Nhà thơ Chile (1904 – 1973), Giải Nobel Văn học 1971.

Thân Trọng Sơn dịch và giới thiệu

Pablo Neruda bắt đầu làm thơ từ lúc mới mười ba mười lăm tuổi. Thi phẩm đầu tiên là “Crepusculario” (Hoàng hôn) in năm 1923 ở tuổi 19. Từ thời điểm này cho đến khi qua đời, ông đã cho xuất bản hơn 40 tập thơ với những kích cỡ, tầm vóc, ngôn ngữ, bút pháp đa dạng, lạ lùng, độc đáo, đôi khi khó hiểu, khó dịch sang ngôn ngữ khác. (Ông chỉ tin cậy những bản dịch sang tiếng Ý, vì ngôn ngữ này có nhiều nét tương đồng với tiếng Tây Ban Nha của ông. Còn dịch sang tiếng Anh, tiếng Pháp, theo ông, thì khó hơn. Ông không thích lắm các bản dịch tiếng Pháp – mà ông rất thành thạo –, ông nói khi đọc một số bài, ông cảm thấy thơ của ông biến mất đâu cả, không còn giữ lại gì, tuy là vẫn dịch đúng chữ, đúng câu – my poetry escapes, nothing remains). Ông viết về đủ mọi đề tài, hướng đến độc giả đủ mọi lứa tuổi, viết về tình yêu, về những biến cố lịch sử, về chiến tranh, về đất nước, con người, thiên nhiên, về những sự việc tầm thường…

Đó là tác phẩm đồ sộ Canto general (Bài ca chung), xuất bản năm 1950, gồm 231 bài thơ với hơn 15000 câu, xếp thành 15 phân đoạn, kiểu như các chương của tiểu thuyết. Tác phẩm nói về toàn thể lục địa Nam Mỹ, đất nước, con người, thiên nhiên, cây cỏ, và về các bi kịch lịch sử của nó. Bài ca kết thúc với những tự sự về cuộc đời, về lý tưởng và những chiêm nghiệm về sự sống và cái chết. Tác phẩm này xuất bản tại Mexico, sau đó được dịch và phổ biến nhiều nơi trên thế giới, nhưng bị cấm tại ngay quê hương của tác giả.

Đó là tác phẩm Odas Elementales (Tụng ca khởi thuỷ), gồm ba tập, xuất bản trong các năm 1954 – 1959, viết về những sự vật tầm thường, nhỏ nhặt, như rượu, trà, củ hành, củ tỏi, cà chua, trái táo, cuốn sách, chiếc xe đạp, con chó, con mèo…, khiến mọi người ngỡ ngàng, sửng sốt, nhưng đọc rồi lại thấy thích thú vì những sự vật giản dị đời thường đó hoá ra chẳng tầm thường chút nào mà có lúc ẩn chứa những trầm tư sâu sắc, những lát cắt sắc nhọn bất ngờ của cuộc sống.

Nhưng nói đến thơ Pablo Neruda là phải nói đến thơ tình, bởi những bài thơ tuyệt tác nhất của ông, được độc giả tìm đọc, nhắc đến và yêu thích chính là những bài thơ tình.

Đó là thi phẩm Veinte poemas de amor y una cancion dêsperada (Hai mươi bài thơ tình và một bài ca tuyệt vọng), xuất bản năm 1924, được cho là ông viết tặng người yêu đầu đời là Laura Arrue sau cuộc tình dang dở. Tập thơ nhắc đến tình yêu với nhiều uyển ngữ, ẩn dụ, nhắc đến người tình với thi vị mộng mơ và với cả trần tục đời thường, có hơi hướm tính dục, có mái tóc, làn da, nét môi, mà cũng có cả vú, ngực, đùi, háng! Pablo Neruda nhanh chóng nổi tiếng và tác phẩm liên tục được in lại hàng triệu bản. Chính tác giả cũng bày tỏ sự ngạc nhiên “không hiểu tại sao chỉ là những bài thơ Tình sầu, Tình buồn mà có nhiều người thích đến thế, mà có nhiều bạn đọc trẻ yêu thích đến thế.”

Về sau, để tặng vợ là Martilde Urrutia, ông in tiếp thi phẩm Cien sonetos de amor (Một trăm bài đoản thi tình yêu), khắc hoạ chân dung tình yêu muôn màu muôn vẻ, không lặp lại, không nhàm chán.

Một trăm hai mươi bài thơ trong hai tập này đều không có nhan đề, chỉ được đánh số thứ tự. Khi trích dẫn từng bài, người ta thường lấy câu đầu của bài thơ làm nhan đề.

Hai năm trước khi qua đời vì bệnh ung thư, Pablo Neruda được trao tặng Giải Nobel về Văn học năm 1971 vì “thơ ông có sức mạnh mãnh liệt mang lại sức sống cho vận mệnh và ước mơ của cả châu lục”. Thực ra, chưa cần đến giải thưởng này, Ông vẫn được vinh danh là một trong những nhà thơ vĩ đại nhất của thế kỷ XX.

Nữ hoàng

Anh đặt tên em là nữ hoàng

Có người cao lớn hơn em

Có người thanh khiết hơn em

Có người diễm kiều hơn em

Nhưng em là nữ hoàng.

Khi em bước chân ra phố

Không ai nhận ra em

Không ai thấy vương miện pha lê của em, không ai nhìn

Tấm thảm bằng vàng đỏ

Em đặt chân lên mỗi bước em qua

Tấm thảm hư ảo.

Và khi em xuất hiện

Tất cả những giòng sông đều xôn xao

Trong châu thân anh những tiếng chuông

Lay chuyển cả bầu trời

Và một bài tụng ca ngập tràn thế giới.

Chỉ có em và anh,

Chỉ có em và anh, em yêu ạ,

Em hãy lắng nghe anh.

Mãi mãi

Anh không hề ghen tuông

Với những gì đã đến trước anh.

Em hãy đến với một gã đàn ông

Trên đôi vai em

Hãy đến với một trăm gã đàn ông trong tóc em

Hãy đến với một ngàn gã đàn ông giữa ngực và chân em

Hãy đến như giòng sông

Đầy dẫy những gã đàn ông chết đuối

Sông chảy xuôi về biển dữ,

Về nơi muôn đời sóng vỗ, về Thời gian.

Hãy mang tất cả

Đến chỗ anh đang đợi em

Chúng ta sẽ mãi cô đơn

Sẽ mãi mãi là em và anh

Cô đơn trên trần thế

Để bắt đầu cuộc sống đôi ta.

Vắng mặt

Anh chỉ vừa mới xa em

Là em đã đến với anh, tinh khiết,

Hoặc run rẩy

Hoặc bồn chồn, bị anh gây thương tích,

Hoặc choáng ngợp yêu đương, chừng như

Khi mắt em

Nhắm lại đón nhận quà tặng của cuộc sống

Mà anh không ngừng mang đến cho em.

Hỡi em yêu

Chúng mình tìm thấy nhau

Trong cơn khát nên đã

Uống cạn luôn cả nước và

Máu

Chúng mình đã tìm thấy nhau

Trong cơn đói

Nên đã cắn nhau

Như ngọn lửa cắn xé

Để lại thương tích cho nhau.

Nhưng hãy đợi anh

Giữ cho anh vị ngọt ngào

Anh cũng sẽ tặng em

Một đoá hồng.

Đôi bàn chân em

Khi không nhìn được mặt em

Anh ngó xuống đôi bàn chân

Đôi bàn chân bằng xương uốn cong

Đôi bàn chân nhỏ xinh cứng chắc

Anh biết chúng chống đỡ em

Và thân hình thon mảnh của em

Vươn lên từ chúng.

Vòng hông em và bầu ngực em

Hai núm nhũ hoa màu tím

Và hai giếng mắt trong

Nhẹ nhàng buông rủ.

Miệng em xinh hé mở

Bím tóc hung hung đỏ

Tháp nhỏ của anh.

Nhưng anh yêu đôi bàn chân của em

Vì chúng đã từng bước

Khắp đất trời

Trong gió và trên nước

Cho đến khi chúng tìm thấy anh.

Đôi bàn tay em

Khi bàn tay em đưa vội

Về phía tay anh, em yêu,

Chúng mang lại cho anh những gì trong thoáng chốc?

Sao chúng dừng lại

Trên môi anh, bất chợt,

Sao anh nhận biết chúng

Chừng như đã có lần

Anh chạm vào chúng.

Chừng như trước khi có mặt,

Chúng đã lướt qua

Trán anh, hông anh?

Mềm mại, đôi tay em

Bay qua thời gian

Vượt biển xanh và sương khói,

Bay qua thời gian,

Và khi em đặt

Đôi bàn tay trên ngực anh

Anh nhận biết những đôi cánh đó

Của chim bồ câu vàng

Anh biết thứ đất sét đó

Và sắc màu từng hạt nhỏ.

Những năm tháng đời anh

Là những nẻo đường tìm kiếm

Leo lên bậc thang

Vượt qua mỏm đá

Những con tàu phóng anh về phía trước

Những vùng nước triệu anh trở về

Trên mặt ngoài những quả nho

Hình như anh đã chạm vào em

Gỗ cây, bất chợt,

Tiếp xúc với em.

Cây hạnh nhân mời gọi

Sự mềm mại kín đáo của em.

Cho đến khi cả hai bàn tay em

Khép lại trên ngực anh

Như đôi cánh

Ngừng bay.

Tiếng em cười

Nếu em muốn cứ lấy đi không cho anh thức ăn,

Lấy đi cả không khí, nhưng

Đừng lấy đi tiếng em cười khỏi anh.

Đừng lấy đi đoá hồng,

Nụ hoa em đã hái

Giọt nước bất chợt

Vui mừng bắn toé ra

Con sóng bạc

Tình cờ hiển lộ nơi em.

Cuộc đấu tranh gian lao và anh trở về,

Với đôi mắt mệt mỏi

Vì nhiều lúc đã phải nhìn

Trái đất chẳng hề thay đổi

Nhưng khi tiếng em cười

Vang vọng lên không trung tìm kiếm anh

Nó đã mở ra cho anh tất cả

Cánh cửa của nhân sinh.

Em yêu, trong giờ phút đen tối nhất,

Tiếng em cười bật ra,

Và nếu bất chợt

Em thấy máu anh nhuộm bẩn

Gạch đá con đường,

Thì em hãy cười lên, vì tiếng em cười

Sẽ là thanh kiếm mới

Trong tay anh.

Bên cạnh biển trong mùa thu,

Tiếng em cười hẳn sẽ làm cuộn lên

Dập dồn sóng bạc.

Và, vào mùa xuân, em yêu,

Anh muốn tiếng em cười giống như

Đoá hoa anh hằng chờ đợi,

Đoá hồng xanh vọng tưởng quê hương.

Em hãy cười nhạo buổi tối,

Cười ban ngày, cười ánh trăng,

Hãy cười nhạo những con đường

Ngoằn ngoèo trên đảo,

Hãy cười nhạo chàng trai vụng về

Đang yêu em.

Nhưng khi anh

Mở mắt rồi nhắm lại,

Khi anh bước ra đi,

Khi anh bước trở về,

Em có thể khước từ anh thức ăn, không khí,

Ánh sáng, mùa xuân,

Nhưng đừng bao giờ lấy đi tiếng em cười,

Vì anh sẽ chết mất, em ơi!

Đừng bỏ đi xa

Đừng bỏ đi xa, dù chỉ một ngày thôi,

Vì – biết nói sao nhỉ – một ngày dài lắm

Anh vẫn chờ, như trong sân ga vắng

Ngủ thiếp không hay tàu đã chạy hết rồi.

Đừng rời bỏ anh, dù chỉ một giờ thôi,

Vì lúc đó bao giọt sầu tích tụ lại

Làn khói lang thang mong tìm một mái ấm

Dạt về bóp nát tim anh lạc lõng đơn côi.

Ôi mong sao hình bóng em không xoá nhoà trên bến bãi

Mong sao đôi mắt em không xao động trong khoảng xa trống trải

Em yêu dấu hỡi, đừng rời bỏ anh dù chỉ phút giây.

Bởi lúc em bỏ ra đi mịt mù xa tắp

Anh sẽ thất thần lang thang đầu trời cuối đất

Em sẽ trở về chăng? Anh tự hỏi,

Hay em sẽ bỏ mặc nơi này anh chết mòn chết mỏi?

Nếu em quên anh

Anh muốn em biết

Một điều

Em biết chuyện thế này

Nếu anh nhìn

Vầng trăng trong suốt, cành cây đỏ rực

Của mùa thu đến muộn bên cửa sổ nhà anh

Nếu anh chạm vào

Cạnh bếp lửa

Chút bụi tro tàn lụi

Hay khúc cây gỗ mục,

Mọi thứ đều đưa anh tới với em

Chừng như mọi thứ đang tồn tại,

Mùi hương, ánh sáng, kim loại,

Đều là những con thuyền nhỏ

Đang rẽ sóng

Hướng về những đảo nhỏ của em, nơi anh được mong đợi.

Nhưng, nếu bây giờ

Em dần dần không yêu anh nữa

Anh sẽ dần dần thôi yêu em.

Nếu bất chợt

Em quên anh

Đừng tìm anh, em nhé,

Bởi anh sẽ quên em thôi.

Nếu em nghĩ

Những ngọn cờ phất phới

Bay qua suốt cả đời anh

Là dài lâu và rồ dại

Rồi em quyết định

Bỏ anh lại trên bến bờ

Nơi trái tim anh bám rễ

Em ơi hãy nhớ

Chính vào ngày ấy

Vào giờ ấy

Anh sẽ nhấc đôi tay

Và gốc rễ của anh sẽ bật lên

Kiếm tìm một miền đất khác.

Nhưng

Nếu mỗi ngày

Nếu mỗi giờ

Em cảm thấy số phận của em đã trao cho anh

Với sự ngọt ngào da diết,

Nếu mỗi ngày có một đoá hoa

Vươn lên môi em để tìm kiếm anh,

Ôi em yêu, ôi em của anh,

Trong anh ngọn lửa ấy sẽ dai dẳng

Trong anh chẳng có gì dập tắt, lãng quên được,

Em yêu ạ, tình anh được nuôi dưỡng bằng tình em

Chừng nào em còn sống

Nó sẽ luôn ở trong vòng tay em

Mà cũng không hề rời tay anh em ạ!

Anh không yêu em

Anh không yêu em chỉ vì anh yêu em

Anh chuyển từ yêu đương sang lạnh lùng

Từ đợi chờ đến không hề chờ đợi

Tim anh từ lạnh giá đã trở thành lửa nồng.

Anh yêu em vì chỉ yêu mình em thôi

Anh ghét em vô cùng và vẫn còn đang ghét

Phục tùng em, giới hạn của tình anh dành cho em

Là chẳng nhìn thấy em mà chỉ yêu em mù quáng.

Có thể ánh sáng độc ác của tháng giêng

Sẽ thiêu đốt trái tim anh

Khoá lối vào cõi thực bình yên

Trong câu chuyện này chỉ có một người chết

Người đó là anh, anh sẽ chết vì yêu, bởi anh yêu em.

Bởi anh yêu em, em thân yêu, trong lửa và máu.