Tạ Duy Anh

LUẬN TỘI

Lần này thì ngay cả nhìn vào đâu cũng là lựa chọn khó khăn cho Hữu Thỉnh và những người dự họp. Mất một lúc lâu Khuất Quang Thụy mới phá vỡ bế tắc bằng lời phát biểu. Nghe đồn ông nhà văn này nổi tiếng khôn ngoan, nên mọi người rất tò mò chờ ý kiến của ông, với tư cách là “quan thanh tra”. Ra mặt phê phán Nhà xuất bản trong đó có tới những bốn đồng nghiệp đang làm việc từng là đồng môn, chắc chắn không phải là lựa chọn thức thời. Nhưng ông phải thể hiện thái độ vì ông là đảng viên, là trưởng ban Kiểm tra của Hội, là cấp dưới thân cận của Hữu Thỉnh. Cuối cùng, phải công nhận là lời đồn về Khuất Quang Thụy không sai, khi ông bảo rằng, ông biết đến cuốn Trại súc vật từ hồi đi thăm và dự trại sáng tác văn học tại Liên Xô.

-Mọi người khen lắm. Khen hết lời luôn. Các thầy giáo dạy tôi cũng rất khen. Có thể nói cuốn sách được đón nhận nồng nhiệt khắp nơi.

Khuất Quang Thụy dừng lại. Mọi người thở phào, coi như có thêm một phiếu ủng hộ cho phe “làm loạn”.

-Nhưng – Khuất Quang Thụy nói tiếp – hồi đó ở Liên-Xô đang diễn ra cuộc cải tổ, tâm lý chung của dân chúng là ghét Cộng sản, ghét ghê gớm. Đâu đâu cũng muốn vạch tội Cộng sản. Có thể vì thế mà người ta rất thích Trại súc vật.

Thế là mọi người muốn hiểu thế nào cũng được. Một cuốn sách được nhiều người thích, chắc phải là cuốn sách hay. Nhưng cái đám thích ấy là những kẻ đang muốn bài trừ Cộng sản, chắc cuốn sách phải có tư tưởng, giá trị phù hợp với họ. Ông không nói cuốn sách chống Cộng, nhưng cũng khó để hiểu là nó không chống Cộng. Người nào hiểu thế nào, sẽ phải chịu trách nhiệm về cách hiểu của mình.

Đúng là Khuất Quang Thụy! Không bao giờ ông tự đẩy mình vào chỗ nguy hiểm.

Theo đúng thủ tục, Nguyễn Hoa cũng phải có vài lời. Ông nhà thơ này vốn hiền lành, lại từng tai biến nên nói năng nhỏ nhẹ, ba phải, ề à, chung chung chẳng chết ai nhưng cũng chẳng cứu ai. Chỉ cứ thấy “dưng mà, dưng mà, mới lại”… Đại ý Nhà xuất bản cần rút kinh nghiệm và nên lắng nghe ý kiến lãnh đạo.

Giờ là giây phút đáng chờ đợi nhất: Hữu Thỉnh phát biểu. Ông sẽ phân tích, mổ xẻ, đưa ra quan điểm và kết luận về mức độ sai phạm của Nhà xuất bản và từng cá nhân liên quan, từ đó có hình thức kỉ luật thích đáng.

Thoạt đầu ông nhìn mọi người, cười cười nhưng là lối cười nhạt, cười hàm ý biết hết bụng dạ người khác, không giấu chút lạnh nhạt, rất đặc trưng Hữu Thỉnh khi cần phải mỉa mai ai đó. Bất ngờ ông nhìn thẳng vào tôi nói bằng thứ giọng nhẹ nhàng nhưng có gang có thép:

-Hôm nay tôi sang đây không phải để nghe ông Tạ Duy Anh kể công. Ai chả biết ông Tạ Duy Anh biên tập nhiều cuốn sách được giải – giọng ông không giấu sự giễu cợt.

Ông còn nói những gì nữa, vẫn bằng thứ giọng như vậy, nhưng tôi không để tâm. Sau đó ông quay sang vấn đề chính là cuốn Trại súc vật. Ông nói về tầm mức cực kì nghiêm trọng của việc để lọt lưới một tác phẩm chống Cộng vô cùng khốn nạn. Ông nhắc đi nhắc lại cụm từ cực kì nghiêm trọng. Ông tường thuật lại những lần lên làm việc với lãnh đạo Bộ Chính trị, nghe lãnh đạo đánh giá, nhận định, có đối chiếu với thông tin chứ không nói suông. Ông truyền đạt lại ý kiến của các chuyên gia, của các thành viên trong Hội đồng Lý luận trung ương, của Ban chấp hành Hội Nhà văn, của công an văn hóa… Tất cả đều thống nhất là vụ việc cực kì nghiêm trọng.

-Bảy mươi năm đảng ta canh chừng cẩn thận từng giây từng phút, vậy mà chỉ sơ sểnh hở ra mấy tích tắc là kẻ thù mang ngay được quả bom bẩn đặt vào tận móng nhà, với chủ định đánh sập – miệng Hữu Thỉnh uốn lượn, mở ra, khép vào, bĩu môi sang trái sang phải, lên xuống theo cảm xúc của ông – Phải nhận ngay đây là một tội trạng lớn, một việc làm nhục nhã, không thể tha thứ – ông nhấn mạnh và khẳng định gay gắt – Không lý lẽ nào bao biện được rằng đây không phải là cuốn sách chống Cộng số một, một quả bom nguyên tử đánh vào hệ tư tưởng, một quả bom bẩn về văn hóa nhằm vào tim của chế độ với ý đồ rõ ràng là bôi nhọ rồi đánh sập. Đánh sập, đánh sập… tôi nhắc lại, không phải chuyện nhỏ đâu.

Tôi nghe hết ý kiến của nhà văn Tạ Duy Anh – Hữu Thỉnh không nhìn tôi mà quay sang những người khác – tôi nghe hết, hơ hơ… – ông Chủ tịch Hội cười nhưng mặt lạnh tanh – ông Tạ Duy Anh không ngây thơ thế đâu. Ông ấy bảo không có một từ Cộng sản nào trong cuốn sách thì sao bảo nó chống Cộng. Tôi nói luôn nhé: Nếu có một từ Cộng sản, ông Tạ Duy Anh sẽ chửi cái thằng nhà văn kia là kém, quá kém, không cao tay và ông ấy sẽ không kí biên tập để cho in. Chỉ cần một từ Cộng sản thôi, ông Tạ Duy Anh sẽ không kí cho in.

Ông nhìn lướt mọi người, trừ tôi, có lẽ vì ông không muốn thấy tôi đang cười thầm.

-Nhưng – Hữu Thỉnh tỏ thái độ là ông đi guốc vào bụng tôi – vì không nhắc gì đến Cộng sản, thì giá trị chống Cộng của nó mới cao, nó mới đáng để ông Tạ Duy Anh tìm mọi cách cho in ra. Tôi nói với các anh các chị, không đơn giản chỉ là việc in ra cuốn sách đen ấy, mang vào nhà quả bom bẩn ấy, mà ở đây là cả một kế hoạch, một âm mưu thâm độc, cực kì thâm độc, được cả một tổ chức ém sẵn, nằm im phục kích suốt nửa thế kỷ qua, chính xác là bảy mươi năm qua, lên kịch bản chi tiết, chuẩn bị ròng rã ngày này sang tháng khác để đưa bằng được quả bom bẩn ấy vào cửa nhà chúng ta. Tại sao lại in rất nhanh và nộp lưu chiểu vào sát Tết? Vì thời điểm ấy mọi người đều thiếu tập trung trong công việc? Quá kinh khủng! Quá thâm độc… Những câu hỏi này không dễ trả lời đâu. Một sự tính toán cực kì kĩ, chi tiết, có chỉ đạo, rất kiên nhẫn mai phục.

Bỗng Hữu Thỉnh gần như kêu lên đau đớn, toàn bộ cơ mặt của ông co lại thành từng nếp xô lệch (kẻ nào không tin ông đau đớn thật thì quá là vô cảm!):

-Tôi đau đớn lắm các đồng chí ạ! Tôi đau đớn lắm – có cảm giác tim ông sắp nổ tung. Chó, lợn, gà, ngựa… chúng nó gọi nhau là đồng chí – giọng ông nghẹn lại như sắp khóc – làm sao lại không đau đớn cho được. Chó, lợn cũng xưng hô là đồng chí, giời ôi là giời, còn gì để nói nữa, còn trời đất nào nữa.

(Khi Hữu Thỉnh kêu lên thảm thiết như vậy, tôi nghĩ nhanh trong đầu: Còn có nhiều đứa dưới mức súc vật nó vẫn xoen xoét gọi nhau là đồng chí đấy thôi, bác biết thừa).

Hữu Thỉnh bỗng quát lên, mắt long lanh quét một lượt:

-Chúng nó định làm nhục ai?

Tất nhiên là không ai trả lời ông. Nếu không cố kìm, tôi có thể đã phá lên cười. Có thể hầu hết những người dự họp nghĩ là Hữu Thỉnh đau đớn thật, thành tâm thấy có lỗi với cấp trên, muốn trừng trị thói ngang tàng coi trời bằng vung của tôi và lãnh đạo nhà xuất bản. Nhưng tôi thì biết rõ, cả lần này, Hữu Thỉnh cũng đang vờ diễn. Ông chả coi việc cuốn sách ra đời là cái gì ghê gớm. Nó in đầy ra kia, dưới mọi hình thức, ai muốn đọc lúc nào mà chả có. Vào Google gõ một phát ra cả đống, tải về bao nhiêu chả được! Tất nhiên in ở những chỗ khác và in ở nhà xuất bản Hội Nhà văn là hai hiệu ứng khác nhau và ông có dự phần trách nhiệm. Nhưng nó rất vừa phải thôi. Đừng nghĩ là ông đang bóc mẽ tôi để trừng phạt. Ông biết là tôi chả coi danh vọng, bổng lộc, thưởng phạt… là thứ gì ghê gớm. Vả lại trừng phạt tôi không dễ, trong khi đó tiếng xấu sẽ để đời.

Với lại, phải nói thật là Hữu Thỉnh không có tâm địa hại tôi. Ông bắt buộc phải làm thế, trước hết và quan trọng nhất, để vừa lòng những người tin tưởng ông, đồng thời một công đôi việc, tiện thể dằn mặt cái “ổ nhóm” cứng đầu luôn gây cho ông những cơn nhức đầu. Chỉ có điều, rõ ràng là vì hoảng sợ, vì giận quá hóa mất khôn hay vì lý do nào khác, ông đã mất kiểm soát về ngôn từ trong việc lên lớp, chấn chỉnh cấp dưới.

Những gì ông nói về tôi vượt qua cả ý muốn tố giác tội phạm và chỉ có thể gọi là vu cáo trắng trợn, điều chắc chắn sẽ khiến ông hối hận. Nhưng nói thật là tôi không mảy may để bụng, không mảy may trách móc Hữu Thỉnh. Thậm chí tôi thấy có phần thương ông. Có khi nào tôi thấy Hữu Thỉnh bày ra tất cả sự thảm hại, thì chính là lúc ông “bán đứng” tôi. Nó cũng cho thấy ông rất yếu đuối, yếm thế với cấp trên. Người yếu đuối nào cũng đáng thương hơn là đáng trách.

Sau khi chỉ ra chiến thuật “giả ngố” của tôi, để khẳng định một lần nữa sự thành khẩn của mình trong việc nhận sai sót do buông lỏng quản lý, kiên quyết nghiêm trị cấp dưới, Hữu Thỉnh nhấn thêm:

-Nhà xuất bản phải thành thật nhận ra tội lỗi nghiêm trọng của mình – Và ông kết luận – Không thẩm định, xem xét gì nữa. Rành rành ra rồi. Quả bom bẩn rành rành ra rồi. Đánh phá chế độ rành rành ra rồi. Mọi lời nói của các anh các chị đều là bao biện hết. Phải nhận thấy tội của mình. Tội rất nghiêm trọng. Dứt khoát phải như vậy – lần này thì ông liếc nhìn tôi, hạ giọng – Việc kỉ luật ai, hình thức thế nào chưa bàn ở đây, ông Tạ Duy Anh ạ. Hôm nay chúng tôi mới sang nghe và xem các anh thành khẩn đến đâu, chứ chưa có quyết định cụ thể. Chưa.

Ông nuốt khan, dằn và kéo dài giọng, tay chém mạnh xuống:

-Chưa!... Nhưng nhất định phải kỉ luật.

ĐƠN GIẢN NHƯ SỰ THẬT

Chẳng có nhóm chống phá nào rình rập tận 70 năm.

Chẳng có bất cứ tổ chức nào đứng ra thuê mướn rồi chống lưng cho việc xuất bản Trại súc vật.

Chẳng có âm mưu thâm độc nào cả.

Chẳng có ai là kẻ chủ mưu.

Chỉ có BA THẰNG chúng tôi tham gia vụ “tày trời” này: Hai ông Nhã Nam và tôi.

Hai ông Nhã Nam là các nhà tư bản, vì thế, mục đích chính của họ là kinh doanh, nói thẳng ra là tiền.

Còn với tôi là quyền được ra đời của một cuốn sách văn học, quyền của độc giả được đọc một cuốn sách văn học, nhất là khi nó lại có giá trị lớn về tư tưởng.

Mọi bí mật về xuất bản cuốn sách, từ khâu đầu đến lúc có quyết định phát hành, được cả ba giữ kín tuyệt đối cho đến phút chót. Và chúng tôi đã thành công.

Sự thật chỉ đơn giản vậy thôi. Nhưng vì nó quá đơn giản, vì thế nó thường khó tin và khó nuốt.

Và nó đây:

Vào một hôm, Nhã Nam chuyển cho tôi bản thảo có tên Trại súc vật. Cầm bản thảo, đầu tiên tôi nhớ ngay đến bài báo mình đọc cách nay đã hơn hai mươi năm. Vì nó khá mỏng nên tôi quyết định thỏa trí tò mò ngay. Tôi mang về nhà, đọc đúng một đêm thì xong. Đọc xong, tôi bắt đầu đọc lời giới thiệu, của một nhà văn Rumani hay Anbani, hay của nước nào đó thuộc Đông Âu, để biết về lai lịch cuốn sách và vì sao nó bị cấm triệt để trong toàn khối xã hội chủ nghĩa.

Cảm nhận đầu tiên và khá dai dẳng của tôi về cuốn sách là vô cùng thích thú. Mặc dù các nhân vật đều là những con vật, nhưng chúng lại xưng hô với nhau là đồng chí, với lời nói, thái độ, tâm trạng hoàn toàn là con người, những kẻ mà tôi biết đã tạo ra bóng tối cho trái đất này và trùm lên cả đất nước mình suốt bao nhiêu năm. Nỗi ấm ức của kẻ bị lừa dối suốt thời tuổi trẻ khiến tôi vừa buồn cười vừa đau đớn. Sao mà cái thế giới lợn, chó, ngựa… kia lại giống với những gì tôi thấy ở thế giới con người đến thế. Nói chung nó khiến tôi cứ xuýt xoa reo lên: Tuyệt quá! Đúng quá! Bọn chó chết gây thảm họa là đây chứ đâu.

Thành thật mà nói thì tôi ít thấy sự ám chỉ mang tính chống cộng, như người ta tố cáo, của cuốn sách, hơn là chế nhạo một bộ máy quyền lực thối nát đến tận xương tủy, chung cho mọi chế độ độc tài. Tức là nó có thể là bất cứ chính quyền độc tài nào chứ chẳng riêng gì Hitler hay Stalin.

Tôi thực sự bái phục cô bé dịch giả, khi cô mới chỉ ngoài ba mươi mà dám dịch một cuốn sách khổng lồ về tầm vóc và khó vô cùng về hành ngôn như Trại súc vật. Tôi không biết khi đọc nguyên bản bằng tiếng Anh nó hay đến đâu, nhưng cứ như bản dịch đã thấy quá tuyệt vời. Tôi cứ cười thành tiếng một mình khi đọc bài thơ đã chuyển ngữ của nhân vật tên là Út Em:

"Đồng chí Nã Phá Luân ôi!

Người là hạnh phúc trên đời chẳng sai

Người là bạn kẻ mồ côi

Người là cám bã ở nơi máng thùng

Hồn tôi thiêu đốt bừng bừng

Khi tôi nhìn sững vào trong mắt người

Uy nghiêm mà vẫn thảnh thơi

Như vầng dương đỏ trên trời bao la!

Người là đấng vẫn ban quà

Mà súc sinh cứ mãi là mong thôi:

Ngày ăn hai bữa rốn lồi

Đi nằm thì có rơm tươi rúc vào

Trẻ già lớn bé thế nào

Vào chuồng yên ấm chiêm bao giấc nồng

Nã Phá Luân chẳng mơ mòng

Đồng chí thao thức giắng trông muôn loài

Con tôi lợn sữa thơ ngây

Còn bú chán mới đến ngày bằng ai

Dẫu còn nhỏ tựa cái chai

Hay chày lăn bột quẳng nơi xó nhà

Với Người con học thật thà

Một lòng tin tưởng bao giờ cho nguôi!

Tiếng đầu con éc trên môi:

“Nã Phá Luân” chính tên người chứ ai".

Tôi không thể không liên tưởng tới bài thơ Ca ngợi Stalin củaTố Hữu, đặc biệt là cái câu cuối cùng của bài thơ trong cuốn sách.

"Tiếng đầu con éc trên môi:

“Nã Phá Luân” chính tên người chứ ai".

Chữ "ÉC" không thể tuyệt vời và thâm thúy hơn.

Ý nghĩ trong đầu tôi lúc đọc xong cuốn sách là phải in ra bằng được, với bất cứ giá nào. Phải cho những kẻ nào đó, nhiều nhan nhản, thấy nhục nhã khi đọc xong cuốn sách. Phải khiến họ không yên khi tiếp tục làm những việc nhơ nhuốc với lịch sử. Hơn nữa, không thể có chuyện vô lý khi hầu hết người dân thế giới được đọc, trong khi người Việt thì không.

Hôm sau tôi nhắn cho người của Nhã Nam đến gặp tôi ở Nhà xuất bản. Người của Nhã Nam hỏi ngay là liệu có qua nổi không. Tôi bảo nhất định phải in bằng được, với điều kiện đổi tên tiểu thuyết. George Orwell có thể lọt lưới, chứ Trại súc vật thì e khó. Vì nó quá lộ. Thứ hai, phải bỏ đi bài giới thiệu ở đầu sách. Đó chỉ là quan điểm của một nhà văn nước ngoài thôi. Hãy để cho bạn đọc hiểu theo cách của mình.

Thực ra là tôi nói dối. Bỏ bài giới thiệu đi thì không có bằng chứng bảo là tôi đã biết cuốn sách chống Stalin. Cứ cãi nhau sòng phẳng dựa trên văn bản thì quá lắm chỉ hòa cả làng.

Người của Nhã Nam cầm bản thảo về, trong lòng có vẻ khá tâm trạng. Mãi lâu sau mới thấy cậu ta trở lại, với bản thảo đã đổi thành tên Chuyện ở nông trại và cắt đi lời giới thiệu, đúng như tôi yêu cầu. Cái tên Chuyện ở nông trại là do Nhã Nam đặt chứ không phải tôi như nhiều người có nhã ý ngợi ca tôi thông minh. Lúc bấy giờ có nhiều bản dịch Trại súc vật nhưng Nhã Nam chọn bản dịch của An Lý. Tôi không tiện hỏi lý do. Sau này có người bảo tiếc là không chọn bản dịch của một dịch giả nổi tiếng hơn ở Vũng Tàu. Có thể đó là sự thật nhưng tôi thì coi đó là số phận của một cuốn sách. Được vậy cũng là tốt rồi.

Không ngờ nhất là cái tên Chuyện ở nông trại, với tác giả George Orwell, lại dễ dàng lọt qua bộ máy canh gác nhiều tầng, vốn vươn ăng ten đánh hơi “phản động” suốt ngày đêm và giăng ra ở khắp nơi. Đó là chưa kể mạng lưới an ninh văn hóa dày đặc, cắm chân tại những cơ sở có dính dáng đến xuất bản, in ấn. Lại còn cả mạng lưới cộng tác viên nữa, cũng nhiều nhan nhản. Nhưng tất cả đều “mất cảnh giác” để lọt lưới cuốn sách mà họ canh chừng gắt gao nhất. Thế mới biết, để lưu tên tuổi vào trí nhớ bạn đọc khó biết là chừng nào. George Orwell, nhà văn được gán cho tội chống Xô-Viết số một, bị Stalin tử hình vắng mặt (nghe nói vậy) lại chẳng hề được biết đến ở những cơ quan chuyên đánh dấu tên các tác giả để đưa vào diện theo dõi đặc biệt. Ngay lập tức tôi làm một bản thẩm định tác phẩm khá kỹ lưỡng. Nội dung của thẩm định đó đại thể như sau (Tôi không thể nhớ nguyên văn):

“Cuốn sách lấy bối cảnh nước Anh đầu thế kỉ 20, với các nhân vật, địa điểm, sự kiện, kể cả bài hát quốc ca đem ra chế nhạo cũng đều của nước Anh, vào thời kì chủ nghĩa tư bản thối nát nhất, từ đó xây dựng nên một câu chuyện ngụ ngôn thú vị, nhằm chế giễu sự chuyên quyền, đạo đức giả của giới chủ tư bản. Tác phẩm có giá trị phê phán và đề cao công bằng, vạch trần thói giả dối của những kẻ nắm trong tay sức mạnh tiền bạc, cấu kết với giới chính trị nhằm chà đạp nhân phẩm của người nghèo.

Đề nghị duyệt in”.

Tôi đem cả bản thảo và tờ thẩm định sang cho ông Trần Quang Quý. Ông quý đọc qua lời thẩm định, nhìn bản thảo thấy nó có vẻ mỏng manh, lại của tác giả nước ngoài, hỏi tôi như thông lệ:

-Có vấn đề gì không?

-Chả có vấn đề gì, chuyện ngụ ngôn Anh Quốc ấy mà.

Ông Quý lật qua vài trang, nhìn vào những cái tên và địa danh phiên âm từ tiếng Anh, rồi đặt bút kí.

Tôi chuyển lại toàn bộ bản thảo và hồ sơ cho Nhã Nam để lấy giấy phép.

Đó là thời gian tôi sống với nhiều cảm xúc nhất mỗi khi đọc bản thảo nào đó. Tôi biết là mình vừa làm xong một việc tày trời, có thể lên giàn hỏa thiêu, nhưng đáng để một biên tập có lương tâm phải làm.

Bẵng đi thời gian dài, khi gặp lại người của Nhã Nam, tôi hỏi thăm xem Trại súc vật ra chưa, sao để lâu thế. Tôi bảo cậu ta thời cơ ngàn năm có một đấy, không có hai nữa đâu, thì cậu ta trả lời là bọn em còn cân nhắc, cũng thấy hơi ghê ghê. Nhìn thái độ của cậu ta thể hiện sự nghiêm trọng, tôi hoàn toàn thông cảm. Vì Nhã Nam là doanh nghiệp tư nhân. Vị thế của doanh nghiệp tư nhân, lại làm công việc kinh doanh có điều kiện, luôn bị theo dõi sít sao, thường là rất thấp. Vì thế, tôi đắn đo khá lâu mới nói khích:

-Chịu trách nhiệm pháp lý là Nhà xuất bản, là anh, thì không sợ, còn nơi chỉ biết in ra như các chú thì lại sợ. Tùy các chú thôi nhưng anh nhắc lại là không còn có cơ hội thứ hai đâu nhé.

Chẳng biết người của Nhã Nam nghĩ gì nhưng sau đó mọi việc vẫn im thin thít.

Lần ấy có hai ông Nhã Nam cùng đi viếng người thân của một cán bộ cơ quan. Trong khi chờ làm lễ truy điệu, chúng tôi lôi nhau ra một chỗ khuất, thảo luận về Trại súc vật. Hai ông Nhã Nam vẫn chần chừ chưa dám đưa in, vì sợ những hệ lụy không lường hết. Tôi bèn nói lại với cả hai là thời cơ chỉ đến một lần thôi. Tôi nói bằng thứ giọng khá gay gắt, lộ rõ sự trách móc. Thật lòng tôi nghĩ, giả sử có quan chức nào đó, do hiếu kì, đọc Trại súc vật, mà họ lại chưa mất hết liêm sỉ, thì họ sẽ xấu hổ, sẽ ngẫm nghĩ và biết đâu mọi sự thay đổi từ đó. Nhưng những ý nghĩ như vậy chỉ thoảng qua thôi. Cái chính với tôi là việc thưởng thức cuốn sách thuộc về di sản văn hóa thế giới, là quyền không thể trì hoãn của bạn đọc Việt và tôi tự thấy có nghĩa vụ đạo đức phải đưa đến cho họ.

Nghe tôi nói, cả hai ông Nhã Nam đều cảm thấy được khích lệ. Bỗng cả ba chúng tôi cùng đặt tay vào nhau rồi nâng lên cao, hô to: “Quyết in! Quyết in!”. Tôi thì nhanh miệng bảo thêm: “Đéo sợ!”

Thế là không bàn cãi lăn tăn gì nữa. Ba chúng tôi cứ như là vừa làm nghi lễ thề bồi cảm tử trước trận đánh lớn.

Khoảng vài tuần sau thì sách ra khỏi nhà in. Khi đó là cuối năm, gần tết âm lịch, tôi bảo Nhã Nam chờ nộp lưu chiểu. Đó là thời điểm ở các cơ quan nhà nước không ai còn có tâm trạng nào để làm việc. Mọi người chỉ chờ để liên hoan, bàn chuyện mua sắm và quan trọng nhất là nhận phong bì quà Tết. To nhận to, bé nhận bé, ngay cả bảo vệ quét dọn cũng có quà. Mọi người đều dỏng tai hướng ra ngoài, chờ được mời gọi đi nhận quà. Bất cứ ai từng làm việc trong cơ quan nhà nước sẽ thấy mô tả của tôi vào loại khá tồi. Thực tế cuộc sống sinh động và hấp dẫn hơn nhiều lần. Không khí tiền bạc, lộc lá, biếu xén… khiến mọi người đều háo hức, hỉ hả, rộng lượng, hàm ơn, cảm động, tự hào vì mình may mắn hơn người. Nói chung là không còn tâm trí đâu nghĩ đến công việc, nếu không phải kẻ nào đó dở hơi, ấm đầu hoặc chơi cùn! Sách vở, tài liệu cứ tạm xếp vào kho, chờ ra Tết giải quyết. Có chết ai đâu. Ra Giêng ngày rộng tháng dài, giải quyết cũng chưa muộn. Và cứ phải qua rằm tháng Giêng mới thực sự làm việc trở lại.

Đó cũng là quãng thời gian lưu chiểu vừa đủ theo luật Xuất bản, để có thể phát hành một cách hợp pháp.

Tất cả đều được thực hiện hoàn hảo như kế hoạch CHỈ DO MỘT MÌNH tôi vạch ra.

Tận lúc Trại súc vật gây dư luận ầm ỹ, nhiều người trong cơ quan tôi mới biết nó được Nhà xuất bản Hội Nhà văn cấp phép.

 

XUẤT BẢN TRẠI SÚC VẬT: VÀI LỜI CUỐI

(Chỉ liên quan đến Hữu Thỉnh và tôi)

Hồi kí Lách qua luật ngầm dày khoảng 400 trang in, thì có tới 50 trang chân dung Hữu Thỉnh. Những gì bạn đọc vừa thấy về ông, chỉ là một nét rất sơ khai. Ông hấp dẫn, phức tạp, kỳ lạ hơn thế nhiều. Chân dung ông là một phần không thể thiếu của cuốn sách, bởi chính ông đã “vượt qua mọi nỗi sợ hãi” để đưa bằng được tôi về Nhà xuất bản Hội Nhà văn, như ông từng làm thế khi nhận Bảo Ninh về báo Văn Nghệ; như ông đã làm thế và hơn thế để cứu Trần Huy Quang khỏi án hình sự mười mươi trong vụ Linh nghiệm. Biết tôi quyết định về hưu, chính ông cử người thuyết phục tôi ở lại. Tôi tin là ông chân thành.

Nhưng tôi chọn về Ở ẨN tại gia.

Hữu Thỉnh có những ứng xử rất kì lạ, có lẽ chỉ với riêng tôi. Không bao giờ tên tôi được nhắc đến, gắn với sự ra đời của một cuốn sách nào đó, trên tất cả các tờ báo của Hội do ông lãnh đạo. Thậm chí, khi Hội Nhà văn Hà Nội dưới thời nhà văn Hồ Anh Thái, tổ chức hội thảo cuốn Thiên thần sám hối, và bốn năm sau, khi Viện Văn học tọa đàm cuốn tiểu thuyết Giã biệt bóng tối ông đều cho người đến dự, nhưng một dòng tin, trên toàn bộ các ấn phẩm của Hội, thì tuyệt đối không.

Nhưng không dưới ba lần ông nài nỉ tôi làm hồ sơ để xét Giải thưởng nhà nước. Tất nhiên là tôi từ chối. Không dưới ba lần khác ông mời tôi sang Hội nhận “tài trợ sâu”, tức ở mức cao nhất, cho việc sáng tác. Lần nào ông cũng rào đón: “Biết bây giờ chú giàu rồi, không cần vài chục triệu đồng, nhưng đây là tấm lòng của Hội với chú”. Khi tôi lịch sự từ chối, ông vẫn không nản. Lần khác khi mời tôi, ông nói như giãi bày: “Có đứa năm nào cũng đòi tài trợ, nhưng không viết nổi một trang cho tử tế. Chú chả nhận gì thì cứ ra sách gây sóng gió ầm ầm. Không thể bất công thế được”.

Hoặc một lần ông gọi cho tôi, nói là ông rất cô độc, muốn mời tôi đi ăn tối và “chỉ hai anh em”. Nhưng đó lại là lần ông khiến tôi ê chề. Thậm chí nếu không phải là tôi, mà là ai khác, có thể họ sẽ tổn thương và hận, tránh xa Hữu Thỉnh đến lúc chết!

Mỗi lẫn ra sách, tôi đều mang tặng ông. Nhưng một lần, đúng vài lúc ông đang bức xúc với tôi liên quan đến cuốn sách của ông Nguyễn Trần Bạt, khi tôi đưa tặng ông cuốn sách mỏng, ngay trước mắt tôi, ông liệng một phát vào cái đống sách tặng to lù lù ở góc phòng làm việc của ông mà tôi tin không bao giờ ông sờ tới. Kể từ bấy tôi không bao giờ tặng sách ông nữa. Nhưng bi kịch ở chỗ, dù không tặng, nhưng những cuốn sách sau này của tôi ông đều PHẢI đọc. Sự thật thì không một cuốn sách nào của tôi ra đời lại không khiến ông bị liên lụy. Ông đã “mệt muốn chết” – lời ông – trong vụ tiểu thuyết Đi tìm nhân vật của tôi. Ông “mệt bã người” – cũng lời ông – trong vụ Mối chúa…

Nhưng chuyện này mới cho thấy sự phức tạp của Hữu Thỉnh. Trong phần tôi viết về chân dung ông, có một đoạn thế này:

“Hữu Thỉnh chỉ thờ ơ, không quan tâm đến những người thực lòng yêu quý ông, sống quân tử với ông. Ông thờ ơ nhưng trong lòng thì kính nể. Ông thờ ơ không phải vì ông thiếu tình người, mà vì ông không bị bức bách phải lo về họ. Ông biết dù ông có làm gì họ thì họ cũng không hại ông. Trong khi đó những kẻ bu lấy ông hàng ngày, nịnh bợ ông bằng những lời lẽ khiến ai cũng phải phát ngượng, luôn được ông ban lộc lá (ông dùng thẳng từ THÍ CHO, “Thí cho nó cái giải thưởng”), trở thành thân cận, thì với ông thực chất chỉ đáng là thứ giẻ lau chân. Trên thực tế, đó cũng là những người mà ông tuyệt đối canh chừng cảnh giác, coi như rắn độc. Đáng phải cảnh giác bởi vì họ bất tài mà lại háo danh, háo lợi, sẵn sàng tráo trở khi có món lợi lớn hơn. Ông biết hết và ông biết cả cách dùng họ vào việc gì”.

Một lần ông sang Nhà xuất bản dự lễ tổng kết cuối năm gì đó. Rượu ngà ngà, tôi bảo với ông là tôi viết về ông. Ông háo hức hỏi: “Thế à?”. Tôi hỏi: “Bác có muốn nghe một đoạn không?”. Ông bảo: “Tốt”.

Và ông vào phòng tôi, nghe tôi đọc cái đoạn vừa trích ở trên. Đang nghe ông bắt tôi dừng lại, xua tay:

-Chú sai. Không phải “giẻ lau chân”, mà là… LAU ĐÍT.

Suốt đời Hữu Thỉnh có một nỗi sợ mà tôi tạm gọi là SỢ CẤP TRÊN NGHI NGỜ.

Không bao giờ tôi chọn hoặc chấp nhận sống như ông.

Nhưng bạn muốn phán xét về ông, cũng như tôi muốn làm điều đó, hoàn toàn không dễ.

Tôi là người ngay thẳng, sòng phẳng và công bằng. Với tôi mỗi người đều phải chịu trách nhiệm của mình trước lịch sử, về những việc mình làm. Vì thế, bạn hãy chờ đọc toàn bộ 50 trang tôi viết chân dung Hữu Thỉnh, hãy bày tỏ ý kiến của mình về ông, nếu bạn thật lòng tin vào ngòi bút của tôi.

Giờ chưa phải lúc. Giờ là lúc chúng ta quay lại đoạn kết của câu chuyện về xuất bản Trại súc vật.

Trung Trung Đỉnh và Trần Quang Quý bị Hội Nhà văn cảnh cáo, không xét tăng lương một năm (khi hai ông đều kịch khung lương từ lâu). Nhận thông báo, Trung Trung Đỉnh cười như vớ được hoa hậu, còn Trần Quang Quý cũng cười nhưng kèm câu chửi thề.

Hội Nhà văn giao cho Nhà xuất bản quyết định hình thức kỉ luật tôi. Gặp tôi, Trung Trung Đỉnh bảo: “Lão Thỉnh đá quả bóng xử lý mày sang cho tao, tao đéo dại nhé. Dại gì động vào chú. Nhỡ chú thành nhân vật lịch sử thì bỏ mẹ anh hà hà… Hội thích thì cứ chơi thẳng”.

Rồi cười tít mắt.

Chờ mãi không thấy Nhà xuất bản báo cáo hình thức kỉ luật tôi, Hội vài lần thúc giục. Nhưng lãnh đạo Nhà xuất bản vẫn cứ “ì” ra, khiến cũng có một số người hậm hực, nóng mắt. Nhưng rồi chả thấy ai nói đến nữa.

Vốn đã ít gặp nhau, sau vụ Trại súc vật, Hữu Thỉnh và tôi gần như tuyệt giao. Nghe nói cứ ai vô tình nhắc đến tên tôi là ông lại giận sôi lên, coi tôi là nguyên nhân của biết bao rắc rối mà ông phải chịu lây. Tôi thì đương nhiên là bất cần. Ông muốn làm gì tôi để đẹp lòng cấp trên thì cứ làm.

Cũng có vài lần bất đắc dĩ chúng tôi chạm mặt nhau khi họp về sách dự án. Nhưng hoặc là tôi chủ động lảng đi, hoặc là ông không thèm nhìn mặt tôi. Họp xong tôi về luôn, không chào bất cứ ai.

Chắc lần này thì cạch mặt nhau đến chết.

Nhưng hóa ra Hữu Thỉnh vẫn luôn khiến người khác bất ngờ. Trong một dịp tổng kết cuối năm, khi vết thương tai nạn do Trại súc vật gây ra đã liền miệng (nhưng không bao giờ lành hẳn), Hữu Thỉnh – trái với lời thề không bao giờ sang Nhà xuất bản nữa để lại phải thấy mặt chúng tôi – đã nhận lời mời của Trung Trung Đỉnh, dự bữa cơm liên hoan. Có lẽ ông muốn chứng tỏ, miệng ông nói thế nhưng lòng ông không thế.

Lúc ông từ trên xe bước xuống thì tôi đang đứng trước cổng Nhà xuất bản. Tôi cố ý quay mặt đi để ông khỏi bị làm khó và cũng do tôi không thấy có nghĩa vụ phải làm lành với ông. Tôi sẽ chờ ông đi qua rồi mới quay lại. Nhưng hóa ra ông nhìn thấy tôi từ khi còn ở trong xe. Ông chứng kiến toàn bộ hành động của tôi. Vì thế, ông đến đứng phía sau tôi, dùng hai tay đặt lên vai tôi xoay mạnh người tôi lại. Mặt chạm mặt, ông nhìn sâu vào mắt tôi, như nhìn một thằng em ngốc, dứ dứ ngón trỏ, cười rất thân thiện. Tay kia ông lần tay tôi, bóp chặt:

-Chú em sao định tránh anh? Tao chưa thấy đứa nào dốt như mày. Sao mày lại giận anh nhỉ? Anh Thỉnh đã làm gì chú? Anh Thỉnh dọa đánh chú nhưng đã đánh chưa? Người ta bảo giơ cao đánh khẽ, nhưng ngay cả giơ roi với chú anh Thỉnh cũng chưa. Hớ hớ…

Nói rồi, ông quay sang mọi người cười to, ý muốn bảo, các vị xem, tôi đã làm gì nó mà nó giận tôi.

Ông lại lắc tay tôi một cái, bóp mạnh hơn như ra ám hiệu: “Xong. Tôi với chú vẫn là anh em”.

Thành thật thì chính tôi cũng không hiểu vì sao Hữu Thỉnh vẫn quý tôi, sau những gì phiền muộn mà tôi gây cho ông. Lúc nào người ta cũng nhắc ông phải làm gì đó mạnh tay với tôi (kỉ luật, đưa khỏi Nhà xuất bản…) nhưng ông đã tìm mọi cách để lờ những yêu cầu đó đi. Thậm chí ông còn đấu lại thẳng thừng.

Như trường hợp một cán bộ của một Ban “quan trọng” nào đó cứ nhân danh Ban liên tục ép Hữu Thỉnh phải bằng cách nào đó đưa tôi đi khỏi Nhà xuất bản Hội Nhà văn. Lúc đầu ông cũng à ừ cho qua. Nhưng rồi cứ bị ép quá, một lần Hữu Thỉnh gay gắt hỏi lại: “Ông bày cho tôi cách làm việc đó đi. Áp cho Tạ Duy Anh tội gì để thực hiện việc đó. Phải gọi được ra tội chứ. Nói mồm với nhau thì nói gì chả được. Muốn đưa Tạ Duy Anh đi khỏi Nhà xuất bản mà không thể viện ra được lý do, không đủ căn cứ pháp lý thì ít ra cũng phải có nơi nào cho ông ta và phải xem ông ta có đồng ý không? Đừng đùa!”.

Khi kể lại với tôi chuyện đó trong một bữa trưa với chủ ý dàn hòa, tôi hỏi ông:

-Thằng cha đó là ai hả anh?

Ông gạt đi:

-Chú quan tâm làm gì?

-Chỉ là em muốn biết vì sao ông ta lại ghét em đến thế. Em hỏi thôi, không có ý thù hận gì đâu, tính em anh biết mà.

- Tôi chỉ nhớ nó tên là T., vụ phó gì đó. Mà chú để tâm làm gì.

Rồi, vừa trả lời tin nhắn ai đó, Hữu Thỉnh nói như tôi không hề có mặt:

-NÓ KHÔNG ĐÁNG RỬA CHÂN CHO THẰNG TẠ DUY ANH.

Bổ sung:

XIN CẢI CHÍNH

Trong đoạn trích hồi kí LÁCH QUA LUẬT NGẦM nói về xuất bản "Trại súc vật", phần ĐƠN GIẢN NHƯ SỰ THẬT, tôi bày tỏ cảm phục tác giả An Lý (cho đến giờ tôi vẫn chưa biết mặt) khi cô dịch bài thơ của nhân vật Út Em trong tác phẩm. Bất ngờ và rất thú vị khi ít phút trước tôi đọc được comment sau đây của chính dịch giả, cách nay đã hơn một tuần:

"Dù hơi muộn nhưng phải đính chính thêm một lần nữa là bài thơ này không phải do em dịch ạ. các bài thơ trong bản dịch này do một nhân sĩ giấu mặt được Nhã Nam thửa riêng, anh ta không chịu đứng tên trên bản dịch ạ".

Tôi đánh giá rất cao nhân cách và sự trung thực của An Lý. Tôi xin được cải chính chi tiết nhỏ nhưng rất quan trọng này và một lần nữa đăng lại bài thơ do MỘT NHÂN SĨ GIẤU MẶT chuyển ngữ.

"Đồng chí Nã Phá Luân ôi!

Người là hạnh phúc trên đời chẳng sai

Người là bạn kẻ mồ côi

Người là cám bã ở nơi máng thùng

Hồn tôi thiêu đốt bừng bừng

Khi tôi nhìn sững vào trong mắt người

Uy nghiêm mà vẫn thảnh thơi

Như vầng dương đỏ trên trời bao la!

Người là đấng vẫn ban quà

Mà súc sinh cứ mãi là mong thôi:

Ngày ăn hai bữa rốn lồi

Đi nằm thì có rơm tươi rúc vào

Trẻ già lớn bé thế nào

Vào chuồng yên ấm chiêm bao giấc nồng

Nã Phá Luân chẳng mơ mòng

Đồng chí thao thức giắng trông muôn loài

Con tôi lợn sữa thơ ngây

Còn bú chán mới đến ngày bằng ai

Dẫu còn nhỏ tựa cái chai

Hay chày lăn bột quẳng nơi xó nhà

Với Người con học thật thà

Một lòng tin tưởng bao giờ cho nguôi!

Tiếng đầu con ÉC trên môi:

“Nã Phá Luân” chính tên người chứ ai".

Tạ Duy Anh, 26/12/2022