Bùi Chát

Câu hỏi “Bùi Chát đang đi đâu và hội họa của anh thực sự muốn nói gì?”[*] – như được đặt ra trong bài viết của Tobi Trần – là một câu hỏi sai ngay từ nền tảng. Nó xuất phát từ một hệ hình phê bình cũ kỹ, nơi nghệ thuật bị ép buộc phải vận hành như một hệ diễn ngôn tuyến tính: có mục đích, có lộ trình, có thông điệp.

Tôi xin khẳng định dứt khoát: Tôi không “đi đâu cả”. Và hội họa của tôi không “muốn nói gì” cả. Bởi vì chính ý tưởng về việc nghệ thuật “phải nói gì đó” đã là một áp lực sai lầm, một thứ hình phạt mang tính thể chế, đã quá lâu được sử dụng như công cụ định giá nghệ thuật.

Hội họa không phải là diễn ngôn

Hội họa – đối với tôi – không phải là phương tiện truyền đạt ý tưởng, càng không phải là kênh phát ngôn thứ hai như cách Tobi Trần gán ghép. Tôi không dùng tranh để gửi gắm nội dung, cũng không coi tác phẩm là lời giải cho một câu hỏi xã hội, thẩm mỹ, hay triết học.

Hội họa tình huống – như tôi đang thực hành – không vận hành trên cơ sở ý tưởng tiền lập, mà khởi sinh từ những tình huống trực tiếp của hành vi vẽ: một cú lia cọ sai, một mảng màu tràn mép, một khoảnh khắc mất kiểm soát. Cái gọi là “nội dung” nếu có, chỉ là thứ phát sinh sau hành động, không hề được hoạch định từ trước. Do đó, việc tìm kiếm trong tác phẩm của tôi một thông điệp có cấu trúc hay một kết luận khái niệm là hoàn toàn vô nghĩa.

Tôi không di chuyển – tôi đối diện

Tobi Trần muốn tôi “đi đâu đó” như thể nghệ sĩ cần một lộ trình phát triển. Nhưng nghệ thuật không phải là hành trình địa lý hay tiến trình tăng trưởng. Tôi không đi đâu cả – vì tôi đang ở đây. Tôi đối diện với bề mặt vẽ, với khoảnh khắc không thể lặp lại, với tình huống hội họa chưa từng biết trước.

Sự “đang trôi” mà Tobi mô tả – nếu có – không phải là dấu hiệu của lạc hướng, mà là một chủ đích phản-thể chế: từ chối khung đích, từ chối hệ tư tưởng tuyến tính, và từ chối cả những loại “chiến lược nghệ thuật” được định nghĩa từ bên ngoài hành vi sáng tạo.

Sự thiếu vắng trung tâm là một lựa chọn mỹ học

Bài viết của Tobi chê tranh tôi “không có trung tâm”, “không dẫn dắt trí tuệ”, “không có kết cấu ý niệm”. Điều anh cho là thiếu vắng ấy – thực chất – là kết quả của một lựa chọn mỹ học có ý thức: tôi chủ động gỡ bỏ trung tâm, trì hoãn ý nghĩa, đẩy người xem vào tình huống bất định thị giác.

Tôi không yêu cầu người xem “hiểu”. Tôi muốn họ ở lại, ngập ngừng, nghi hoặc. Hội họa tình huống không yêu cầu sự “thấu triệt”, mà chấp nhận sự mơ hồ như một điều kiện cần thiết cho cảm thụ. Tác phẩm không còn là lời tuyên bố, mà là sự cố thị giác, một cú lệch trong chuỗi tri nhận thông thường.

Triển lãm không phải là công bố thành tựu, mà là phương thức tồn tại

Việc tôi làm triển lãm liên tục không phải là để “che lấp khoảng trống tư duy” như Tobi suy đoán, mà là để duy trì trạng thái hoạt động. Mỗi triển lãm là một lần làm hiện diện tình huống hội họa, là một thử nghiệm sống trước công chúng, không nhắm đến sự hoàn tất mà hướng tới sự tiếp tục.

Tôi không xem triển lãm là nơi trưng bày sản phẩm cuối cùng. Nó là nơi tình huống gặp tình huống: tình huống sáng tác – tình huống nhìn – tình huống phản ứng. Chính trong cái va đập không thể tiên lượng đó, nghệ thuật – nếu còn – sẽ xảy ra.

Tôi chủ ý làm nhiễu quan hệ giữa hình và nghĩa

Việc đặt tên tranh bằng bốc thăm thơ, chơi chữ, hoặc những cú lệch ngữ nghĩa không nhằm đánh lạc hướng mà nhằm phá vỡ thói quen đọc tranh bằng tiêu đề. Tôi muốn tạo ra một khoảng cách giữa hình và từ, giữa cái thấy và cái gọi tên – để người xem không thể dựa vào ngôn ngữ như cái nạng để hiểu hình ảnh.

Trong thơ, tôi làm điều đó bằng cấu trúc rối. Trong tranh, tôi làm điều đó bằng việc thả ngôn ngữ vào chỗ không ai yêu cầu, để nó không dẫn dắt mà chỉ làm tăng thêm sự bất ổn.

Không ai bị thiếu tư duy – chỉ có cách đọc của Tobi Trần là bị đóng khung

Tobi Trần cho rằng tranh tôi “thiếu kết cấu tư duy”. Nhưng vấn đề không nằm ở tác phẩm, mà nằm ở cách đọc đã bị định hình bởi mô hình lý tính cũ kỹ. Phê bình kiểu đó đòi hỏi nghệ sĩ phải xây dựng hệ thống, phải nói rõ điều mình nghĩ, phải tạo ra hành trình. Nhưng tôi – như đã nói – từ chối tất cả các yêu cầu đó.

Tôi không trình bày tư duy kiểu Tobi nghĩ. Tôi hành động trong một tình huống cụ thể, nơi tư duy – nếu có – không phải là hệ thống luận lý, mà là một chuyển động lộn xộn nhưng có thực.

Tôi không “trôi” – tôi đang làm nhiễu hệ thống tri nhận

Tôi không “đang trôi” theo nghĩa buông thả. Trái lại, tôi chủ ý làm nhiễu hệ thống. Tôi không “neo vào bờ nhận thức”, vì chính cái “bờ” đó cần được tháo dỡ. Tranh tôi không dẫn đi đâu cả, vì nó không phải là bản đồ, mà là sự cố.

Nếu nghệ thuật còn ý nghĩa, thì ý nghĩa ấy nằm trong khả năng gây rối loạn tạm thời hệ thống nhìn của người xem – chứ không phải trong việc củng cố những lối cảm thụ an toàn. Tôi không vẽ để ai đó đồng thuận. Tôi vẽ để khiến hệ thống họ lệch khỏi quỹ đạo một chút. Chỉ cần vậy, là đủ.

[*] Xin xem:

(1) Tobi Trần, Bùi Chát và nghệ thuật của sự “đang trôi”: Phiêu du giữa tự do và khoảng trống về ý niệm, https://vanviet.info/nghe-thuat/bui-chat-va-nghe-thuat-cua-su-dang-troi-phieu-du-giua-tu-do-va-khoang-trong-ve-y-niem/

 (2) Trao đổi giữa Ngô Lực và Tobi Trần, https://vanviet.info/trao-doi/trao-doi-giua-ngo-luc-va-tobi-tran/