Hồi ức Phạm Thanh Nghiên

'Buổi chiều hôm ấy, đúng rồi, là một buổi chiều muộn. Tôi nhớ rõ như thế. Mẹ tôi quảy đôi quang gánh trên vai, tay dắt theo một người đàn bà, một người điên. Đúng là người đàn bà từ sáng tới giờ vẫn quẩn quanh ở khu tập thể này, vừa đi vừa nói lảm nhảm. Thỉnh thoảng chị ta lại cúi xuống nhặt bất cứ thứ gì nhìn thấy dưới đất rồi bỏ vào miệng. Đôi quang gánh mẹ tôi quảy về, còn chỏng gọng ra mấy mớ rau muống ế. Thế là bữa cơm tối nay, lại sẽ ăn rau độn.

Lần nào cũng vậy, hễ thấy mẹ về là mấy chị em tôi đều ngó trân trân vào đôi quang gánh và hồi hộp đợi chờ. Rồi cảm xúc vui buồn, lo lắng hay sung sướng cứ xuôi theo đôi quang gánh của mẹ. Đôi quang gánh nhẹ bẫng với chiếc sảo (1) trống rỗng có nghĩa là mẹ tôi đã bán hết hàng, cả nhà sẽ không phải ăn khoai hay ăn rau trừ bữa. Gương mặt chị em tôi sẽ sáng bừng lên nếu trông thấy thấp thoáng trong sảo là con cá, bìa đậu, vài lạng tép săm hay ít thịt mỡ. Bữa cơm hôm ấy vậy là có tí chất tanh, là sang phải biết. Nhưng ít khi được thế.

Buồn nhất là mỗi ngày tàn, mẹ tôi về nhà vẫn gánh theo mớ rau chưa bán hết. Ế hàng, cơm còn thiếu lấy đâu ra cá với tép săm mà ăn. Bao nhiêu nỗi buồn tênh hay khấp khởi mừng của những buổi chiều muộn cứ bám lấy tuổi thơ tôi như thế. Tôi thấy thương, thương biết mấy nỗi nhọc nhằn của mẹ.

Cho đến bây giờ khi đã qua tuổi bốn mươi, tôi vẫn không nguôi nhớ tiếc đắm đuối căn gác chật chội trong khu tập thể nghèo, nơi bố mẹ và mấy anh chị em chúng tôi sống chật vật nhưng đầm ấm xiết bao.

Hôm nay, mẹ tôi lại dắt theo người đàn bà điên. 

Không hiểu tại sao mẹ tôi lại dắt người đàn bà điên, vừa kỳ quặc vừa hôi hám ấy về nhà? Chị ta cũng chẳng hề ngoan ngoãn đi theo mẹ tôi. Thỉnh thoảng, chị ta lại vùng vằng, leo được vài bậc thang lại toan chạy xuống. Mẹ tôi phải dỗ dành, nắm chặt bàn tay nhớp nhúa ấy kéo lên gác. Nhà tôi tận trên tầng bốn, chắc chị ta cũng đã mỏi chân.

Bố tôi ra mở cửa, gỡ đôi quang gánh khỏi vai mẹ. Ông không hỏi vì sao mẹ tôi “tha” người đàn bà điên ấy về, như điều ấy chẳng có gì lạ. Mẹ tôi, tay vẫn không rời người đàn bà điên. Tôi đứng nép vào tường, vừa hiếu kỳ, vừa sợ sệt quan sát từng cử chỉ của mẹ và người đàn bà ấy. 

Nhiều người, và cả tôi nữa, đã thấy chị ta lang thang, quanh quẩn ở khu tập thể này từ sáng. Người ta biết chị bị điên vì trên người chỉ mặc độc chiếc quần lót bằng vải phin trắng. Nhưng cái “màu trắng” ban đầu ấy đã chuyển sang màu bùn đất. Hai quả vú thỗn thệ chảy xuống tận bụng. Mái tóc từng được uốn xoăn, ngắn đến ngang cằm bê bết những đất cát và rối bù. Khắp người chị ta bốc lên mùi khăm khẳm dơ bẩn hết sức khó chịu. Thỉnh thoảng, chị ta lại đưa tay tự bấu vào đầu vú mình, rồi nhăn nhó vì đau hoặc lại cười khanh khách. Chị ta điên đến mức không gợn chút cảm giác xấu hổ nào về sự loã lồ của mình.

Đầu tiên, người lớn còn bàn tán hoặc xúm vào hỏi han chị ta. Nhưng chị ta toàn lảm nhảm những câu không ai hiểu được. Thế nên ai lại làm việc người ấy, bỏ mặc người đàn bà lem luốc, bẩn thỉu một mình với sự luẩn quẩn, cười cười nói nói một mình. 

Đám trẻ con lẽo đẽo đi theo chị ta, để trêu chọc. Bọn thằng Hoàn “bội”, Toàn “béo” còn lượm gạch đá ném vào người chị ta, rồi nhe răng cười khoái chí với nhau. Đến lúc người đàn bà kia quay lại đuổi theo, hai đứa bèn co cẳng chạy. Thằng Toàn “béo” chạy về nhà, đóng chặt cửa lại, rồi khóc tu tu lên. Thằng ấy vốn chúa nhát. 

Tôi không biết người đàn bà điên kia bao nhiêu tuổi, từ đâu đến, và vì sao bị điên. Tôi ước chừng chị ta khoảng ngoài hai mươi tuổi. Còn tôi, năm ấy (có lẽ) lên chín, mười tuổi gì đấy.

Mẹ tôi kéo người đàn bà điên vào bếp, ấn chị ta ngồi xuống rồi múc từng gáo nước xối lên đầu, lên người chị ta. Mẹ tôi tắm rửa, kỳ cọ cho người phụ nữ không quen biết, lại bị điên, bằng sự tỉ mỉ, ân cần như chăm sóc cho một đứa trẻ.

Chị Phượng từ nhà trên ngó xuống bếp, mỗi lần thấy mẹ tôi múc một gáo nước dội lên người đàn bà điên, lại bật lên xuýt xoa vì tiếc. Hàng ngày, chị Oanh, chị Phượng sau khi đi làm về đều phải gánh nước từ dưới gác lên tầng bốn cho cả nhà dùng.

- Oanh lấy cho mẹ bộ quần áo cũ trong hòm ra đây.

Mẹ tôi vừa lau mình cho người đàn bà điên, vừa nói với chị gái tôi.

Chị tôi mở nắp hòm, lấy bộ quần áo cũ (vả lại cũng làm gì có đồ mới) đưa cho mẹ tôi. Nhà nghèo, không có tủ nên cả nhà phải đựng quần áo vào chiếc hòm sắt. Khoảng hai mươi năm sau, tôi đi tù (vì chống chế độ) cũng đựng quần áo, đồ dùng, và cả thức ăn vào một cái hòm giống như thế.

Người đàn bà điên đã được tắm rửa sạch sẽ. Nhưng chị ta không chịu mặc bộ quần áo mẹ tôi đưa cho mà nằng nặc đòi mặc lại cái quần lót cũ bẩn thỉu và ướt nhẹp kia. Nịnh nọt phỉnh phờ thế nào cũng không được.

Tôi nhớ rất rõ, bữa cơm hôm ấy chỉ có duy nhấy món bắp cải xào. Mẹ tôi cho người đàn bà điên ngồi cùng mâm cơm. Bà không hề quan tâm thái độ của mấy bố con tôi thế nào. Nhưng từ bố tôi đến các anh chị hình như cũng chẳng ai khó chịu. Ai cũng coi việc làm của mẹ là bình thường, và mọi người đồng tình với điều ấy.

Mới chín tuổi, tôi chưa hiểu thế nào là đạo lý. Tôi chỉ đơn giản nghĩ rằng, người đàn bà ấy bị điên, và mẹ tôi thương nên dẫn về nhà. Thế thôi. Song thú thực, tôi không thể nuốt nổi miếng cơm nào khi ngồi cùng mâm với chị ta. Phần vì khó chịu với cái mùi bốc ra từ cơ thể ấy, phần vì sợ. Tôi nhớ như in cảnh chị ta đuổi thằng Toàn “béo” lên tận cửa nhà nó. Vừa đuổi chị ta vừa la hét, giơ tay lên dợm đánh thằng bé.

Mẹ tôi đơm cơm vào bát ô tô, trộn ít bắp cải xào đưa cho chị ta. Vừa ăn, người đàn bà điên vừa lẩm bẩm: “Ăn cơm với thịt gà, ăn cơm với thịt gà, ăn cơm với thịt gà...”, rồi cười một mình. Ăn được vài miếng, chị ta bỗng vứt cái bát vào mâm, khiến cơm văng ra tung toé. Chị ta đứng phắt dậy, lao ra ngoài, đập cửa thình thịch rồi la hét ầm ĩ. Mẹ, rồi các chị tôi xông tới dỗ dành chị ta cũng không nghe. Cuối cùng, mẹ tôi phải mở cửa cho chị ta đi. Người đàn bà điên lao như bay xuống các bậc thang. Tôi chạy ra hành lang nhìn xuống đất, thấy chị ta (lúc này đã hơi khang khác vì vừa được tắm gội sạch sẽ) khuất dạng về phía đầu hồi khu tập thể. Chị ta xuất hiện trong nhà tôi vào buổi chiều muộn, và giờ chị ta chạy biến đi khi trời vừa chạng vạng.

Trong tôi chợt dấy lên những câu hỏi đầy âu lo. Chị ta sẽ đi đâu? Có ai nắm lấy bàn tay nhớp nhúa của chị ta như mẹ tôi đã ân cần thế không? Rồi lỡ kẻ xấu sẽ làm hại chị ta thì sao? Liệu người đàn bà điên ấy có gặp lũ trẻ cũng nghịch ngợm tai quái, cầm que cầm gạch doạ nạt như bọn thằng Hoàn “bội”, thằng Toàn “béo” không?

Tôi thôi nhìn xuống gác, trở vào nhà, lại đứng nép vào tường. Một cảm giác buồn tê dại chiếm lấy tâm hồn bé nhỏ của tôi. Bố mẹ và các chị tôi đang đứng ở cửa trò chuyện với cô chú hàng xóm. Cô Loan nhà kế bên nói với mẹ tôi:

- Hình như nhà con này ở gần Ngã Năm (2) thì phải. Nghe đâu bị người yêu ruồng bỏ nên phát điên. 

- Thế gia đình còn ai không? Lang thang như thế, gặp bọn xấu thì khổ. Mẹ tôi hỏi cô Loan, vẻ ái ngại.

- Nào em có biết đâu. Chỉ nghe người ta đồn như thế. Mà chị cũng bạo thật đấy, hết đưa ăn xin lại dẫn người điên về nhà. Nó điên, biết gì đâu, lỡ nó vung tay đánh mình thì sao. Cô Loan trách mẹ tôi.

- Chị đi chợ về, thấy nó đang nằm ở đầu hồi, trông tội quá. Mình cũng chỉ tắm rửa, rồi cho ăn bữa cơm thôi. Định hỏi xem nhà nó ở đâu để kiếm cách giúp nó tìm lại gia đình. Mà nó chẳng hiểu gì, cứ luyên thuyên. Con trai nhà nào mà tệ thế,ác với nó thế, phải tội chết. Làm hỏng cả một đời người ta.

Mẹ tôi thở dài.

- Xã hội bây giờ nó thế chị ạ. Hy vọng là con bé đó sẽ tìm được đường về nhà. Từ đây lên Ngã Năm cũng gần mà.

- Ừ, hy vọng thế. 

- Hôm nay ế rau hả chị? Vậy chị bán cho em mớ rau muống, mai thằng Tuấn sẽ ở nhà nấu. Trưa mai em về ăn cơm.

Mẹ tôi mang cho cô mớ rau còn tươi nguyên.

- Cô cầm lấy mà ăn, chị em với nhau, mua bán gì.

Mọi người lại lục tục kéo nhau vào nhà, ngồi xuống mâm cơm đang ăn dở. Mẹ tôi cứ xuýt xoa về người đàn bà điên ấy mãi. Bố tôi, lúc này mới trách:

- Bà làm thế con Liên (3) nó sợ. Lần sau bà có đem người điên nào về, thì cho ngồi ăn riêng. Mà nhà mình cơm ăn còn thiếu, bà cứ rộng rãi quá, con mình khổ. 

- Cũng chỉ cho người ta một bát cơm chứ có gì đâu mà ông cằn nhằn. Năm thì mười hoạ mới gặp một lần. Thấy những cảnh ấy tôi không nỡ. Để người ta ngồi riêng trong khi cả nhà mình quây quần thì thà không cho người ta ăn còn hơn. 

Mải lo cho người đàn bà điên, đến lúc nghe bố tôi nhắc “con Liên nó sợ”, mẹ tôi mới sực nhớ ra. 

Bà bước đến bên tôi lúc này vẫn đang đứng mút tay, lưng dựa sát vào tường, hai mắt đỏ hoe chực khóc. Tôi có tật xấu là hay mút tay, nhất là những lúc xấu hổ hay cảm thấy tủi thân. Thói quen mút tay, mãi đến khi học cấp hai tôi mới bỏ được.

Mẹ tôi cười, nửa vỗ về, nửa như chọc quê tôi:

- Trông kìa, có thế mà cũng sợ. Chị ấy bị điên, khổ thân lắm, con.

Được mẹ hỏi han, miệng tôi méo xệch, mếu máo muốn khóc. Nhưng tôi cố không khóc vì sợ mẹ buồn. Với lại mẹ tôi đã nói “Có thế mà cũng sợ”, nên tôi phải cố nén. Tôi mà khóc, các anh chị tôi sẽ hùa nhau mà trêu chọc.

Thực tình thì lúc ấy, tôi đã bớt sợ, nhưng lại thấy tủi thân. Tôi biết mình không nên ganh tị với người điên kia, nhưng tôi đã quá quen với việc hàng ngày được mẹ ôm ấp, nựng nịu mỗi khi tan chợ về. Hôm nay tôi lại bị ra rìa. 

Mẹ kéo tôi ngồi cạnh bà bên mâm cơm. Tôi đã quá quen với những bữa cơm chỉ có rau, hoặc khoai độn. Nhưng hôm nay, tôi không nuốt nổi vì cảm giác người đàn bà điên vẫn đang ngồi ăn, dơ dáy và hô hám.

Mẹ tôi bưng bát cơm thừa của người đàn bà điên lên, định ăn. Bố tôi gàn:

- Bà bỏ đi. Người ta bẩn thỉu, bệnh tật thế, bà tiếc gì.

Mẹ tôi bỏ bát cơm ấy đi, nhưng có vẻ vẫn tiếc. 

Từ lần đấy, tôi không bao giờ trông thấy người đàn bà điên nữa.

Khoảng một năm sau, cũng vào buổi chiều muộn, mẹ tôi (lúc này không còn bán rau, mà chuyển sang bán than) vừa về tới nhà, đã khoe:

- Lúc sáng kéo xe than đi qua Cửa Hàng Gạo (3) thấy con bé điên ngày xưa bế một đứa bé, đang ngồi cho nó bú.

Sáng hôm sau đi học, tôi thấy người đàn bà điên đang ngồi trên bậc thềm ở Cửa Hàng Gạo, trên tay là đứa trẻ sơ sinh. Chị ta đang cho nó bú. Người đàn bà điên ấy không còn mặc độc chiếc quần lót vải phin trắng nữa. Trên người chị ta là bộ quần áo bảo hộ lao động, cũ kỹ và rách bươm. Bộ quần áo không biết chị ta nhặt ở đâu, hay có người cho. Vẫn là mái tóc xoăn ngang cằm bê bết, bẩn thỉu. Bên cạnh chị ta, đùm túm nào chiếu, nào túi vải với lỉnh kỉnh những đồ dùng chắc chỉ có người điên mới cần đến. Có cả mấy thứ cho đứa bé. 

Tôi ôm chặt chiếc cặp sách, đứng lặng người. Từ xa, tôi cố rướn mắt để nhìn cho rõ đứa bé chị ta đang ẵm.

Chợt có mấy người phụ nữ từ đâu đi tới, người thì đá chân chị ta, người khác thò tay vào giằng đứa trẻ. Người mẹ điên gào thét, những âm thanh thống thiết, rất ghê sợ. Tiếng gào thét không hẳn của một con người. Đứng ở góc này, tôi kinh hãi và bất lực. Chị ta ôm chặt lấy con, ánh mắt trừng lên giận dữ lẫn hoảng sợ. 

Tôi run lên cầm cập. Tôi thương người đàn bà điên và căm ghét hai kẻ định bắt cóc con chị. Tôi cũng không biết là mình đã khóc tự bao giờ. Tuổi tôi, tâm hồn bé nhỏ của tôi ngày ấy còn biết làm gì ngoài việc khóc lóc.

Nhưng tôi không phải khóc lâu. Hai người phụ nữ kia không phải bọn bắt cóc trẻ con như tôi nghĩ . Họ cũng kiếm sống ở khu Cửa Hàng Gạo này, quen thuộc với người đàn bà điên. Thỉnh thoảng, họ lại kiếm chuyện trêu chị ta rồi phá lên cười với nhau. Họ khoái nhất là chơi trò “cướp con” để thấy cảnh người mẹ điên bảo vệ con mình. Mỗi lần chơi trò “cướp con” xong, họ đều trầm trồ khen “Con điên này khôn thật. Đố ai động được vào con nó”. 

Tôi thở phào. Người đàn bà điên ngồi nép sát vào tường, đôi bàn tay đen đúa ôm con chặt cứng. Đứa bé không khóc, vẫn ngủ ngon lành trên tay mẹ.

Tôi biết về cuộc đời người đàn bà điên qua những câu chuyện người ta bàn tán với nhau. Chị ta bị thất tình. Chị từng yêu say đắm một anh chàng cũng yêu chị say đắm. Họ đã định ngày cưới thì đùng một cái, anh chàng phản bội chị ta để đi lấy người khác. Đám cưới bị huỷ bỏ. Chị ta phát điên.

Từ đó, chị ta bỏ nhà đi lang thang. Bố mẹ, anh chị em bao phen cất công đi tìm. Tìm được, họ nhốt người đàn bà điên trong phòng. Nhưng chị ta vẫn tim cách trốn ra ngoài để đi lang thang, sống kiếp người điên.

Lúc mới phát bệnh, gia đình cũng chạy chữa. Hết đi bệnh viện rồi lại gõ cửa từ ông thầy lang này đến ông thầy cúng kia, vẫn không mang lại kết quả gì.

Lại nghe người ta xúi, bệnh điên là do “ma làm”, ma sợ roi dâu tẩm nước tiểu, thế là bố và anh trai chị ta trói người đàn bà tội nghiệp ấy vào gốc cây, rồi cứ roi dâu tẩm nước tiểu mà quất. Không thấy con ma nào chạy khỏi cơ thể người phụ nữ ấy. Chỉ thấy mỗi lần bị đánh, người đàn bà tội nghiệp kia lại thống thiết kêu gào đau đớn, người ngợm bầm tím và rỉ máu. Đánh mãi, không hết điên, rồi họ chán, bỏ mặc chị.

Khoảng một năm trước, có gã đàn ông khốn nạn nào đó đã hại chị ta. Dù chị ta điên dại, bẩn thỉu, nó vẫn không tha. Cái bụng người đàn bà điên cứ lớn dần lên.

Từ ngày có con, chị ta không lang thang đi xa nữa, chỉ quẩn quanh ở khu chợ, Cửa Hàng Gạo hoặc Ngã Năm, tức là gần ngôi nhà ruột thịt của chị.

Người dân, kẻ thì cho đồ ăn, người cho cái tã lót hay manh quần tấm áo. Không ai cho tiền vì chị ta toàn xé rách hoặc ném đi.

Có con, người đàn bà điên bớt bị người đời đùa ác, đánh đập hay ném đá vào người, ngoại trừ trò “cướp con” của mấy người phụ nữ ở gần đấy.

Người ta không giải thích nổi vì sao một người đàn bà điên loạn lại có thể yêu con tột cùng như vậy. Nó quá trong sáng, hồn nhiên và vô cùng vĩ đại.

Người mẹ điên ấy, yêu con hơn bất cứ người mẹ bình thường nào. Dường như chị ta dùng toàn bộ sức mạnh và cả sự điên loạn của mình để bảo vệ con, để yêu con.

Thỉnh thoảng, trên đường đi học, tôi vẫn trông thấy chị ta bế con ngồi ở Cửa Hàng Gạo. Mỗi lần như thế tôi lại thấy an tâm hơn. Tôi cứ sợ chị ta bỏ đi mất. Tôi sợ không còn trông thấy đứa trẻ. Và mẹ tôi, thỉnh thoảng vẫn mang cho chị ta bộ quần áo cũ, đồ ăn, chai nước hoặc thứ gì đó cho em bé.

Rồi một hôm, trên đường đi học, tôi không còn trông thấy hai mẹ con người đàn bà điên nữa. Người thì nói chị ta được gia đình đón về, nhốt trong nhà. Có người lại bảo chị ta tha con đi lang thang tới nơi khác. 

Tôi bần thần bao nhiêu ngày. Hình ảnh người đàn bà điên bế đứa trẻ sơ sinh non nớt trên tay làm tôi bị ám ảnh. Tôi như người mất trí, có lúc lại như người tương tư. Tôi nhớ thương họ…

Giá như tôi là người lớn và thật giàu có… Nếu tôi giàu có, và là người lớn thì… 

Ơi người Mẹ Điên ơi! Ơi đứa con khốn khổ ơi!

Xoáy vào tâm can tôi cho đến tận giờ…

------------------------------------

(1) Sảo: Vật dụng đan bằng nan tre, khoảng bằng chiếc mâm ăn cơm, nông lòng.

(2) Ngã Năm: Từ Ngã Năm đi ra nhiều con đường. Nhà tôi ở đường Đà Nẵng, cách Ngã Năm chừng hơn một cây số.

(3): Liên: Tên ở nhà của tôi.

(4) Cửa Hàng Gạo: Nơi cung cấp lương thực cho người dân địa phương thời bao cấp.