(Ghi chép thị giác của một kẻ từng nhiều lần đứng lặng trước đá và gạch miền Chăm)

Nhà điêu khắc Lê Trọng Nghĩa

Không ít lần tôi đứng bên các đền tháp Chăm – không phải với tư cách một người tham quan, mà như một kẻ hành hương trở về với miền thẩm mỹ cổ xưa từng ám vào giấc mơ mình.

Mỗi lần như thế, tháp không lặp lại chính nó. Ánh sáng đổi khác, rêu xanh thay hình, và cả lòng tôi cũng chuyển động theo từng vệt bóng trượt ngang mặt gạch. Những đỉnh tháp ở Bình Định – từ dáng thanh thoát của Tháp Cánh Tiên tại Thành Đồ Bàn, đến tháp Dương Long vươn cao như cột ánh sáng giữa trời đất, từ vẻ uy nghi cân xứng của Tháp Đôi giữa lòng thành phố đến dáng đứng trầm mặc của Tháp Bánh Ít tựa đàn chim đậu trên sườn đồi – tất cả không hiện lên như công trình, mà như những linh thể đang ẩn mình giữa hai cõi: hiện tại và cổ xưa, vật chất và linh hồn.

Tôi đưa tay sờ lên bức tường gạch – không phải để kiểm tra độ nhám, mà để kết nối. Mỗi viên gạch nung đỏ, mỗi phiến đá thô mộc, đều như một mắt xích dẫn tôi vào chiều sâu ký ức – nơi bàn tay con người và thiên nhiên cùng nhau chạm vào cái đẹp vĩnh cửu. Những viên gạch xếp chồng không cần vữa – đứng đó như thể được kết dính bằng một lời thề thầm lặng giữa người và đất. Đá làm nền móng, gạch dựng thành hình – và giữa chúng là không gian thị giác nơi ánh sáng trượt qua không bao giờ giống nhau hai lần.

Gạch là nhịp – đá là bè. Kiến trúc nơi đây không cứng, không tĩnh – nó mềm và thở. Có lúc nó ngân như nhạc, có lúc nó mờ như mây. Tôi từng đứng hàng giờ nhìn một đường viền hoa văn bị rêu phủ, để rồi chợt thấy hình bóng một vũ nữ, một vị thần ẩn hiện trong đá – không phải qua tạo hình, mà qua một cảm thức: đá đang múa.

Người Chăm xưa không chỉ là những kiến trúc sư. Họ là những đạo diễn ánh sáng. Những nghệ sĩ sắp đặt không gian, những nhà điêu khắc biết cách khiến đá tan vào biểu cảm. Từng chạm khắc thần linh, từng đường xoắn ốc, từng cánh hoa, đều như thể không được tạc, mà được gọi ra từ bên trong vật liệu.

Và rồi, thiên nhiên trở thành bạn đồng sáng tác. Rêu phủ lên gạch như một lớp lụa xanh non. Cây cối mọc lên từ những kẽ nứt, như thể tháp đang mọc tóc, tiếp tục một quá trình sống dở dang. Mỗi mùa, mỗi ngày, tháp lại khoác một diện mạo mới – không theo thời tiết, mà theo chu kỳ thở của thời gian. Trên những bức tượng thần linh, đường nét dần mềm lại như bị gió mài mòn qua từng thế kỷ. Trên những tảng đá thô mộc, những vết bào của nắng mưa đã khắc nên những vân sẹo tự nhiên – vừa là thương tích, vừa là dấu ấn của sự tồn tại. Tất cả như một bức tranh đang vẽ dở – với họa sĩ là thời gian, chất liệu là ánh sáng, và khung nền là ký ức đá gạch nghìn năm.

Tôi đã thử ghi lại chúng bằng ảnh, bằng phác thảo. Nhưng không lần nào thấy đủ. Bởi tháp Chăm không thể sao chép – nó chỉ có thể ở đó, cùng bạn, trong khoảnh khắc. Kiến trúc ấy không dựng lên để chiêm ngưỡng từ xa. Nó được tạo ra để đến gần, để chạm vào. Bằng mắt. Bằng tay. Bằng trái tim của một người biết lắng nghe cái lặng.

Trong từng viên gạch đỏ sậm, từng phiến đá được chạm trổ cầu kỳ, tôi nghe thấy tiếng vọng của một nền văn minh từng huy hoàng. Khi bàn tay chạm vào, tôi không chỉ sờ lên vật chất, mà đang chạm vào tinh thần của một dân tộc – vào ký ức, vào khát vọng, vào những con người xưa đã sống và cống hiến nơi này.

Và ở đó, tôi không còn là nghệ sĩ, không là khách vãng lai. Tôi chỉ là một hạt bụi thị giác – đang rơi lặng lẽ vào vùng thinh không, nơi gạch và đá cùng giữ lấy giấc mơ nghìn năm chưa tỉnh.