lửa.
18.
Đêm
Lúc nào
Cũng đi ngủ
Khi có mặt
Ánh sáng.
19.
Những nét vẽ đầu tiên
Mang lại
Cho người
Khuôn mặt
Của ý tưởng.
20.
Bàn tay
Làm tổ
Để bắt lấy
Con chim.
21.
Con đường
Mòn
Không còn
Cảm thấy
Mỏi mệt.
22.
Vỉa hè
Dừng lại
Cứ mỗi lần
Có người
Ngang qua
Để nhìn
Con đường.
23.
Đường sá
Là
Vật duy nhất
Chẳng lãng phí
Thời gian.
24.
Đồng hồ
Là
Thời gian
Bị tháo rời.
25.
Tất cả những gì
Chuyển động
Đều là
Chiếc neo
Của không gian.
26.
Bóng tối
Là
Sức nặng
Của không gian.
27.
Số không
Chính là
Thủ phạm
Của cái
Nó không có.
28.
Mùa đông
Chỉ thấy lạnh
Khi mùa xuân
Gần đến.
29.
Khoảng không
Chẳng bao giờ
Ngừng
Rơi.
30.
Trái cây
Thuộc giống đực
Khi bày ra dĩa
Và giống cái
Khi ở trên cây.
31.
Vàng
Thành hà tiện
Khi
Chế biến làm
Nữ trang.
32.
Tật xấu
Là thứ
Biết vâng lời nhất
Trong số
Các bản năng.
33.
Chiếc gương soi
Là thời gian
Hay quên.
34.
Dòng sông
Chảy chậm hơn
Bờ.
35.
Trái đất
Rất đỗi
Ngạc nhiên
Vì sự đi nhanh
Của con rùa.
36.
Chiếc quạt đẹp nhất
Là cái miệng:
Nó mở ra
Ngay chính giữa.
37.
Chiếc máy
Mỏi mệt
Ngáy
Thời gian
Ngủ
Trong lòng nó.
38.
Chữ nghĩa
Là những chiếc
Bẫy ruồi
Con nhện
Là ý tưởng.
39.
Bom nguyên tử
Đã chọn
Im lặng
Làm mục tiêu.
40.
Ánh sáng
Thọc tay vào
Chiếc túi ban chiều
Và rút ra
Một ngôi sao.
41.
Nước
Sợ
Bị ướt
Và biến thành
Sương.
42.
Đen
Là ánh sáng
Bị chọc thủng.
43.
Ánh sáng
Chỉ thực sự
Khoả thân
Bên bờ nước.
44.
Chiếc gương soi
Không hề có
Trí nhớ.
45.
Không mùi hương nào
Còn trinh nguyên.
46.
Con nhện
Chết
Khi tưởng mình
Là ruồi.
47.
Duyên dáng
Chính là
Khoái cảm
Thường trực.
48.
Cái miệng
Của em bé
Là viên kẹo
Đầu tiên
Của nó.
49.
Mọi tai nạn
Xảy ra
Khi
Con đường
Đổi ý.
50.
“Không”
Chỉ đối lập
Với
“Có”
Trong những chuyện
Tiền bạc.
51.
Nếu không có
Lá
Thì muôn hoa
Đều cận thị.
52.
Mỗi
Con chim
Có màu sắc
Theo tiếng kêu.
53.
Rượu
Say
Người
Uống
Không đúng cách.
54.
Thời gian
Chỉ
Được coi trọng
Với những người
Chậm chạp.
55.
Màu xanh
Là
Sức nóng
Của mùa xuân
Và
Hơi lạnh
Của mùa hè.
56.
Con chim
Khi sợ hãi
Cảm thấy
Bị nhốt trong chuồng.
57.
Cái lưỡi
Là
Bộ phận
Trong cơ thể
Ta thấy
Quen thuộc nhất.
58.
Vàng
Giàu hơn
Khi ở cạnh
Ngọc
Và nghèo đi
Trước kim cương.
59.
Trọng lượng
Chỉ
Thấy khoẻ
Ở trong
Chiếc cân.
60.
Sương mù
Là chiếc dù
Không có gọng.
61.
Người
Càng uống
Rượu
Càng ngon.
62.
Lòng tự ái
Có
Những vết thương
Không rỉ máu.
63.
Cơn mưa
Đánh rơi
Chiếc thắt lưng
Trong làn sóng.
64.
Gió
Thấy
Bị hụt hơi
Khi bị
Tát tai.
65.
Chẳng có
Chút ngẫu nhiên nào
Cho
Thiên tài.
66.
Nàng có
Những bước đi
Khôn ngoan
Trên đôi chân
Điên cuồng.
67.
Ánh sáng
Ngủ đứng
Còn ban đêm
Ngủ mọi hướng.
68.
Mặt trời
Choàng
Quanh
Mặt trăng
Một đồng hồ đeo tay.
69.
Cảm giác
Cuối cùng
Của người bị treo cổ
Là ai đó
Lôi
Đôi chân của mình.
70.
Hơi thở
Ca hát
Trong nụ hôn.
71.
Tin tưởng
Là
Sự mỏi mệt
Của người sùng đạo.
72.
Ánh sáng
Tỉa lá dần
Khi
Những cánh hoa
Mùa thu
Rơi rụng.
73.
Nước biển
Lúc nào cũng
Kéo quần lên
Để nhảy qua
Tảng đá ngầm.
74.
Vật duy nhất
Không biết
Dạ dày của mình
Là không khí.
75.
Sự vuốt ve
Chỉ cảm nhận
Mùi hương
Trong da thịt
Trẻ con.
76.
Khi
Cơn gió
Thổi qua
Cỏ
Rạp người xuống
Để làm tình.
77.
Khi
Ấn vào bụng
Ngọn lửa,
Ánh sáng
Cười.
78.
Mọi viên gạch
Trong
Bức tường
Đều cảm thấy
Bị
Chôn sống.
79.
Nếu không khí
Không biến thành
Con bướm
Thì làm sao
Bướm bay được
Trong không khí?
80.
Sự cô đơn
Của những cái mông
Là địa ngục
Của đàn bà.
81.
Con mắt
Ngủ
Khi cái miệng
Nói quá nhiều.
82.
Trong buồn phiền
Con mắt
Làm tính trừ
Và cái miệng
Làm tính cộng.
83.
Nước
Đi chân trần
Ra tắm
Ngoài biển.
84.
Đêm nay
Mặt trăng
Ngủ không ngon
Những đám mây
Gây cho nó
Những ác mộng.
85.
Khoái lạc
Ở
Ngay trung tâm
Cơn gió xoáy
Của giác quan.
86.
Trên cửa kính
Con ruồi
Tự hỏi
Đâu là
Phía bên ngoài
Và phía bên trong
Của mọi vật.
87.
Tảng băng
Dưới thác
Chơi
Môn trượt nước.
88.
Khi trời mưa
Biển
Cứ tưởng
Đã sinh ra
Bãi biển.
89.
Chỉ có lửa
Mới có thể
Tự liếm
Vào mắt.
90.
Rễ cây
Nằm trên đất
Chạy lon ton
Như con chim.
91.
Bóng tối
Là
Chiếc va- li
Của không gian.
92.
Chiếc nhẫn
Tự xỏ ngón tay
Vào con mắt của mình.
93.
Người thợ giày đầu tiên
Là
Chiếc xương cá.
94.
Chiếc găng
Chộp lấy
Bàn tay
Khi
Ta mang nó vào.
95.
Vết thương
Cười
Vì đau đớn.
96.
Chiếc nệm
Chờ đợi
Người
Để
Ngủ.
97.
Nếu loài người
Làm tình
Tập thể
Ý nghĩa nụ cười
Sẽ ngừng
Mãi mãi.
98.
Con bò
Tưởng mình
Là ruồi
Khi
Bị ai chích.
99.
Khi sợ hãi
Khuôn mặt
Ứng xử
Như
Bàn tay.
100.
Đường chân trời
Chưa bao giờ
Biết
Thắt nơ.