Danh ngôn
Trong mọi cộng đồng, chúng ta cần một nhóm thiên thần gây rối.
We need, in every community, a group of angelic troublemakers.
(Bayard Rustin – trích bài phát biểu tại New York City 1963)
Trong mọi trường hợp, chắc chắn rằng sự thiếu hiểu biết, đi kèm với quyền lực, là kẻ thù tàn bạo nhất có thể có của công lý.
It is certain, in any case, that ignorance, allied with power, is the most ferocious enemy justice can have.
(James Baldwin - No Name in the Street 1972)
Các cuộc cách mạng và các cá nhân có thể bị giết hại, nhưng bạn không thể giết chết các ý tưởng.
While revolutionaries and individuals can be murdered, you cannot kill ideas.
(Thomas Sankara, một tuần trước khi bị ám sát, 1987)
Không có cảm giác nào cô đơn hơn việc bị chính đất nước mình trục xuất.
There's not a more lonely feeling than to be banished by my own country.
(Kiyo Sato – Kiyo’s Story 2009)
Ban Biên tập
Địa chỉ liên lạc:
1. Thơ
tho.vanviet.vd@gmail.com
2. Văn
vanviet.van14@gmail.com
3. Nghiên cứu Phê Bình
vanviet.ncpb@gmail.com
4. Vấn đề hôm nay
vanviet.vdhn1@gmail.com
5. Thư bạn đọc
vanviet.tbd14@gmail.com
6. Tư liệu
vanviet.tulieu@gmail.com
7. Văn học Miền Nam 54-75
vanhocmiennam5475@gmail.com
Tra cứu theo tên tác giả
- A. A. Fadeev
- A. Puskin
- A. T.
- Abdulrazak Gurnah
- Abraham F. Lowenthal
- Ace Le
- Ace Lê
- Adam Gopnik
- Adonis
- Adrian Horton
- Agi Mishol
- Ajar
- Akiko Miki
- Alain Guillemin
- Alan Phan
- Alăng Văn Gáo
- Alăng Văn Giáo
- Aldous Huxley
- Alex Marshall
- Alex Smith
- Alex Thai
- Alex-Thái Đình Võ
- Alexander Fadeev
- Alexander Solzhenitsyn
- Alexandra Alter
- Alexandre FERON
- Alice Munro
- Alison Flood
- Allen Ginsberg
- Amanda Gorman
- Amartya Sen
- Amelia Glaser
- Amos Oz
- An Nam
- Anatoly Gavrilov
- André Menras
- André Menras – Hồ Cương Quyết
- André Menras Hồ Cương Quyết
- Andrea Hoa Pham
- Andrea Kendall-Taylor
- Andreas Fulda
- Andreas Wimmer
- Andrew Postman
- Andy Cao
- Anh Anh
- Anh Hồng
- Anh Hồng (nhà thơ)
- Ánh Liên
- Anh Nhi
- Anh Văn
- Anika Zeller
- Anna Akhmatova
- Anna Mitchell
- Anne Carson
- Anne Hébert
- Anne Henochowicz
- Annie Ernaux
- António Jacinto
- Antôn Nguyễn Trường Thăng
- Archimedes L.A. Patti
- Arlette Quỳnh Anh Trần
- Arnold Schwarzenegger
- Arthur Koestler
- Arty Abel
- Arvind Subramanian
- Augustina
- Aurélie Coulon
- Aurelien Breeden
- Ba Sàm
- Bá Thụ Đàm
- Bạch Cúc
- Bạch Hoàn
- Bách Mỵ
- Bách Thân
- Bạch X. Phẻ
- Bạch Xuân Phẻ
- Bakhtin
- Ban Mai
- Bàn Văn Thòn
- Ban Vận động Văn đoàn Độc lập Việt Nam
- Bảo Huân
- Bảo La
- Bảo Nhi Lê
- Bảo Ninh
- Bảo Phác
- Bão Vũ
- Barbara Demick
- Bashô
- Batrioldman
- Bauxite Việt Nam
- Bắc Đảo
- Bắc Phong
- Bằng Việt
- BB Ngô
- Bei Dao
- Benjamin Ramm
- Bertolt Brecht
- Bertrand Russell
- Bettina Rheims
- Bích Ngân
- Biếm họa
- Biên Cương
- Bilahari Kausikan
- Billy Collins
- Bình Nguyên Lộc
- Brahma Chellaney
- Branko Milanovic
- Brett Reilly
- Brian Pascus
- Brian Wu
- Brodsky
- Bryan
- Bùi An
- Bùi Bảo Trúc
- Bùi Bích Hà
- Bùi Chát
- Bùi Chí Trung
- Bùi Chí Vinh
- Bùi Công Thuấn
- Bùi Công Trực
- Bùi Đức Lại
- Bùi Giáng
- Bùi Hải Quảng
- Bùi Hoàng Tám
- Bùi Hoằng Vị
- Bùi Huệ Chi
- Bui Huy Hoi Bui
- Bùi Mai Hạnh
- Bùi Mạnh Hùng
- Bùi Mẫn Hân
- Bùi Minh Quốc
- Bùi Ngọc Tấn
- Bùi Quang Thắng
- Bùi Suối Hoa
- Bùi Thanh Hiếu
- Bùi Thanh Phương
- Bùi Thanh Tuấn
- Bùi Thụy Băng
- Bùi Tiến An
- Bùi Trân Phượng
- Bùi Trọng Hiền
- Bùi Văn Kha
- Bùi Văn Nam Sơn
- Bùi Việt Sỹ
- Bùi Vĩnh Phúc
- Bùi Xuân Bách
- Bùi Xuân Đính
- Bùi-Viết Văn Đức
- Bulgakov
- Bửu Chỉ
- C.D.
- Cái Lư Hương
- Cái Trọng Ty
- Cam Ly
- Cảnh Chánh
- Cao Bảo Vân
- Cao Bình Minh
- Cao Chi
- Cao Gia An
- Cao Hành Kiện
- Cao Huy Thuần
- Cao Kim Ánh
- Cao La
- Cao Quang Nghiệp
- Cao Tần
- Cao Thị Hồng
- Cao Thu Cúc
- Cao Việt Dũng
- Cao Xuân Hạo
- Cao Xuân Huy
- Carl Bildt
- Carl O. Schuster
- Carlos Assunção
- Cát Linh
- Cẩm Tú
- Cấn Thị Thêu
- Chan Phuong
- Chanh Tam
- Charles Bo
- Charles Bukowski
- Charles Simic
- Chau Doan
- Chân Minh
- Chân Pháp Xa
- Chân Phương
- Chân Xuân Tản Viên
- Châu Diên
- Châu Hải Đường
- Châu Hồng Thủy
- Châu Hữu Quang
- Chenn
- Chế Diễm Trâm
- Chế Lan Viên
- Chi Mai
- Chi Phương
- Chiêu Dương
- Chiêu Khiêm
- Chiharu Shiota
- Chim Hải
- Chim Trắng
- Chinh Ba
- Chính Tâm
- Chính Vĩ
- Chinua Achebe
- Christian Gampert
- Christian Welzel
- Christina Mary Hjortlund
- Christoph Giesen
- Christoph Sator
- Christopher Balding
- Christopher Goscha
- Christy Wampole
- Chu Dương
- Chu Hảo
- Chu Hoạch
- Chu Kim
- Chu Mộng Long
- Chu Quang Tiềm
- Chu Tử
- Chu Văn Lễ
- Chu Văn Sơn
- Chu Vĩnh Hải
- Chu Vương Miện
- Chu Xuân Diên
- Chung Le
- Claire Simon
- Clay Phạm
- Concepcion de Leon
- Connie Hoàng
- Cora Engelbrecht
- Costica Bradatan
- Cổ Ngư
- Cù An Hưng
- Cù Huy Hà Vũ
- Cù Mai Công
- Cù Tuấn
- Cung Minh Huân
- Cung Tích Biền
- Cung Trầm Tưởng
- Dạ Ngân
- Dạ Thảo Phương
- Dã Tượng
- DAD
- Dadolin Murak
- Damien Keown
- Dan Bilefsky
- Dana Gioia
- Danh ngôn
- Dani Rodrik
- Daniel Halpern
- Daniel Hautzinger
- Daron Accemoglu
- David Brown
- David Marchese
- David Weinberger
- Ðặng Thơ Thơ
- Demetrio Paparoni
- DEUTSCHE WELLE
- Di
- Di Li
- Diêm Liên Khoa
- Diễm Thi
- Diễm Tường
- Diễn đàn Thế kỷ
- Diệp Duy Liêm
- Diệp Huy
- Dino Buzatti
- Dipanjan Roy Chaudhury
- Dmitri Prokofyev
- Dmitry Burago
- Dmitry Muratov
- Doãn Mạnh Dũng
- Doãn Quốc Sỹ
- Dominique Lemieux
- Donald Inglehart
- Donna Ashworth
- Ðỗ Quang Nghĩa
- Ðỗ Quyên
- Du Tử Lê
- Dũng Phan
- Dũng Trung Kqd
- Dũng Vũ
- Duy Lam
- Duy Tân
- Duy Thanh
- Duy Thông
- Duyên Anh
- Dư Hoa
- Dư Kiệt
- Dư Thị Hoàn
- Dư Thu Vũ
- Dương Đại Triều Lâm
- Dương Đình Giao
- Dương Khánh Phương
- Dương Kiền
- Dương Ngạn
- Dương Nghiễm Mậu
- Dương Ngọc Thái
- Dương Như Nguyện
- Dương Phương Vinh
- Dương Thắng
- Dương Thiệu Tước
- Dương Thu Hương
- Dương Thuấn
- Dương Tú
- Dương Tường
- Dương Văn Ba
- Dylan Suher
- Đà Văn
- Đàm Hà Phú
- Đàm Hách Thành
- Đào An Khánh
- Đào Anh Kha
- Đào Công Tiến
- Đào Duy Anh
- Đào Hiếu
- Đào Lê Na
- Đào Ngọc Chương
- Đào Nguyên
- Đào Nguyễn
- Đào Nguyên Phương Thảo
- Đào Như
- Đào Phương Liên
- Đào Quang Toản
- Đào Tấn Phần
- Đào Thái Tôn
- Đào Thị Hương
- Đào Tiến Thi
- Đào Trung Đạo
- Đào Trường Phúc
- Đào Tuấn
- Đào Tuấn Ảnh
- Đào Văn Tiến
- Đào Vũ Anh Hùng
- Đặng Anh Đào
- Đặng Bích Phượng
- Đặng Chương Ngạn
- Đặng Đình Cung
- Đặng Đình Mạnh
- Đặng Hà
- Đặng Hải Sơn
- Đặng Hoàng Giang
- Đặng Hồng Nam
- Đặng Hùng Võ
- Đặng Hương Giang
- Đặng Hữu
- Đặng Mai Lan
- Đặng Mậu Tựu
- Đăng Nguyên
- Đặng Phùng Quân
- Đặng Sơn Duân
- Đặng Thái
- Đăng Thành
- Đặng Thân
- Đặng Thị Hảo
- Đặng Thơ Thơ
- Đặng Tiến
- Đặng Tiến (Thái Nguyên)
- Đặng Trung Nghĩa
- Đặng Túy
- Đặng Văn Dũng
- Đặng Văn Hùng
- Đặng Văn Ngữ
- Đặng Văn Sinh
- Đặng Vũ Vương
- Đặng Xuân Thảo
- Đặng Xuân Xuyến
- Đằng-Giao
- Điểm Thọ
- Đinh Bá Anh
- Đinh Cường
- Đinh Hoàng Thắng
- Đinh Hùng
- Đình Kính
- Đinh Linh
- Đinh Ngọc Thu
- Đinh Phương
- Đinh Phương Thảo
- Đinh Quang Anh Thái
- Đinh Thanh Huyền
- Đinh Thị Như Thúy
- Đinh Trường Chinh
- Đinh Từ Bích Thuý
- Đinh Từ Bích Thúy
- Đinh Văn Đức
- Đinh Vũ Hoàng Nguyên
- Đinh Ý Nhi
- Đinh Yên Thảo
- Đoàn Ánh Thuận
- Đoàn Bảo Châu
- Đoàn Cầm Thi
- Đoàn Hồng Lê
- Đoàn Huy Giao
- Đoàn Huyền
- Đoàn Khắc Xuyên
- Đoàn Lê Giang
- Đoàn Nhã Văn
- Đoàn Thanh Liêm
- Đoan Trang
- Đoàn Tùng Nguyễn
- Đoàn Tử Huyến
- Đoàn Việt Hùng
- Đoàn Xuân Kiên
- Đỗ Anh Tuấn
- Đỗ Cao Bảo
- Đỗ Duy Ngọc
- Đỗ Đức
- Đỗ Đức Đông Ngàn
- Đỗ Đức Hiểu
- Đỗ Hòa
- Đỗ Hoàng Diệu
- Đỗ Hồng Ngọc
- Đỗ Hữu Chí
- Đỗ Kh
- Đỗ Kh.
- Đỗ Khiêm
- Đỗ Kim Thêm
- Đỗ Lai Thuý
- Đỗ Lai Thúy
- Đỗ Lê Anh Đào
- Đỗ Mạnh Hoàng
- Đỗ Minh Tuấn
- Đỗ Nghê
- Đỗ Ngọc
- Đỗ Ngọc Thống
- Đỗ Quang Nghĩa
- Đỗ Quang Vinh
- Đỗ Quý Toàn
- Đỗ Quyên
- Đỗ Quỳnh Dao
- Đỗ Thắng Cảnh
- Đỗ Thiên Anh Tuấn
- Đỗ Trí Vương
- Đỗ Trọng Khơi
- Đỗ Trung Quân
- Đỗ Trường
- Đỗ Tuyết Khanh
- Đồng Chuông Tử
- Đông Hoài
- Đông Hồ
- Đông Kha
- Đông Ngàn Đỗ Đức
- Đông Nghi
- Đức Ban
- Đức Đàm
- Đức Flying Bay
- Đức Hoàng
- Đức Lê
- Đức Phổ
- Đức Tâm
- Đức Tiến
- E.E. Cummings
- E.M. Chernoivanenko
- Eamonn Butler
- Eckart Kleßmann
- Eduardo Galeano
- Edward Hirsch
- Elena Pucillo Truong
- Elias Canetti
- Ellen Bass
- Eloisa Amezcua
- Emiel Roothooft
- Emmanuelle Jardonnet
- Eric Weiner
- Erica Frantz
- Erik Harms
- Erik Korling
- Euan Ward
- Evgheni Dobrenko
- F.N.
- Feliks Kuznesov
- Filip Lech
- Flanny O’Connor
- Florence Noiville
- Florian Altenhöner
- Francis Fukuyama
- Francis Fukuyma
- Frank Dikötter
- Frank O'Hara
- Frankfurt
- Fred Hiatt
- Friedrich Dürrenmatt
- Friedrich Nietzsche
- Fritz J. Raddatz
- Gabriel García Márquez
- Gaither Stewart
- Gaiutra Bahadur
- Gary Leupp
- Gặp gỡ và trò chuyện
- Georg Bönisch
- Georg Trakl
- George Burchett
- George Orwell
- George Siemens
- Giang Dang
- Giang Lại Đức
- Giang Nam
- Giáng Vân
- Giáp Văn Dương
- Gideon Rachman
- Goethe
- Gonçalo Fernandes
- Gottfried Benn
- Graham Allison
- Grigory Yudin
- Günter Kunert
- Gyảng Anh Iên
- Hà Duy Phương
- Hà Dương Tuấn
- Hà Dương Tường
- Hà Đình Nguyên
- Hạ Đình Nguyên
- Hà Huy Sơn
- Hà Hương
- Hà Lệ Minh
- Hà Ngọc Hòa
- Hạ Nguyên
- Hà Nguyên Du
- Hà Nhật
- Hà Phạm Phú
- Hà Quang Vinh
- Hà Sĩ Phu
- Hà Thanh Vân
- Hà Thế
- Hà Thúc Sinh
- Hà Thủy Nguyên
- Hà Tùng Long
- Hà Tùng Sơn
- Hà Văn Thịnh
- Hà Văn Thùy
- Hà Vũ Trọng
- Hagi Kenaan
- Hai An Vu
- Hải Hạc
- Hải Ngọc
- Han Dang
- Hàn Vĩnh Diệp
- Hạnh Nguyên
- Hạnh Viên
- Hannah Beech
- Hào Thiện Nhân
- Haruki Murakami
- Hân Hương
- Heiko Buschke
- Heinrich Heine
- Henry David Thoreau
- Henry Wadsworth Longfellow
- Heriberto Araújo
- Hermann Hesse
- Hiền Trang
- Hiệp Ikaria
- Hiệu Minh
- Hiếu Tân
- Ho Lai-Ming
- Hòa Bình Lê
- Hoa Níp
- Hoài Hương
- Hoài Nam
- Hoài Thanh
- Hoài Việt
- Hoài Ziang Duy
- Hoan Doan
- Hoàn Nguyễn
- Hoàng Ánh
- Hoàng Anh Tuấn
- Hoàng Cầm
- Hoàng Chí Hiếu
- Hoàng Chính
- Hoàng Cường Long
- Hoàng Dũng
- Hoàng Dương Tuấn
- Hoàng Đăng Khoa
- Hoàng Đỗ
- Hoàng Đông
- Hoàng Đức Truật
- Hoàng Hà
- Hoàng Hải Thủy
- Hoàng Hải Vân
- Hoảng Hãn
- Hoàng Hưng
- Hoàng Khởi Phong
- Hoàng Kim Oanh
- Hoàng Lại Giang
- Hoàng Lan
- Hoàng Lan Chi
- Hoàng Lê
- Hoàng Lệ
- Hoàng Linh
- Hoàng Long
- Hoàng Mai Ðạt
- Hoàng Mạnh Hải
- Hoàng Minh Trí
- Hoàng Minh Tường
- Hoàng Nam
- Hoàng Nga
- Hoàng Ngọc Biên
- Hoàng Ngọc Hiến
- Hoàng Ngọc Nguyên
- Hoàng Ngọc Tuấn
- Hoàng Nguyễn
- Hoàng Nguyên Vũ
- Hoàng Nhuận Cầm
- Hoàng Phong Tuấn
- Hoàng Phủ Ngọc Tường
- Hoàng Quân
- Hoàng Quốc Hải
- Hoàng Thị Hường
- Hoàng Thị Thu Thủy
- Hoàng Thu Phố
- Hoàng Thúy
- Hoàng Thuỵ Anh
- Hoàng Tiến
- Hoàng Trung Thông
- Hoàng Tuấn Công
- Hoàng Tuấn Phổ
- Hoàng Tùng
- Hoàng Tuỵ
- Hoàng Văn Sơn
- Hoàng Vũ Thuật
- Hoàng Xuân Phú
- Hoàng Xuân Sơn
- Hoàng Xuân Tuyền
- Hoàng Yến
- Horst Bienek
- Howard Gardner
- Hồ Anh Thái
- Hồ Bạch Thảo
- Hồ Bất Khuất
- Hồ Diệu Vân
- Hồ Dzếnh
- Hồ Đắc Vũ
- Hồ Đình Nghiêm
- Hồ Hải Thụy
- Hồ Hữu Tường
- Hồ Minh Tâm
- Hồ Ngọc Đại
- Hồ Như
- Hồ Phú Bông
- Hồ Tịnh Tình
- Hồ Trường An
- Hồ Tú Bảo
- Hội những người ủng hộ GS. Chu Hảo
- Hồng Anh
- Hồng Hoang
- Hồng Lê Thọ
- Hồng Phú
- Huong Nguyen
- Huy Cận
- Huy Đức
- Huy Tưởng
- Huyền Thương
- Huỳnh Hoa
- Huỳnh Hữu Uỷ
- Huỳnh Hữu Ủy
- Huỳnh Kim Báu
- Huỳnh Kim Quang
- Huỳnh Lê Nhật Tấn
- Huỳnh Liễu Ngạn
- Huỳnh Ngọc Chênh
- Huỳnh Như Phương
- Huỳnh Sơn Phước
- Huỳnh Tấn Mẫm
- Huỳnh Thế Du
- Huỳnh Thục Vy
- Huỳnh Trọng Khang
- Huỳnh Tuấn Anh
- Hứa Chương Nhuận
- Hương Lan
- Hường Thanh
- Hương Thủy
- Hữu Danh
- Hữu Đông
- Hữu Loan
- Hữu Mai
- Hữu Phương
- Ian Bui
- Ian Johnson
- Ilza Burchett
- Inrasara
- Iris Radisch
- Isabella Kwai
- Issa
- Issac Bashevis Singer
- Italo Calvino
- Iya Kiva
- J. M. Lotman
- J.B Nguyễn Hữu Vinh
- Jacques Attali
- Jacques Prévert
- Jake Johnson
- James Borton
- James G. Zumwalt
- James Grossman
- James Poniewozik
- James Stavridis
- Janos Kornai
- Jason Lopata
- Jason Morris-Jung
- Jay Nordlinger
- Jaya K.
- Jean Chesnaux
- Jean d'Ormesson
- Jean Piaget
- Jean Przyluski
- Jean-Jacques Brochier
- Jean-Jacques Roth
- Jean-Louis Rocca
- Jean-Luc Chalumeau
- Jean-Marc Roberts
- Jean-Patrick Géraud
- Jean-Paul Sartre
- Jefferson Cowie
- Jeffrey Hanfover
- Jeffrey Nall
- Jessica Swoboda
- Jessie Yeung
- Jimmy Carter
- Joan Hua
- João Guimarães Rosa
- Joaquin Nguyễn Hòa
- John Barrow
- John Cheever
- John Freeman
- John Keane
- John McCain
- Jon Fosse
- Jonathan Dee
- Jonathan London
- Jorge Luis Borges
- Joschka Fischer
- Josée Lapointe
- Joseph Wright
- Josh Rogin
- Joshua Rothman
- Juan Pablo Cardenal
- Juan Pablo Cardenal & Heriberto Araújo
- Julia Cagé
- Julio Cortázar
- Jun’ichiro Tanizaki
- Kahil Gibral
- Kai Hoàng
- Kale
- Kalynh Ngô
- Kamel Daoud
- Kao Phú
- Kap Seol
- Kate Chopin
- Kenneth Nguyen
- Keorapetse Kgositsile
- Kerstin Holm
- Kều Jang
- Kha Lương Ngãi
- Khái Hưng
- Khaly Chàm
- Khang Quốc Ngọc
- Khánh
- Khánh Bình
- Khánh Duy
- Khánh Ly
- Khánh Mai
- Khanh Nguyen
- Khanh Pham
- Khánh Phương
- Khánh Trâm
- Khánh Trường
- Khét
- Khế Iêm
- Khiêm Nhu
- Khổng Đức Thiêm
- Khuất Đẩu
- Khuê Phạm
- Khuyết Thư
- Kiệm Hoàng
- Kiến Văn
- Kiệt Anh Hùng
- Kiệt Tấn
- Kiều Duy Vĩnh
- Kiều Loan
- Kiều Mai Sơn
- Kiều Maily
- Kiều Phong
- Kiều Thị An Giang
- Kim Chi
- Kim Dung
- Kim Hạnh
- Kim Thúy
- Kim Trần
- Kinh Bắc
- Kính Hòa
- Klaus Wiegerefe
- Kúm
- Kurt-Martin Mayer
- Kỳ Duyên
- Kyoko Numano
- L. V. H.
- La Khắc Hoà
- La Khắc Hòa
- Lã Nguyên
- Lại Nguyên Ân
- Lam Điền
- Lam Ngọc
- Lam Thái Hòa
- Lan Nguyên
- Lang Anh
- Langston Hughes
- LAP
- Larry Diamond
- Lars Vargö
- Laura Cappelle
- Laurent Sagalovitsch
- Lâm Chương
- Lâm Duyên
- Lâm Hạnh
- Lâm Lê
- Lâm Ngân Mai
- Lâm Quang Mỹ
- Lâm Thị Mỹ Dạ
- Leon Trotsky
- Leonard Cohen
- Lê An Thế
- Lê Anh Hoài
- Lê Ân
- Lê Bá Đảng
- Lê Bích Vượng
- Lê Chiều Giang
- Lê Công Định
- Lê Công Giàu
- Lê Công Tư
- Lê Ðình Nhất Lang
- Lê Dũng
- Lê Duy Nam
- Lê Đạt
- Lê Đăng Doanh
- Lê Đình Cai
- Lê Đình Khẩn
- Lê Đình Thắng
- Lê Đỗ Huy
- Lê Đức Dục
- Lê Đức Thôn
- Lê Giang Trần
- Lê Hải
- Lệ Hằng
- Lê Hiệp
- Lê Hoài Nguyên
- Lê Hoàng Diễm Trang
- Lê Học Lãnh Vân
- Lê Hồ Quang
- Lê Hồng Hà
- Lê Hồng Hiệp
- Lê Hồng Lâm
- Lê Hùng
- Lê Hùng Vọng
- Lê Huyền Ái Mỹ
- Lê Huỳnh Lâm
- Lê Hữu
- Lê Hữu Khoá
- Lê Hữu Khóa
- Lê Hữu Nam
- Lê Kế Lâm
- Lê Khải
- Lê Kim Duy
- Lê Ký Thương
- Lê Lạc Giao
- Lê Luân
- Lê Mã Lương
- Lê Mai
- Lê Mai Lĩnh
- Lê Mạnh Chiến
- Lê Mạnh Đức
- Lê Minh Chánh
- Lê Minh Hà
- Lê Minh Hiền
- Lê Minh Khuê
- Lê Ngân Hằng
- Lê Ngọc Luân
- Lê Ngọc Sơn
- Lê Nguyễn
- Lê Nguyễn Duy Hậu
- Lê Nguyễn Hương Trà
- Lê Nguyên Long
- Lê Nguyên Vỹ
- Lê Như Bình
- Lê Phan
- Lê Phú Khải
- Lê Quang
- Lê Quang Đức
- Lê Quảng Hà
- Lê Quang Hợp
- Lê Quang Thành
- Lê Quân
- Lê Quốc Anh
- Lê Quỳnh
- Lê Quỳnh Mai
- Lê Sa Long
- Lê Si Na
- Lê Sơn
- Lê Tất Đạt
- Lê Tất Điều
- Lê Thanh Dũng
- Lê Thanh Hải
- Lê Thanh Phong
- Lê Thanh Trường
- Lê Thân
- lê thi diem thuý
- Lê Thị Hồng Minh
- Lê Thị Huệ
- Lê Thị Hường
- Lê Thị Oanh
- Lê Thị Thấm Vân
- Lê Thiết Cương
- Lê Thiếu Nhơn
- Lê Thọ Bình
- Lê Thời Tân
- Lê Thời Thôi
- Lê Thu Hiền
- Lê Thúy Bảo Liên
- Lê Tiên Long
- Lê Trí Tuệ
- Lê Trinh
- Lê Trọng Nghĩa
- Lê Trọng Nguyễn
- Lê Trung Tĩnh
- Lê Trường Thanh
- Lê Tuấn Huy
- Lê Tuyết Hạnh
- Lê Văn Bỉnh
- Lê Văn Hảo
- Lê Văn Hiếu
- Lê Văn Hòa
- Lê Văn Luân
- Lê Văn Sơn
- Lê Văn Trung
- Lê Văn Tùng
- Lê Vĩnh Tài
- Lê Vĩnh Triển
- Lê Vũ Trường Giang
- Lê Xuân Khoa
- Lê Xuyên
- Li Edelkoort
- Li Zhongqin
- Liêu Diệc Vũ
- Liêu Thái
- Liễu Trương
- Linh Nguyên
- Linh Văn
- Linh Vân
- Linh-Chân Brown
- LKH
- Lorca
- Louis Aragon
- Louise Glück
- Lộc Vàng
- Luân Hoán
- Ludwig von Mises
- Luke Hunt
- Luke Turner
- Lữ Kiều
- Lữ Quỳnh
- Lương Đào
- Lương Thiệu Quân
- Lương Thư Trung
- Lưu Á Châu
- Lưu Bình Nhưỡng
- Lưu Diệu Vân
- Lưu Đức Trung
- Lưu Hà
- Lưu Hiểu Ba
- Lưu Khánh Thơ
- Lưu Mê Lan
- Lưu Minh Hải
- Lưu Na
- Lưu Nhi Dũ
- Lưu Quang Vũ
- Lưu Thuỷ Hương
- Lưu Thủy Hương
- Lưu Trọng Văn
- Lưu Uyên Khôi
- Lý Đợi
- Ly Hoàng Ly
- Lý Ngang
- Ly Phạm
- Lý Quang Hoàn
- Lý Thanh
- Lý Tiến Dũng
- Lý Toàn Thắng
- Lý Trực Dũng
- Lý Xuân Hải
- Lydia Davis
- Lynh Bacardi
- LysP
- M. Gorky
- M.L. Gasparov
- Mạc Phong Tuyền
- Mạc Văn Trang
- Mạc Việt Hồng
- Mạch Nha
- Mạch Quang Thắng
- Mai An Nguyễn Anh Tuấn
- Mai Anh Tuấn
- Mai Bá Ấn
- Mai Chanh
- Mai Hiền
- Mai Khôi
- Mai Kim Ngọc
- Mai Nhật
- Mai Ninh
- Mai Quốc Ấn
- Mai Quỳnh
- Mai Quỳnh Nam
- Mai Sơn
- Mai Thái Lĩnh
- Mai Thanh Sơn
- Mai Thảo
- Mai Tú Ân
- Mai Văn Hoan
- Mai Văn Phấn
- Mai Văn Tính
- Mamleev
- Mạnh Kim
- Marc Andrus
- Marcel Reich-Ranicki
- Marci Shore
- Marco Ferrarese
- Margarita Lyutova
- Maria Donovan
- Maria Ressa
- Mario Vargas Llosa
- Marion Hennebert
- Mark Binelli
- Mark Frankland
- Mark Strand
- Marta Hillers
- Martin Jankowski
- Martin Kulldorff
- Marty Robbins
- Mary Morose
- Mary Walsh
- Mathias Mayer
- Matthew Clayfield
- Matthew Crawford
- Maurice Blanchot
- Maximilian Steinbeis
- May
- Maya Angelou
- Mặc Đỗ
- Mặc Lâm
- Mân Côi
- McAmmond Nguyễn Thị Tư
- Media Văn Việt
- Michael Burawoy
- Michael Scammell
- Miêng
- Mike Ives
- Mikhail Shishkin
- Mikhail Viktorovich Zygar
- Milan Kundera
- Mimmi Diệu Hường Bergström
- MInh Anh
- Minh Huệ
- Minh Hùng
- Minh Luật
- Minh Quang – Lê Chiên
- Minh Quang Ho
- Minh Tâm
- Minh Thùy
- Minh Thư
- Minh Toàn
- Minh Tuấn
- Mỹ Hằng
- Mỹ Lan
- N. S. Khrushchev
- Nam Dao
- Nam Dao Nguyễn Mạnh Hùng
- Nam Đan
- Nam Đông
- Nam Nguyên
- Nam Sơn
- Natalia lacovelli
- Nataliya Zhynkina
- Natsume Sōseki
- Nay Aung
- ng. anhanh
- Ng.Uyển Nicole Dương
- Ngải Vị VỊ
- Ngân Xuyên
- Nghệ thuật
- Nghiêm Lương Thành
- Nghiêm Phương Mai
- Nghiêm Xuân Hồng
- Nghiên Cứu Phê Bình
- Ngo Thu
- Ngọc Anh
- Ngọc Duy Phan
- Ngoc Hien Bui
- Ngọc Linh
- Ngô Anh Tuấn
- Ngô Bảo Châu
- Ngô Đình Thẩm
- Ngô Đồng
- Ngô Hương Giang
- Ngô Khắc Tài
- Ngộ Không Phí Ngọc Hùng
- Ngô Liêm Khoan
- Ngô Minh
- Ngô Minh Khôi
- Ngô Ngọc Loan
- Ngô Ngọc Trai
- Ngô Nguyên Dũng
- Ngô Quốc Phương
- Ngô Quốc Thịnh
- Ngô Thế Vinh
- Ngô Thị Kim Cúc
- Ngô Thị Thanh Lịch
- Ngô Tùng Phong
- Ngô Tự Lập
- Ngô Văn
- Ngô Văn Giá
- Ngô Viết Nam Sơn
- Ngô Viết Trọng
- Ngô Vĩnh Long
- Ngô Xuân Hội
- Ngô Xuân Phúc
- Ngô Xuân Thảo
- Ngu Yên
- Nguyen Duc Thanh
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Anh Dũng
- Nguyễn Anh Tuấn
- Nguyễn Anh Tuấn - đạo diễn
- Nguyễn Bá Chung
- Nguyễn Bách Việt
- Nguyễn Bảo Chân
- Nguyễn Bắc Sơn
- Nguyên Bình
- Nguyên Cầm
- Nguyên Chánh
- Nguyễn Chí Hoan
- Nguyễn Chí Trung
- Nguyễn Chí Tuyến
- Nguyễn Chinh Trung
- Nguyễn Cung Thông
- Nguyễn Cường
- Nguyễn Danh Bằng
- Nguyễn Danh Huế
- Nguyễn Danh Lam
- Nguyễn Ðăng Thường
- Nguyễn Duy
- Nguyễn Đạt
- Nguyễn Đắc Kiên
- Nguyễn Đắc Xuân
- Nguyễn Đăng Điệp
- Nguyễn Đăng Hưng
- Nguyễn Đăng Khoa
- Nguyễn Đăng Mạnh
- Nguyễn Đăng Na
- Nguyễn Đăng Quang
- Nguyễn Đăng Thường
- Nguyễn Đình Ấm
- Nguyễn Đình Bin
- Nguyễn Đình Bổn
- Nguyễn Đình Chú
- Nguyễn Đình Cống
- Nguyễn Đình Đăng
- Nguyễn Đình Huỳnh
- Nguyễn Đình Thắng
- Nguyễn Đình Thi
- Nguyễn Đình Toàn
- Nguyễn Đổng Chi
- Nguyễn Đông Thức
- Nguyễn Đức
- Nguyễn Đức Dương
- Nguyễn Đức Hiệp
- Nguyễn Đức Mậu
- Nguyễn Đức Sơn
- Nguyễn Đức Thắng
- Nguyễn Đức Tiến
- Nguyễn Đức Tùng
- Nguyễn Đức Tường
- Nguyễn Gia Trí
- Nguyên Giác
- Nguyên Giác Phan Tấn Hải
- Nguyễn Hà Luân
- Nguyễn Hải Hoành
- Nguyễn Hải Yến
- Nguyễn Hàn Chung
- Nguyễn Hiến Lê
- Nguyễn Hoa Lư
- Nguyễn Hoài Nam
- Nguyễn Hoài Văn
- Nguyễn Hoài Vân
- Nguyễn Hoàn
- Nguyễn Hoàng Ánh
- Nguyễn Hoàng Anh Thư
- Nguyễn Hoàng Diệu Thủy
- Nguyễn Hoàng Diệu Thúy
- Nguyễn Hoàng Giao
- Nguyễn Hoàng Linh
- Nguyễn Hoàng Trung
- Nguyễn Hoàng Văn
- Nguyễn Hồng Anh
- Nguyễn Hồng Giao
- Nguyễn Hồng Hưng
- Nguyễn Hồng Lam
- Nguyễn Hồng Nhung
- Nguyễn Hồng Thục
- Nguyễn Huệ Chi
- Nguyễn Hùng
- Nguyễn Huy Hoàng
- Nguyễn Huy Thiệp
- Nguyễn Huy Vũ
- Nguyên Hưng
- Nguyễn Hưng Quốc
- Nguyễn Hương
- Nguyễn Hữu Đễ
- Nguyễn Hữu Hồng Minh
- Nguyễn Hữu Liêm
- Nguyễn Hữu Nhật
- Nguyễn Hữu Sơn
- Nguyễn Hữu Thiết
- Nguyễn Hữu Việt Hưng
- Nguyễn Hữu Vinh
- Nguyễn kc Hậu
- Nguyễn Khải
- Nguyễn Khánh Duy
- Nguyễn Khánh Trường
- Nguyễn Khắc An
- Nguyễn Khắc Bình
- Nguyễn Khắc Mai
- Nguyễn Khắc Phê
- Nguyễn Khắc Phi
- Nguyễn Khắc Phục
- Nguyễn Khiêm
- Nguyễn Khôi
- Nguyễn Kiến Phước
- Nguyễn Kiều Dung
- Nguyễn Kiều Hưng
- Nguyên Lạc
- Nguyễn Lãm Thắng
- Nguyễn Lan Phương
- Nguyễn Lân Bình
- Nguyễn Lân Thắng
- Nguyễn Lê Hồng Hưng
- Nguyễn Lệ Uyên
- Nguyễn Linh Giang
- Nguyễn Linh Quang
- Nguyễn Lộ Trạch
- Nguyễn Luận
- Nguyễn Lương Hải Khôi
- Nguyễn Lương Ngọc
- Nguyễn Lương Vỵ
- Nguyễn Mai
- Nguyễn Man Nhiên
- Nguyễn Mạnh An Dân
- Nguyễn Mạnh Côn
- Nguyễn Mạnh Đẩu
- Nguyễn Mạnh Tiến
- Nguyễn Manh Trinh
- Nguyễn Mạnh Trinh
- Nguyễn Mạnh Tuấn
- Nguyễn Mạnh Tường
- Nguyễn Minh Anh
- Nguyễn Minh Hòa
- Nguyễn Minh Kính
- Nguyễn Minh Nhị
- Nguyễn Minh Nhựt
- Nguyễn Minh Thuyết
- Nguyễn Mộng Giác
- Nguyên Ngọc
- Nguyễn Ngọc Chu
- Nguyễn Ngọc Giao
- Nguyễn Ngọc Hoa
- Nguyễn Ngọc Lanh
- Nguyễn Ngọc Liễm
- Nguyễn Ngọc Lung
- Nguyễn Ngọc Tâm
- Nguyễn Ngọc Thiện
- Nguyễn Ngọc Tú Anh
- Nguyễn Ngọc Tư
- Nguyên Nguyên
- Nguyễn Nguyên Bình
- Nguyễn Nhật Tín
- Nguyên Nhi
- Nguyễn Như Huy
- Nguyễn Phạm Hùng
- Nguyễn Phú Yên
- Nguyễn Phúc Vĩnh Ba
- Nguyễn Phượng
- Nguyễn Phương Đình
- Nguyễn Phương Mai
- Nguyễn Phương Mạnh
- Nguyễn Quang
- Nguyễn Quang A
- Nguyễn Quang Bình
- Nguyễn Quang Duy
- Nguyễn Quang Dy
- Nguyễn Quang Đồng
- Nguyễn Quang Hồng
- Nguyễn Quang Hưng
- Nguyễn Quang Lập
- Nguyễn Quang Thạch
- Nguyễn Quang Thân
- Nguyễn Quang Thiều
- Nguyễn Quang VInh
- Nguyễn Quân
- Nguyễn Quốc Lâm
- Nguyễn Quốc Thái
- Nguyễn Quốc Toàn
- Nguyễn Quốc Trụ
- Nguyễn Quốc Tuấn
- Nguyên Sa
- Nguyễn Sĩ Dũng
- Nguyễn Sơn Lâm
- Nguyễn Sỹ Phương
- Nguyễn Sỹ Tế
- Nguyễn Tà Cúc
- Nguyễn Tài Cẩn
- Nguyễn Tấn Cứ
- Nguyễn Tất Nhiên
- Nguyễn Thạch Giang
- Nguyễn Thái Hòa
- Nguyễn Thái Hợp
- Nguyễn Thái Sơn
- Nguyễn Thái Tuấn
- Nguyễn Thanh Bình
- Nguyễn Thanh Châu
- Nguyễn Thanh Giang
- Nguyễn Thanh Hiện
- Nguyễn Thanh Hùng
- Nguyễn Thanh Huyền
- Nguyễn Thanh Mỹ
- Nguyễn Thành Nam
- Nguyễn Thanh Nghị
- Nguyễn Thanh Nguyệt
- Nguyễn Thành Phong
- Nguyễn Thanh Sơn
- Nguyễn Thành Sơn
- Nguyễn Thanh Tâm
- Nguyễn Thành Thi
- Nguyễn Thanh Tuyền
- Nguyễn Thanh Văn
- Nguyễn Thanh Việt
- Nguyễn Thế Hùng
- Nguyễn Thế Thanh
- Nguyễn Thị Bích Hậu
- Nguyễn Thị Bích Ngà
- Nguyễn Thị Bình
- Nguyễn thị Cỏ May
- Nguyễn Thị Dư Khánh
- Nguyễn Thị Hải
- Nguyễn Thị Hậu
- Nguyễn Thị Hiền
- Nguyễn Thị Hoàng
- Nguyễn Thị Hoàng Bắc
- Nguyễn Thị Khánh Minh
- Nguyễn Thị Khánh Trâm
- Nguyễn Thị Kim Chi
- Nguyễn Thị Kim Phụng
- Nguyễn Thị Minh Ngọc
- Nguyễn Thị Minh Thương
- Nguyễn Thị Ngọc Hải
- Nguyễn Thị Ngọc Nhung
- Nguyễn Thị Oanh
- Nguyễn Thị Phước
- Nguyễn Thị Thanh Bình
- Nguyễn Thị Thanh Hải
- Nguyễn Thị Thanh Lưu
- Nguyễn Thị Thanh Xuân
- Nguyễn Thị Thanh Yến
- Nguyễn Thị Thảo An
- Nguyễn Thị Thúy Hạnh
- Nguyễn Thị Thùy Linh
- Nguyễn Thị Thụy Vũ
- Nguyễn Thị Tịnh Thy
- Nguyễn Thị Từ Huy
- Nguyễn Thị Vinh
- Nguyễn Thiện Tống
- Nguyễn Thói Đời
- Nguyễn Thông
- Nguyễn Thu Quỳnh
- Nguyễn Thu Trang
- Nguyễn Thùy Dương
- Nguyễn Thúy Hạnh
- Nguyễn Thụy Long
- Nguyễn Thuỵ Phương
- Nguyễn Thùy Song Thanh
- Nguyễn Thỵ
- Nguyễn Thy Anh
- Nguyễn Tiến Dũng
- Nguyễn Tiến Lập
- Nguyễn Tiến Trung
- Nguyễn Tiến Văn
- Nguyễn Trần Bạt
- Nguyễn Tri Phương Đông
- Nguyễn Triệu Nam
- Nguyễn Trọng Bình
- Nguyễn Trọng Chức
- Nguyễn Trọng Huân
- Nguyễn Trọng Khôi
- Nguyễn Trọng Tạo
- Nguyễn Trung
- Nguyễn Trung Bảo
- Nguyễn Trung Dân
- Nguyễn Trung Hiếu
- Nguyễn Trung Kiên
- Nguyễn Trung Thuần
- Nguyễn Trường Giang
- Nguyễn Trường Huy
- Nguyễn Trường Uy
- Nguyễn Tuấn
- Nguyễn Tuấn Anh
- Nguyễn Tuấn Khoa
- Nguyễn Tùng Linh
- Nguyễn Tuyết Lan
- Nguyễn Tuyết Lộc
- Nguyễn Tư Nghiêm
- Nguyễn Tử Siêm
- Nguyễn Tường Bách
- Nguyễn Tường Thiết
- Nguyễn Tường Thụy
- Nguyễn Ước
- Nguyễn Vạn Phú
- Nguyễn Văn
- Nguyễn Văn Ba
- Nguyễn Văn Chính
- Nguyễn Văn Ðậu
- Nguyễn Văn Dũng
- Nguyễn Văn Đài
- Nguyễn Văn Gia
- Nguyễn Văn Hạnh
- Nguyễn Văn Hùng
- Nguyễn Văn Huyên
- Nguyễn Văn Lợi
- Nguyễn Văn Lục
- Nguyễn Văn Miếng
- Nguyễn Văn Nghệ
- Nguyễn Văn Nho
- Nguyễn Văn Phong
- Nguyễn Văn Phú
- Nguyễn Văn Phước
- Nguyễn Văn Sâm
- Nguyễn Văn Sơn
- Nguyễn Văn Tao
- Nguyễn Văn Thiệu
- Nguyễn Văn Thọ
- Nguyễn Văn Trọng
- Nguyễn Văn Trung
- Nguyễn Văn Tuấn
- Nguyễn Văn Vĩnh
- Nguyễn Văn Xuân
- Nguyễn Vi Khải
- Nguyễn Vi Yên
- Nguyễn Viện
- Nguyễn Việt Anh
- Nguyễn Việt Chiến
- Nguyễn Viết Lãm
- Nguyễn Vĩnh Nguyên
- Nguyễn Vũ Hiệp
- Nguyễn Vũ Tiềm
- Nguyễn Vỹ
- Nguyễn Vy Khanh
- Nguyễn Xuân Diện
- Nguyễn Xuân Hằng
- Nguyễn Xuân Hoàng
- Nguyễn Xuân Hưng
- Nguyễn Xuân Khánh
- Nguyễn Xuân Nghĩa
- Nguyễn Xuân Nha
- Nguyễn Xuân Quang
- Nguyễn Xuân Thiệp
- Nguyễn Xuân Thọ
- Nguyễn Xuân Tiệp
- Nguyễn Xuân Tường Vy
- Nguyễn Xuân Xanh
- Nguyễn Ý Thuần
- Nguyên Yên
- Nguyễn-Chương Mt
- Nguyễn-hòa-Trước
- Nguyệt Chu
- Nguyệt Quỳnh
- Nguyệt Vi
- Ngự Thuyết
- Người Buôn Gió
- Ngyễn Trung Bảo
- Nh. Tay Ngàn
- Nhã
- Nhã Ca
- Nhã Duy
- Nhã Thuyên
- Nhan Do Thanh
- Nhân Hồng
- Nhật Chiêu
- Nhật Lệ
- Nhất Linh
- Nhật Tiến
- Nhật Tuấn
- Nhất Uyên
- Nhị Linh
- Nhị Ngã
- Nhóm Vì một Hà Nội xanh
- Như Huy
- Như Không
- Như Quỳnh
- Như Quỳnh de Prelle
- Như Ý
- Nhược Thủy
- Niall Ferguson
- Nick Hilden
- Nicolas Casey
- Nikulin
- Nina McPherson
- Ninh Dương
- Ninh Kiều
- Nobert Hummelt
- Nông Hồng Diệu
- NP Phan
- Obama
- Ocean Vương
- Octavio Paz
- Oksana Zabuzhko
- Oleg Kashin
- Ondrej Slowik
- onggiaolang
- Orlando Figes
- Orwell
- Oscar Salemink
- Oscar Wilde
- Pablo Neruda
- Palmer
- Patrick Lodge
- Paul Auster
- Paul Celan
- Paul Hoover
- Paul Mendez
- Paul Mozur
- Paul Theroux
- Paul-François Paoli
- Paulus Lê Sơn
- Pavel Basinsky
- Pavlo Vyshebaba
- Pawel Kuczynski
- Paweł Łepkowski
- Percy Mabandu
- Pervez Hoodbhoy
- Peter Hansen
- Peter Kleiner
- Peter Singer
- Phạm Anh Tuấn
- Phạm Biểu Tâm
- Phạm Cao Hoàng
- Phạm Châu
- Phạm Chí Dũng
- Phạm Chi Lan
- Phạm Chu Sa
- Phạm Công Luận
- Phạm Công Thiện
- Phạm Công Út
- Phạm Duy
- Phạm Duy Nghĩa
- Phạm Đình Trọng
- Phạm Đình Vy
- Phạm Đoan Trang
- Phạm Hải Anh
- Phạm Hải Âu
- Phạm Hiền Mây
- Phạm Hoàng Quân
- Phạm Hồng Sơn
- Phạm Hùng Việt
- Phạm Huy Thông
- Phạm Khiêm Ích
- Phạm Kiều Tùng
- Phạm Kỳ Đăng
- Phạm Lệ Quyên
- Phạm Lê Vương Các
- Phạm Linh
- Phạm Lưu Vũ
- Phạm Minh Hoàng
- Phạm Minh Ngọc
- Phạm Minh Quân
- Phạm Minh Trung
- Phạm Ngọc Lư
- Phạm Ngọc Thái
- Phạm Ngọc Tiến
- Phạm Nguyên Trường
- Phạm Phan Long
- Phạm Phú Cường
- Phạm Phú Hải
- Phạm Phú Minh
- Phạm Phú Phong
- Phạm Phú Thứ
- Phạm Phú Viết
- Phạm Phúc Thịnh
- Phạm Phương
- Phạm Quang Ái
- Phạm Quang Long
- Phạm Quang Trung
- Phạm Quang Tuấn
- Phạm Sỹ Sáu
- Phạm Tăng
- Phạm Thành
- Phạm Thành Hưng
- Phạm Thanh Nghiên
- Phạm Thảo Nguyên
- Phạm Thế Cường
- Phạm Thị
- Phạm Thị Anh Nga
- Phạm Thị Hoài
- Phạm Thị Kiều Ly
- Phạm Thị Ngọc
- Phạm Thị Phương
- Phạm Thiên Ân
- Phạm Thiên Thư
- Phạm Tín An Ninh
- Phạm Toàn
- Phạm Trần
- Phạm Trọng Chánh
- Phạm Trung Nghĩa
- Phạm Tuấn
- Phạm Tư Thanh Thiện
- Phạm Tường Vân
- Phạm Văn
- Phạm Văn Khoái
- Phạm Văn Quang
- Phạm Văn Tình
- Phạm Văn Vũ
- Pham Viem Phuong
- Phạm Viêm Phương
- Phạm Viết Đào
- Phạm Việt Hưng
- Phạm Vũ Lửa Hạ
- Phạm Xuân Đài
- Phạm Xuân Hùng
- Phạm Xuân Nguyên
- Phạm Xuân Trường
- Phan An Sa
- Phan Ba
- Phan Bội Châu
- Phan Cẩm Thượng
- Phan Châu Thành
- Phan Cự Đệ
- Phan Đạo
- Phan Đắc Lữ
- Phan Đình Diệu
- Phan Độc Lập
- Phan Hải-Đăng
- Phan Hồng Giang
- Phan Huy Dũng
- Phan Huy Đường
- Phan Huy Lê
- Phan Huyền Thư
- Phan Kế Toại
- Phan Khôi
- Phan Lặng Yên
- Phan Mạnh Quỳnh
- Phan Nam Sinh
- Phan Ngọc
- Phan Nguyên
- Phan Nhật Nam
- Phan Nhiên Hạo
- Phan Ni Tấn
- Phan Phương Đạt
- Phan Quang
- Phan Tấn Hải
- Phan Tấn Uẩn
- Phan Thanh Bình
- Phan Thắng
- Phan Thế Hải
- Phan Thị Hà Dương
- Phan Thị Kim Phúc
- Phan Thị Trọng Tuyển
- Phan Thị Vàng Anh
- Phan Thúy Hà
- Phan Trang Hy
- Phan Trí Đỉnh
- Phan Trọng Hoàng Linh
- Phan Văn Giưỡng
- Phan Văn Thắng
- Phan Vũ
- Phan Xine
- Phan Xuân Sinh
- Phannguyên Psg
- Phanxipăng
- Phaolô VI
- Pháp Hoan
- Pháp Vân
- Phapxa Chan
- Phát biểu nhận giải Văn Việt
- Phil Caputo
- Philip Larkin
- Philip Roth
- Phong Linh
- Phong Nguyen
- Phong Quang
- Phố Văn
- Phú Quang
- Phù Sa
- Phúc Lai GB
- Phúc Tiến
- Phunchok Stobdan
- Phùng Anh Kiệt
- Phùng Hi
- Phùng Hoài Ngọc
- Phùng Học Vinh
- Phùng Ngọc Kiên
- Phùng Nguyễn
- Phùng Quán
- Phùng Thành Chủng
- Phùng Thị Hạ Nguyên
- Phùng Thị Như Hà
- Phuong Ta
- Phương Hương
- Phương Phương
- Phương Thảo
- Phương Thuý
- Phương Uy
- Pierre Darriulat
- Pierre Lemieux
- Prashanth Parameswaran
- Qladimir Pyljow
- Quách Hạo Nhiên
- Quách Tấn
- Quách Thoại
- Quảng Diệu Trần Bảo Toàn
- Quang Dũng
- Quang Đức
- Quang Minh
- Quang Phan
- Quảng Tánh Trần Cầm
- Quế Hương
- Quốc Dũng
- Quốc Phương
- Quốc Toản
- Quyên Di
- Quyên Hoàng
- Quỳnh Iris de Prelle
- Quỳnh Vi
- Rabindranath Tagore
- Rainer Maria Rilke
- Ralph Chaplin
- Rebecca Solnit
- Reiner Traub
- Remo Verdickt
- Riccardo Gazzaniga
- Richard C. Paddock
- Richard Millet
- Richard Serra
- Robert McCrump
- Roger Vu
- Roland Barthes
- Romain Rolland
- Ronald F. Inglehart
- Ruben David Gonzalez Gallego
- Ruth Ingram
- Ryszard Legutko
- Salman Rushdie
- Salvatore Babones
- Sam Dresser
- Sạn chữ
- Sandra Kerschbaumer
- Sara Teasdale
- Sarah Pulliam Bailey
- Sarah Thornton
- Sáu Nghệ
- Sergio Bitar
- Shakespeare
- Shannon Van Sant
- Sheila Fischman
- Sheila Ngoc Pham
- Sheri Berman
- Shigeeda Yutaka
- Shukshin
- Simon Johnson
- Sire Apm Lukwesa
- Slavoj Žižek
- Sohaniim
- Son Kieu Mai
- Song Chi
- Song Hà
- Song Nguyễn
- Song Phạm
- Song Phan
- Song Thao
- Số đặc biệt
- Sơn Ca
- Sơn Hoàng Liên
- Sơn Kiều Mai
- Sơn Nam
- Stefano Harney
- Stephan Koester
- Stephen B. Young
- Steve Earle
- Susan Sontag
- Suzuki Katsuhiko
- Sương Nguyệt Minh
- Sương Quỳnh
- Svetlana Alexievich
- Svetlana Alexievitch
- Svetlana Alexiévitch
- T. Đ.
- T.Vấn
- Tạ Anh Thư
- Tạ Chí Đại Trường
- Tạ Duy Anh
- Tạ Tỵ
- Tạ Văn Tài
- Tạ Văn Thông
- Tạ Xuân Hải
- Tadeusz Rósewicz
- Tam Ích
- Tamarchenko
- Tàn Tuyết
- Taras Shevchenko
- Tăng Quang
- Tâm An
- Tâm Chánh
- Tâm Don
- Tâm Thường Định
- Tâm Việt
- Tấn An
- Teolinda Gersão
- Teresa Mỹ Chúc
- Thạch Đạt Lang
- Thạch Quỳ
- Thạch Thảo
- Thái Bá Tân
- Thái Bá Vân
- Thái Bảo
- Thái Hà
- Thái Hạo
- Thái Kế Toại
- Thái Kim Lan
- Thái Ngọc San
- Thái Sinh
- Thái Thanh
- Thái Thăng Long
- Thái Tuấn
- Thái Văn
- Thái Văn Đào
- Thái Vũ
- Thạnh Đà
- Thanh Hằng - Anh Khoa
- Thành Lộc
- Thanh Nam
- Thanh Ngọc
- Thanh Phương
- Thanh Tâm Tuyền
- Thanh Thảo
- Thanh Thuỷ
- Thanh Trúc
- Thanh Tùng
- Thanh Xuân
- Thanhhà Lại
- Thảo Dân
- Thao Dinh
- Thảo luận
- Thảo Nguyên
- Thảo Trường
- Thảo Vy
- Thẩm Đống
- Thận Nhiên
- Thân Trọng Mẫn
- Thân Trọng Sơn
- Thế Dũng
- Thế Giang
- Thế Quân
- THẾ THANH
- Thế Uyên
- Thi Hoàng
- Thi Nguyên
- Thi sỹ ỦA
- Thi Vũ
- Thích Nhất Hạnh
- Thích Nữ Chân Không
- Thích Phước An
- Thierry Leclère
- Thierry Lentz
- Thiên Di
- Thiên Điểu
- Thiền Lâm
- Thiền Nguyễn
- Thiên Thai
- Thiện Tùng
- Thiện Ý
- Thiết Thạch
- Thiếu Khanh
- Thiều Mai Lâm
- Tho Nguyen
- Thomas A. Bass
- Thomas Bo Pedersen
- Thomas Mahler
- Thomas S. Mullaney
- Thông Đặng
- Thơ
- Thu Phong
- Thu Vàng
- Thuận
- Thuần Ngô
- Thuận Paris
- Thuận Thiên
- Thục Quyên
- Thụy An
- Thùy Dung
- Thụy Khuê
- Thùy Linh
- Thụy My
- Thư Bạn Đọc
- Thường Quán
- Thy An
- Tịch Ru
- Tiet Hung Thai
- Tiêu Dao Bảo Cự
- Tiêu Kiện Sinh
- Tiểu Tử
- Tillman Miller
- Timothy Garton Ash
- Timothy Snyder
- Tina Hà Giang
- Tô Đăng Khoa
- Tô Hải
- Tô Hoàng
- Tố Hữu
- Tô Lan Hương
- Tô Ngọc Vân
- Tô Thẩm Huy
- Tô Thùy Yên
- Tô Văn Trường
- Tôi Đây
- Tôn Thất Thông
- Tống Văn Công
- Trà Đóa
- Trà Nhiên
- Tracy K. Smith
- Tran Dinh Dung
- Tran Nam Dung
- Trang Châu
- Trang Hạ
- Trang Thanh
- Trang Thế Hy
- Trangđài Glassey Trầnguyễn
- Trangđài Glasssey-Trầnguyễn
- Trao đổi
- Trầm Tử Thiêng
- Trần Anh Hùng
- Trần Bá Đại Dương
- Trần Bang
- Trần Bình Nam
- Trần Cao Lĩnh
- Trần Cao Tường
- Trần Công Tâm
- Trần Công Tín
- Trần Dạ Từ
- Trần Dần
- Trần Doãn Nho
- Trần Dũng Thanh Huy
- Trần Duy
- Trần Duy Phiên
- Trần Duy Trung
- Trần Đăng Khoa
- Trần Đăng Tuấn
- Trần Đĩnh
- Trần Đình Bút
- Trần Đình Hoành
- Trần Đình Lương
- Trần Đình Sơn Cước
- Trần Đình Sử
- Trần Đình Triển
- Trần Đình Trợ
- Trần Độ
- Trần Đồng Minh
- Trần Đức Anh Sơn
- Trần Đức Thảo
- Trần Đức Tiến
- Trần Đức Tín
- Trần Đức Toản
- Trần Gia Huấn
- Trần Gia Ninh
- Trần Hà Linh
- Trần Hạ Tháp
- Trần Hạ Vi
- Trần Hạnh
- Trần Hậu
- Trần Hoài Anh
- Trần Hoài Thư
- Trần Hoàng Phố
- Trần Hoàng Trúc
- Trần Hoàng Vy
- Trần Hùng
- Trần Huy Bích
- Trần Huy Minh Phương
- Trần Huy Quang
- Trần Huỳnh Duy Thức
- Trần Hữu Dũng
- Trần Hữu Khánh
- Trần Hữu Quang
- Trần Hữu Tá
- Trần Hữu Thục
- Trần Khánh Triệu
- Trần Kiêm Đoàn
- Trần Kiêm Trinh Tiên
- Trần Kim Trắc
- Trần Kỳ Trung
- Trần Lam
- Trần Lê Sơn Ý
- Trần Lương
- Trần Lý Trí Tân
- Trần Mạnh Hảo
- Trần Mạnh Tuấn
- Trần Minh Phi
- Trần Minh Quốc
- Trần Mộng Tú
- Trần Nam Bình
- Trần Ngân Hà
- Trần Nghi Hoàng
- Trần Ngọc Cư
- Trần Ngọc Hiếu
- Trần Ngọc Tuấn
- Trần Ngọc Vương
- Trần Nguyên Đán
- Trần Nhã Thụy
- Trần Nhương
- Trần Phong Giao
- Trần Phong Vũ
- Trần Quang Đức
- Trần Quang Lộc
- Trần Quốc Nam
- Trần Quốc Thuận
- Trần Quốc Toàn
- Trần Quốc Trọng
- Trần Quốc Vượng
- Trân Sa
- Trần Song Hào
- Trần Thành
- Trần Thanh Ái
- Trần Thanh Cảnh
- Trần Thanh Huy
- Trần Thanh Vân
- Trần Thắng
- Trần Thế Vĩnh
- Trần Thị Băng Thanh
- Trần Thị Diệu Tâm
- Trần Thị Lai Hồng
- Trần Thị Lam
- Trần Thị NgH.
- Trần Thị Nguyệt Mai
- Trần Thị Phương Phương
- Trần Thị Thanh Thoả
- Trần Thị Trường
- Trần Thiện Đạo
- Trần Thùy Mai
- Trần Tiến
- Trần Tiễn Cao Đăng
- Trần Tiến Dũng
- Trần Tiễn Khanh
- Trần Tố Nga
- Trần Trọng Dương
- Trần Trọng Thức
- Trần Trọng Vũ
- Trần Trung Chính
- Trần Trung Đạo
- Trần Tuấn
- Trần Từ Mai
- Trần Vàng Sao
- Trần Văn Chánh
- Trần Văn Đỉnh
- Trần Văn Khê
- Trần Văn Minh
- Trần Văn Nam
- Trần Văn Thọ
- Trần Văn Thủy
- Trần Văn Tý
- Trần Vấn Lệ
- Trần Việt Hà
- Trần Viết Ngạc
- Trần Vinh Dự
- Trần Vũ
- Trần Vũ Hải
- Trần Vương Thuấn
- Trần Vương Thuận
- Trần Wũ Khang
- Trần Xuân Hoài
- Trần Xuân Linh
- Trần Xuân Lĩnh
- Trần Xuân Thảo
- Trần Yên Hòa
- Trần Yên Nguyên
- Trên
- Trên Facebook
- Trên Facebook/Minds
- Trên kệ sách
- Trên trang diaCRITICS
- Trí Hiệu Dân
- Triều Anh
- Triều Hoa Đại
- Triêu Nhan
- Triều Sơn
- Triệu Tử Dương
- Trịnh Anh Tuấn
- Trịnh Bá Phương
- Trịnh Bách
- Trịnh Cao Hòa Thanh
- Trịnh Chu
- Trịnh Công Sơn
- Trịnh Cung
- Trịnh Duy Kỳ
- Trịnh Hữu Long
- Trịnh Kim Tiến
- Trịnh Lữ
- Trịnh Minh Tuấn
- Trịnh Sơn
- Trịnh Thanh Thủy
- Trịnh Thu Tuyết
- Trịnh Vĩnh Phúc
- Trịnh Xuân Thuận
- Trịnh Xuân Thủy
- Trịnh Y Thư
- Trọng Anh
- Trọng Phú
- Trọng Thành
- Tru Sa
- Trúc Giang
- Trúc Thông
- Trúc Ty
- Trump
- Trung Bảo
- Trung Dũng Kqd
- Trùng Dương
- Trung Trung Đỉnh
- Trư Sa
- Trường An
- Trương Anh Ngọc
- Trương Anh Thụy
- Trương Chính
- Trương Duy Nhất
- Trương Đăng Dung
- Trương Điện Thắng
- Trương Đình Phượng
- Trương Hồng Quang
- Trương Huy San
- Trường Minh
- Trương Ngọc Chương
- Trương Nguyên
- Trương Nguyện Thành
- Trương Nhân Tuấn
- Trương Phượng
- Trương Quang
- Trương Quang Đệ
- Trương Quang Nhuệ
- Trương Quang Vĩnh
- Trương Thị Ngọc Hân
- Trương Thiên Phàm
- Trương Thu Hiền
- Trương Tố Hoa
- Trương Trọng Nghĩa
- Trương Tửu
- Trương Văn Dân
- Trương Văn Vĩnh
- Trương Vũ
- Trương Xuân Thiên
- Tú Mỡ
- Tù Quốc Hoài
- Tù Sâm
- Tú Trung Hồ
- Tuấn Khanh
- Tuân Nguyễn
- Tuấn Thảo
- Tuệ Anh
- Tuệ Đăng
- Tuệ Nguyên
- Tuệ Nhật
- Tuệ Sĩ
- Tuệ Sỹ
- Tùng Dương Cola
- Tung Nguyen
- Turner
- Túy Hồng
- Tuyết Nghi
- Tư
- Từ Dung
- Tư liệu
- Tử Linh
- Từ Mai Trần Huy Bích
- Từ Quốc Hoài
- Từ Sâm
- Từ Thức
- Tưởng
- Tương Lai
- Umberto Eco
- Uông Tăng Kỳ
- Uông Triều
- Uyển Ca
- Uyên Nguyễn
- Uyên Thao
- Uyên Vũ
- V. Erofiev
- Vàng A Giang
- Varlam Shalamov
- Vasco Gargalo
- Vasily Makarovich
- Văn
- Văn Biển
- Văn Cao
- Văn Chinh
- Văn Công Hùng
- Văn Giá
- Văn học
- Văn học Miền Nam 54-75
- Văn Như Cương
- Văn Quang
- Văn Tâm
- Văn Việt
- Vấn đề hôm nay
- Vận Động Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016
- Vân Hạ
- Vân Phi
- Velcrow Ripper
- Veronica Melkozerova
- Vi Lãng
- Vi Trần
- Vi Yên
- Viet Thanh Nguyen
- Viên Linh
- Việt Bách
- Việt Bình
- Việt Dzũng
- Việt Khang
- Việt Phương
- Viktor Maslov
- Vinh Anh
- Vĩnh Hảo
- Vĩnh Quyền
- Virginia Heffernan
- Virginia Woolf
- Vladimir Nabokov
- Võ An Đôn
- Võ Anh Minh
- Võ Anh Thơ
- Võ Bá Cường
- Võ Đắc Danh
- Võ Định Hình
- Võ Đức Phúc
- Võ Hồng
- Võ Huy Tâm
- Võ Kỳ Điền
- Võ Ngàn Sông
- Võ Phiến
- Võ Thị Hảo
- Võ Thị Thu Hằng
- Võ Tiến Cường
- Võ Trí Hảo
- Võ Văn Quản
- Võ Văn Tạo
- Võ Văn Thôn
- Võ Xuân Quế
- Võ Xuân Sơn
- Volodymyr Vynnychenko
- Volodymyr Zelenskyy
- Vũ Bằng
- Vũ Biện Điền
- Vũ Cao Đàm
- Vũ Cát Tường
- Vũ Đình Hòe
- Vũ Đình Huỳnh
- Vũ Đình Liên
- Vũ Đình Phòng
- Vũ Đức Khanh
- Vũ Đức Phúc
- Vũ Đức Sao Biển
- Vu Gia
- Vũ Hà Văn
- Vũ Hạnh
- Vũ Hoàng Chương
- Vũ Hoàng Thư
- Vũ Hồng Ánh
- Vũ Huy Ngọc
- Vũ Huy Quang
- Vũ Khắc Hoè
- Vũ Khắc Khoan
- Vũ Kim Hạnh
- Vũ Kim Thu
- Vũ Lâm
- Vũ Lập Nhật
- Vũ My Lan
- Vũ Ngọc Giao
- Vũ Ngọc Hoàng
- Vũ Ngọc Tâm
- Vũ Ngọc Tiến
- Vũ Nho
- Vũ Oanh
- Vũ Quang Việt
- Vũ Quí Hạo Nhiên
- Vũ Quốc Ngữ
- Vũ Quỳnh Hương
- Vũ Quỳnh Nh.
- Vũ Thành Sơn
- Vũ Thanh Tùng
- Vũ Thành Tự Anh
- Vũ Thế Khôi
- Vũ Thị Hải
- Vũ Thị Nhuận
- Vũ Thị Phương Anh
- Vũ Thị Phương Lan
- Vũ Thị Thanh Mai
- Vũ Thư Hiên
- Vũ Tiến Lập
- Vũ Trọng Khải
- Vũ Tuấn Hoàng
- Vũ Từ Trang
- Vũ Tường
- Vũ Viết Tuân
- Vũ Xuân Tửu
- Vương Bích Ngọc
- Vương Đan
- Vương Huy
- Vương Ngọc Minh
- Vương Tiểu Nhị
- Vương Trí Nhàn
- Vương Trọng
- Vương Trùng Dương
- Vương Trung Hiếu
- Vy Thảo
- W. H. Auden
- Wa Praong
- Walt Whitman
- Walter Isaacson
- Wayne Karlin
- Wells
- Wilhelm Schmid
- Will Nguyen
- William Carlos Williams
- William Nee
- William Stafford
- Winston Phan Đào Nguyên
- Wislawa Szymborska
- Wolf Biermann
- Wolfgang Borchert
- Wynn Gadkar Wilcox
- Xie Tao
- Xuân Ba
- Xuân Diệu
- Xuân Dương
- Xuân Đài
- Xuân Minh
- Xuân Phượng
- Xuân Sách
- Xuân Thọ
- Xuân Vũ
- Xương Văn
- Y Chan
- Ý Nhi
- Y Uyên
- Yevgeny Yevtushenko
- Yên Ba
- Yên Khắc Chính
- Yến Năng
- Yên San
- Yên San Thụy Miên
- Yiyun Li
- Yoko Ogawa
- Yōko Ogawa
- Yuliya Ilchuk
- Yuno Bigboi
- Yves Sintomer
- Yvette Tan
- Zac Herman
Văn Hải ngoại (kỳ 72): Nguyễn Bá Trạc - Cỏ Bồng và Trái Tim Lưu Vong
(Đọc Ngọn Cỏ Bồng của Nguyễn Bá Trạc)
Bùi Vĩnh Phúc
Ngọn Cỏ Bồng, tái bản, 1995 (hình của báo Trẻ online)
Ngọn Cỏ Bồng là tác phẩm đầu tay của Nguyễn Bá Trạc. Mặc dù những bài viết, và đặc biệt là thơ, của Nguyễn Bá Trạc đã xuất hiện từ đầu năm 1981 trên Thời Luận, tờ báo do tác giả và bằng hữu chủ trương ở San Jose, và rải rác sau đó trên một số báo chí ở miền Nam và Bắc Cali, mãi cho đến tháng 4 năm 1985, Ngọn Cỏ Bồng của Nguyễn Bá Trạc mới thực sự ra mắt độc giả với hình thức là một tập thơ văn phá cách. Phá cách, bởi lẽ tác giả tự để cho mình phất phơ, sống trong đời sống mà vẫn có vẻ như không chịu nhập cuộc, không chịu ép mình vào một qui luật, một giới hạn nào. Cái cung cách sống đời và sống văn chương như thế phản ánh một phần nào cái thế sống và tâm tư của những con người tị nạn Việt Nam. Những con người, trên bề mặt hiện tượng, đã bị bứng gốc, đứt rễ, déraciné, uprooted, để đem đi trồng ở một thổ ngơi khác.
Thực sự, Ngọn Cỏ Bồng của Nguyễn Bá Trạc có phản ánh hoàn toàn cái tâm tư đứt rễ và trôi-nổi-không-một-hướng-về của một số đời lưu vong hay không, hay là nó đã mang gói, giấu kín trong nó một tâm tình thiết tha nào khác mà chỉ có những người nặng lòng với đất nước quê hương, với màu xanh của cỏ cây sông núi, mới có thể nhìn thấy. Người ta có thể tìm ra câu trả lời cho vấn nạn này bằng cách đi thẳng vào nội dung cuốn sách, đối diện trực tiếp với tác giả và Ngọn Cỏ Bồng.
Trước hết, qua Ngọn Cỏ Bồng, người ta thấy tác giả tự nói về mình như sau:
“Đối với nước Mỹ kỷ luật và ngăn nắp, ông Nguyễn không phải là một công dân tốt. Thuế má không sòng phẳng. Đến kỳ hạn không khai. Lương khoán chưa khấu trừ thuế, lãnh được đồng nào là chi tiêu hết đồng ấy. Gửi đồ về Việt Nam thì hồ hởi, mà đến hạn đóng thuế là hết tiền, ù lì cả ba năm trời nay...” (trang 4).
Sau khi đã tỏ bày rõ ràng cái cung cách... công dân của mình đối với nhà nước Mỹ như thế, tác giả cũng tự khai với độc giả về cái credit của mình với ngân hàng Mỹ. Tựu chung là tệ hại. Tệ hại đến nỗi tên ông bị ghi trong máy điện toán như một người có tín chỉ xấu.
Đối với sở lái xe và nhân viên cảnh sát Mỹ, ông cũng là người bất cẩn. Trong vòng ba năm, ông nhận được trên bốn mươi tấm giấy phạt lưu thông. Cứ là vượt đèn đỏ và không chịu ngừng ở bảng Stop. Ông Nguyễn luôn luôn nghĩ ngợi, trăn trở về hết chuyện này đến chuyện kia ở chốn quê hương cũ, ngay cả trong khi lái xe, thế cho nên các quy luật về giao thông, các quy ước về xã hội ông bỏ quên hết.
Dù sao, tác giả có biện hộ cho ông Nguyễn của mình là thật sự “Ông không có cái gì gọi là tác phong chống xã hội”. Ông chưa bao giờ can án. Sức khỏe thể chất và tinh thần đều tốt. Còn đối với các hiện tượng có vẻ là không tích cực kia đối với nhà nước và xã hội Mỹ, ông chỉ muốn xem đấy là những hiện tượng biểu kiến. Ông thực tình không muốn làm phiền gì ai. Nhưng, “đối với một người Việt Nam xa lìa khỏi gia đình bạn bè xứ sở, một mình với bao âu lo, nhớ nhung, phiền muộn. Trí óc chìm đắm vào những biến cố, những câu hỏi, những duyệt xét... Nghĩ cho kỹ ra, quả đấy là chuyện thường tình” (trang 5).
Đó là hình ảnh và tác phong xã hội của tác giả. Thật sự, nhìn một cách bình thường thì những tác phong này có vẻ hơi... mất bình thường. Tuy nhiên, xét kỹ ra thì sự bất thường ở đây đã phát xuất từ một số hoàn cảnh tâm lý riêng. Những xót xa, phiền muộn, nhớ nhung... khi phải rời bỏ quê hương thì ai cũng có; nhưng ở một tâm hồn có những cảm nhận quá buốt sắc với đời sống như Nguyễn Bá Trạc, những xót xa, đau đớn của tâm tư đó phóng chiếu vào đời sống thành những nghịch thường. Những nghịch thường đó có khi đi đến chỗ tội nghiệp:
“Tôi rút kín như một cái đồn. Tôi thất lạc trong các câu chuyện” (trang 13).
“Tôi (...) bước đi im lặng trở về một vùng kia thật xa xăm, không ai biết tới, không ai nhớ tới. Nơi đó, tôi ngồi xuống bên một đường rầy sắt cũ...” (trang 13).
Vâng, tôi đi lang thang theo một đường rầy xe lửa hoặc ngồi buồn bã ở một đoạn đường rầy, nghe tiếng còi tàu hú buồn se sắt... Tiếng còi tàu thổi thốc vào quá khứ tôi. Quá khứ tan nát đôi khi vỡ ra như thủy tinh lóng lánh để tôi còn được một thoáng nhớ về những kỷ niệm và những giấc mơ. Quá khứ đôi khi lấp lánh trong những mảnh vỡ thủy tinh làm tôi nhìn thấy đau thương mình đẹp đẽ xót xa như nhìn qua một chiếc kính màu kaleidoscope. Chiếc kính vạn hoa của tâm hồn tôi đôi khi cũng dội lại mơ hồ vơ vẩn một vài tiếng còi tàu. Những ánh nắng buổi chiều rơi ngã trên những hàng cây bông gòn mọc dọc đường xe lửa suốt quá khứ tôi. Tôi còn nghe mãi tiếng còi tàu đó trong buổi chiều u buồn ngày xưa tôi nhìn tôi ngồi xuống bên một đường rầy sắt cũ. Que c'est triste un train qui siffle dans le soir... J'entendrai siffler ce train toute ma vie. Tiếng hát mơ hồ rớt rơi vào giữa quá khứ tan nát.
Buồn và cô đơn, tội nghiệp như thế đó. Nhưng tôi cũng là một người mơ mộng: “Tôi là một cánh diều đâm thẳng lên trời, buổi trưa nằm lười biếng trên võng nghe tiếng chim cu gáy trong vườn mít” (trang 12).
Tôi mơ màng được sống trong cái không khí Diệu Ca, Nhã Ca của Kinh Cựu Ước và của vua Salomon ngày xưa:
“Hôm nay ta lại là ta
quần đùi áo cộc bước ra núi đồi
đến nơi chim hót hoa cười
làm hoa cải dại mặc chơi áo vàng”
(trang 62)
Tôi tiếp tục mơ mộng và nhớ nhà:
“...Tôi cũng như trăng chẳng biết già
vẫn xoàng như một gốc cây đa
vẫn xưa như dáng chân trời cũ
vẫn thả hồn về những chốn xa”
(trang 123)
Tôi nhớ về cái bến xe An Đông. Nắng Sàigòn phần phật từng lớp gió thông thốc thổi suốt chiều dài tâm hồn. Tôi muốn về thăm quê nhà. Tôi muốn rủ anh, chị, những ngưoi Việt Nam đang lênh đênh trong cuộc sống mệt mỏi, tù hãm ở đây, về thăm lại quê hương chúng ta:
“Anh sẽ đi qua những đồi trơ trụi, một vài ngọn tháp chàm nhô khỏi lên trên biển trời mây nhạt. Anh sẽ ngửi thấy mùi biển, mùi cá. Mùi tôm khô củ kiệu. Anh sẽ thấy những khu rừng lá chạy dài ra theo đường đi. Anh dừng lại ở Cà Ná buông thõng hai chân xuống nước trân trọng ăn một con tôm càng luộc chấm muối tiêu (...) Anh sẽ đến một vùng từ đèo nhìn xuống lá dừa xanh ngắt chạy mênh mông cho đến biển. Anh đi vào trong bóng lá nhìn sợi giây dừa trắng mềm giăng từ thân cây này sang thân cây khác và những quả nâu khô lăn trên cát. Anh ngửi thấy mùi đường phổi. Anh sẽ lội qua một khúc sông chỉ tới mắt cá (...), những cây cầu tre từ làng bắt qua con rạch nước nửa mặn nửa ngọt...” (trang 42-43).
Như thế. Đó là quê hương của chúng ta. Quê hương thật sự với những đất cát, hình ảnh... mặn mòi còn chảy mãi trong dòng máu của mỗi chúng ta một đời không hề bôi xoá.
Đó là quê hương chung, nhưng mỗi một chúng ta cũng còn có những mái nhà riêng, những-ngõ-trước-vườn-sau của riêng mỗi đời người. Ở đó, có thể ta đã sống hết một thời thơ ấu hay tuổi trẻ với những cây vú sữa cao ngang đầu người. Những cây hoa giấy. Cây mít. Cây xoài. Ở đó, có thể chúng ta những ngày còn nhỏ đã úp mặt xuống miệng giếng mà hét hò thoả chí những buổi trưa hè oi bức. Đôi khi, có những cô bé con xinh xắn từ những nhà bên cạnh chạy đến úp mặt xuống miệng giếng để soi nhìn những tấm nhan sắc thơ ngây. Những tấm nhan sắc mà, sau này, trong những ngày phiêu bạc gió sương, đôi khi ta thấy trở về trong trí nhớ khô cằn của mình như những giọt nước mát. Ngõ trước vườn sau, mình nhớ quá nhiều thứ. Nhớ “mấy lá điều rụng đầy sân. Buổi chiều chim chào mào gọi nhau về. Chim khuyên nhảy nhót trên cành hoa khế. Nhà ông ngoại hoa nhãn nở. Những ngọn cau phất phơ như tóc con gái bôi dầu dừa bóng láng. Hoa sen nở đầy hồ...” (trang 44).
Nhớ về quê hương và nơi chốn tuổi nhỏ của mình như vậy chưa đủ, nhiều lúc ta còn ngồi mơ màng nhớ đến tiếng nước chảy trong khu xóm nhỏ. Nhớ đến những buổi sáng tinh mơ, mặt trời chưa mọc, ta lò dò ra quán ngồi co cẳng uống cà phê bít tất dưới ánh đèn khí đá trong khu chợ Cầu Ông Lãnh. Tiếng xích lô máy chạy trên mặt đường mờ sáng. Tiếng gõ mõ tụng kinh đều đặn của các cụ già trên những căn gác gỗ. Tiếng tụng kinh gõ mõ rơi vương vất trên những tàng cây trứng cá già cỗi, rớt trong các con ngõ nhỏ buổi tinh mơ người ta ra chợ nhìn chưa rõ mặt nhau. Ta nhớ đến những mùa mưa và vài ánh đèn vàng vọt trên các vũng nước. Nhớ ngược trở lại những ngày còn bé đi học trên những con đường quê. Ngôi trường tiểu học cây mọc um tùm chen lẫn cùng cỏ dại. Cái trống trường cũ kỹ treo ở dãy nhà ngang, ở giữa hai mặt trống có vẽ hình bát quái. Nhớ anh tùy phái kiêm hành nghề đánh trống trường. Tụi bạn học trò lem luốc. Những quyển vở quăn queo, cụp xuống như tai con chó mực ông nội nuôi ở nhà.
Hạnh phúc cho những kẻ nào có một quê hương để nhớ về. Dù cho đó là một quê hương thật sự hay một quê hương tâm linh. Tâm thức lưu đầy của những con người xa xứ, nhìn dưới một góc cạnh nào đó, là một tâm thức lãng mạn. Những từ “lãng” và “mạn” ở đây được hiểu theo nghĩa từ nguyên, nghĩa gốc, có nghĩa là “sóng, lượn sóng” và “nước tràn ra”. Tâm thức đó là một tâm thức động, phản ánh hình ảnh những lượn sóng đẩy xô, tràn tới trong tâm hồn con người mà họ không thể kìm giữ. Nỗi nhớ nhà cũng thế. Người ta không thể bỏ ra chín tháng hăng hái làm việc, cật lực tranh đua để tiến thân trong đời sống mới này; sau đó, để dành ba tháng suy tư, dành riêng cho việc nhớ nhà. Người ta cũng không thể nhớ nhà theo cái lối chia cắt-thời-giờ-làm-việc và thời-giờ-ăn-chơi như kiểu người Mỹ. Nhớ nhà, hoài quê, hoài hương, là một tâm thức luôn luôn ở trong tình trạng bị dồn đẩy để tràn ra. Nếu chúng ta cố giữ lại những gì cần phải được tuôn tràn, có thể con người chúng ta sẽ bị rơi vào một tình trạng bệnh lý nguy hại. Nếu chúng ta cho tràn ra, chúng ta cũng sẽ ở trong một tình trạng bệnh lý nào đó. Tuy nhiên, tình trạng đó có thể chấp nhận được. Ta tạm gọi đó là tình trạng bệnh lý khả chấp. Bởi lẽ, một mặt, trong khi nhận chịu phần nào sự tác hại của sự tuôn tràn kia; mặt khác, người ta lại được đằm mình trong dòng nước mát. Dòng nước của con suối quê hương. Nó quét sạch đi những bụi bặm và rửa sạch những vết thương mà con người lưu vong đã phải hứng chịu trong đời sống này.
Có thể nói, bàng bạc trong Ngọn Cỏ Bồng của Nguyễn Bá Trạc, người ta luôn luôn bắt gặp những tâm tình quê hương. Có khi là những tâm tình nguyên chất. Có khi là những phó sản, những mặt nạ của tâm tình ấy. Sự thể hiện của những phó sản, những mặt nạ ở đây là kết quả từ cuộc tranh đấu của tác giả để giữ lại mình trong cuộc sống này. Những cười cợt, những bốc đồng, những bất đắc chí, đôi khi cả những ngạo mạn, ngang tàng, say sưa (của tác giả hoặc bạn bè tác giả) trong quyển sách chỉ là một thứ trá hình của nỗi nhớ nhà. Người ta có thể thấy rõ điều đó. Nhưng tràn ngập và bao phủ lên trên tất cả những tình cảm có tính cách biểu kiến kia là một lòng thiết tha, gắn bó với đất trời, với cội rễ, và với con người quê hương. Nhớ người còn ở lại quê hương thì tác giả viết thư về thăm:
“Mong em vẫn được yên lành
hàng ngày có đủ trời xanh che đầu
đến mùa tháng bảy mưa ngâu
bên này bên ấy bên nào chẳng mưa?
(.......)
Ngồi luẩn quẩn nhìn quanh chốn lạ
ở lâu rồi vẫn lạ chứ em
có người trước lạ sau quen
có người trước lạ sau điên cái đầu”
(trang 140)
Nhớ bạn thì xa xót:
“...Thấy bằng hữu từ thời trong trắng
Thấy cuộc đời gánh đắng gồng cay
bạn bè còn lại một hai
đứa tàn bên nọ đứa đầy bên kia
đứa gia quyến chia lìa tan nát
đứa banh gan bỏ xác rừng sâu
đứa trơ xương đứa cúi đầu
đứa đau thân nọ đứa sầu lòng kia...
(trang 165)
Và cứ nhớ đến bạn bè, nhớ đến những người thân yêu cũ, thì kỷ niệm lại vỡ ra như thủy tinh:
“Đêm dài lục soát tương lai
nghe trong dĩ vãng tiếng cười trẻ thơ”
(trang 210)
Hoặc, những hình ảnh xưa nở hoa thơm ngát thực-tại-héo-úa-bây-giờ: “Khu vườn, khi tôi ra đi cây vú sữa cao ngang đầu người. Những cây chuối bắt đầu ra hoa. Cây đào có trái từ nhiều năm trước. Cây bông giấy mọc lên rậm rạp bên những cây điều, hoa đỏ nở rực rỡ che một khoảng mát dưới ánh nắng trời. Cái giếng trong vườn đầy cát, cứ đến mùa nông là cạn nước và đục ngầu, ông cụ cởi trần mặc quần đùi hì hục đào vét (...). Bây giờ nhiều lúc nghe tiếng nước chảy trong phòng tắm, tôi nghĩ đến trai gái xếp hàng với dãy thùng thiếc chờ đến lượt hứng nước. Các mối tình nở ra...” (trang 138).
Và Sàigòn trở về trong trí nhớ. Bập bùng như một ngọn lửa:
“Tiếng còi xe buýt Hoà Hưng
lồng chim chợ cũ phế binh Cộng Hoà
hàng me đại học Văn Khoa
đám đông ngã bẩy mái nhà Phú Lâm”
(trang 263).
Khi người ta cứ nhớ nhung, mơ mộng mãi, khi người ta cứ hoài niệm mãi về cái quá khứ xa xôi, thì quá khứ không còn ở phía sau lưng của con người: “Quá khứ ở đằng trước mặt. Tương lai ở sau lưng. Cái gì chúng ta nhìn thấy là những cái đã xảy ra. Còn cái gì chưa xảy ra là vì nó đang ở phía sau lưng ta tiến tới. Cho nên ta chưa thấy tương lai” (trang 110). Cái lý luận này của Nguyễn Bá Trạc trùng hợp một cách lý thú với quan niệm về thời gian của một số bộ lạc người da đỏ ở Mỹ Châu. Trong cái hướng nhìn về thời gian (time orientation), những người da đỏ này cũng lập luận y như tác giả Ngọn Cỏ Bồng. Từ sự lập luận ấy, cả một hệ thống giá trị (value orientation) thay đổi. Người Mỹ cho rằng quá khứ là cái đã qua, thường là chưa toàn bích; hiện tại là cái ta đang cố gắng thực hiện cho tốt; và tương lai luôn luôn là một hình ảnh của sự tiến bộ, là sự cải đổi cho tốt hơn của hiện tại và quá khứ.
Thế cho nên, họ hết sức làm việc và luôn luôn phóng một cái nhìn tin tưởng về tương lai. Tuổi già, một ý niệm và một thực tại được xếp đồng loại với quá khứ, thường bị gạt qua một bên. Và gần như không được tôn trọng ở xã hội Mỹ.
Người da đỏ ở Mỹ có lẽ cũng đã có một quá khứ hùng tráng và thơ mộng, ít ra là so với thực tại của đời sống họ bây giờ, thế nên họ cũng thiết tha và tôn trọng những gì thuộc về quá khứ. Tác giả Ngọn Cỏ Bồng, theo truyền thống Đông Phương,và sống trong một tâm thức lưu đầy, có lý do để chọn lựa một cái nhìn về thời gian. Ông chọn cái nhìn về phía quá khứ. Sự chọn lựa của ông, theo ý riêng người viết bài này, là khôn ngoan và đáng yêu. Có khi, sự chọn lựa ấy lại có lý do rất là …dân tộc. Nhìn về quá khứ, người ta có thể tìm gặp lại những vẻ đẹp rất hồn hậu, rất quê hương, mà trong đời sống lưu vong này người ta khó có thể bắt gặp.
“Hôm nay gió lạnh run trời đất
gió lạnh đi về buốt lỗ tai
đàn bà con gái trên đường phố
chẳng có một ai mặc áo dài.
Nói chung ai cũng giống như ai
lan xem như cúc trúc như mai
mai lan cúc trúc mai lan trúc
cúc trúc mai lan cúc trúc mai”
(trang 56)
Từ sự chọn lựa đứng về phía quá khứ như thế (nhớ và mong đợi bóng dáng một chiếc áo dài, một biểu tượng của dân tộc, một hình ảnh đang mờ dần về phía quá khứ), tác giả tỏ vẻ lo ngại về cái đời sống có tính cách máy móc và cơ khí hoá của xã hội Mỹ. Hình ảnh những tảng sắt lao vù vù trên xa lộ. Tiếng nhạc trong máy phát thanh, máy truyền hình như đổ lên đầu con người những mảnh vụn cơ khí. Những vũ công nhảy break dance trên đường phố với những động tác co giật chân tay như những người máy vô hồn. Người ta sống như tự nhốt trong những cái hộp. Cái hộp nhà cửa. Cái hộp xe cộ. Cái hộp cảm xúc. Những cái hộp người, giấu kín tình cảm, lãnh đạm nhìn nhau di động, đến gần, lướt qua. Xã hội của sự tù hãm này không thể nào thích hợp với những con người như tác giả Ngọn Cỏ Bồng. Con người sống tự nhiên như mây trời, như cỏ cây hoa lá ngoài đồng nội. Con người không tự bóp chết cảm xúc mình. Khi buồn thì ngồi hát với bạn bè những bài hát xưa, những bài hát chảy ra từ những tấm lòng ướt mèm dĩ vãng.
“Trong mỗi bản nhạc (...) có những đoá hoa không lời. Những dự phóng. Những hồi niệm. Những dấu lặng là những người đã chết. Còn chúng ta, những người có mặt, đều vẫn là những nốt nhạc của một bản đàn” (trang 84).
Khi vui, thì ngồi hát ê a hồn nhiên như trẻ nít:
“A bầu trời xanh như tình người
hy vọng tương lai
Ô cuộc đời, vui như bầu trời
gió ai đầy buồm
A ha lòng mình, say như cuộc tình
thủy thủ Thái Bình Dương
Ô hay bạn bè, mong sao ngày về
đủ mặt anh em”
(trang 47)
Sống và mơ. Sống và ấp ủ, và hoài vọng, và thiết tha, và nhớ về, và nhìn thấy hoài hoài những đoá hoa sim tím, những đoá hoa trà, hoa vạn thọ, hoa hồng trắng, hoa lưu ly, hoa lay-dơn, hoa thược dược, hoa tuy-líp, hoa cúc, hoa khế, hoa pensée, hoa hồng nhung, hoa gạo, hoa nhãn, hoa cau, hoa sen, hoa phong lan... Sống như thế, cho nên tác giả Ngọn Cỏ Bồng đôi khi có được những giấc mơ lạ: “Đêm hôm qua tôi nằm mơ. Mơ thấy những người yêu dấu bay quanh tôi. Tôi bay chung quanh quả đất, quả đất và các hành tinh thuộc Thái Dương Hệ bay chung quanh mặt trời. Mặt trời cùng tất cả những ngôi sao khác trên bầu trời chuyển dịch chung quanh Đạo. Lúc tỉnh dậy nửa đêm, tôi biết là mùa Thu đã về” (trang 110).
Cái sự biết về mùa thu ở đây rất là trực giác. Tự nhiên nằm mơ một giấc mơ như thế, và tỉnh dậy, biết rằng mùa Thu đã về. Cái biết của tác giả y hệt như cái biết của cỏ cây vạn vật theo dõi từng bước đi của mùa. Thời tiết. Mùa màng. Cây cối. Sự cảm nhận của con người nghệ sĩ. Tất cả những cái đó hình như đã có cùng với nhau một mẫu số chung nào.
Giấc mơ, và văn chương, và đời sống của Nguyễn Bá Trạc có nhiều lúc giống như một bức tranh của Marc Chagalll—người hoạ sĩ tài hoa, 98 tuổi đời, đã bỏ loài người mà bay về thế giới của những giấc mơ ông vào ngày 28-4-85 vừa qua—trong đó thực tại và kỷ niệm hoà lẫn với nhau. Quá khứ, và hiện tại, và tương lai đan kết vào nhau một cách bất phân giải. Tình yêu và đời sống. Cái chết và nỗi ước mơ. Trăng sao, hoa lá, và con người được đặt gần, khít khao bên nhau. Chúng chia sẻ đời sống của chúng cho nhau. Điều đó cũng giống như một giấc mơ. Nhiều khi nó là văn chương. Và cũng có khi nó là đời sống thực của một con người.
Ký hoạ của Nguyễn Bá Trạc, vẽ BVP, 1985.
Tôi còn quá nhiều điều để nói về cuốn sách của Nguyễn Bá Trạc, về những ý nghĩ, những tư tưởng mà tác giả Ngọn Cỏ Bồng đã sống với, đã suy tư, và muốn chia sẻ cùng với mọi người. Chẳng hạn về vấn đề luận lý ở Chương Mười Bẩy, ở những trang 13, 14, 108, 109, 183, 184, 190, 197, 237, 279... Tuy nhiên, có thể nói, bất cứ một trang sách nào của Ngọn Cỏ Bồng cũng có lý luận trong đó. Lý luận mà vẫn Mộng mơ, vẫn Thơ ngây, vẫn Hồn nhiên như hoa bướm. Tâm tư của Nguyễn Bá Trạc còn thể hiện rõ nét ở những đoạn, những bài nói về thân bằng, hay ở chính những bài văn, hay thơ, mà bằng hữu của tác giả Ngọn Cỏ Bồng đã đóng góp trong tập sách này, nhất là ở hai chương Mây Bão và Thân Bằng. Tâm tư của tác giả còn nằm trong những đoạn văn hay thơ tác giả nói về Bố (tr.113, 238), về Mẹ (tr.8, 238), về Ông-Bà-Cậu-Dì-Cô-Chú (tr. 249), về các con (tr.64 và toàn Chương Hai Mươi Mốt), về vợ và những người yêu (Chương Mẫu Đơn)... Còn quá nhiều điểm về mặt nội dung của cuốn sách mà tôi muốn trình bày ở đây. Cuốn sách thu gọn đời sống tâm tình suốt mười năm xa quê của tác giả. Cuốn sách phản ánh những tâm tình, những tâm thức lưu vong của người Việt một cách vừa chân thật, hồn nhiên, vừa phức tạp, sâu xa, và lại mang rất nhiều màu sắc triết lý. Bởi lẽ, triết lý là gì? Triết lý là Sống, Sống với, và Sống ở đời. Ngọn Cỏ Bồng đã ghi lại những kinh nghiệm sống đó không những của tác giả, mà còn của rất nhiều người trong chúng ta giữa đời sống lưu vong này.
Tới đây, tôi xin được nói qua chút ít về phần hình thức cũng như kỹ thuật của quyển sách.
Ngọn Cỏ Bồng dày 209 trang, bìa nền màu bạc ôm gọn lấy một mảng tranh của hoạ sĩ Võ Đình. Bức tranh bìa này, cũng như bức phụ bản trang trong cũng của Võ Đình, đã để toát ra cái không khí u tịch huyền hoặc lạ lùng, trong đó cỏ cây mây núi suối sông đã trở thành một cái gì lẫn lẫn vào nhau, bất-biện-biệt, bất-phân-giải. Hai bức tranh đều không có hình bóng con người, nhưng người xem tranh vẫn có thể thấy thấp thoáng ẩn hiện đâu đó, bên một nhánh cỏ, lẫn vào bóng tối của một lùm cây, một dáng suối, cái bóng dáng vô sắc tướng của con người. Hoạ sĩ muốn nói lên điều gì? Con người trong tác phẩm Ngọn Cỏ Bồng rất thật, hiển hiện rõ rệt với từng nỗi xót xa, hoài vọng cũng như với những nét mặt hăm hở, vui tươi. Tại sao lại vô sắc tướng? Hay người hoạ sĩ muốn nói rằng cái con người hiển hiện trong Ngọn Cỏ Bồng không phải chỉ là tác giả của quyển sách, mà còn là mỗi một chúng ta trong cuộc lênh-đênh-viễn-xứ này. Mỗi một người trong chúng ta đều là máu thịt của nhau và đều có trách nhiệm với nhau. Không phải chỉ trong cái nhìn có tính nhân loại, mà còn trong cái nhìn riêng của người Việt Nam.
Những bức tranh, thế đó, nhiều khi làm mình bâng khuâng, nhớ nhà, nhớ đến những người yêu dấu, anh em, bạn bè khắp chốn. Hãy nhìn tranh mà nhớ đến quê hương.
Quyển sách có 23 chương và một bài đặt tên là Chương Cuối Cho Một Quyển Sách. Trước khi nói về kỹ thuật trình bày, tôi xin có chút nhận xét về giọng văn, giọng thơ và lối viết của tác giả.
Về thơ, tác giả làm khá nhiều loại, từ lục bát sang song thất lục bát đến bốn chữ, năm chữ, bẩy chữ, tự do... Thể loại có khác nhau, nhưng ý tứ thì như nhất. Tất cả những bài thơ, dù nói về bất cứ chuyện gì, đều cho thấy một cái giọng nghịch ngợm, ngang phè, mà lại hết sức dễ thương. Những bài thơ có khi tha thiết, nhưng vẫn cho thấy cái phong cách biểu hiện của thi sĩ là một phong cách riêng tư. Một mình. Có nhiều bài thơ của Nguyễn Bá Trạc rất gần với nhạc. Không phải chỉ có thơ, văn ông cũng vậy.
Lời văn Nguyễn Bá Trạc nhẹ và sáng. Có những đoạn văn đẹp và lóng trong như một giọt sương buổi sớm. Có những đoạn mở ra những tiếng chim kêu, tiếng suối chảy, hoặc sự xao động ngập ngừng của một đoá hoa đang hé cánh. Văn Nguyễn Bá Trạc gọn và rõ ràng. Câu văn gọn. Cách tách đoạn làm cho lời văn gọn thêm. Có đoạn chỉ gồm một câu, sáu chữ. Chẳng hạn: Quả nhiên tối nay trời mưa. (tr. 94).
Câu văn của Ngọn Cỏ Bồng có cái gọn theo giọng văn Hemingway (cho dù chúng không có cái cứng cáp như những câu văn trong truyện ngắn hay tiểu thuyết của nhà văn Mỹ này. Nó mang cái giọng tâm tình nhiều hơn.) Nó cũng có cái trong sáng của đất trời, thơm thơm mùi lá thu của Anatole France. Cái lối viết và hình ảnh diễn tả làm cho riêng người viết bài này có những liên tưởng như thế; nhưng thật sự, như đã nói, Nguyễn Bá Trạc vẫn đứng một mình. Ông có một phong thái, một cung cách văn chương riêng.
Về mặt bố cục, đây quả là một cuốn sách phóng khoáng. Phóng khoáng và bề bộn. Cái tính chất bề bộn này—thể hiện rõ đời sống của tác giả—có thể nói vừa là ưu điểm, đồng thời cũng là khuyết điểm của tập sách. Bởi lẽ, chính là qua sự bề bộn ấy mà tác giả đã cho người đọc thấy được cung cách sống đời của mình. Nhưng thật sự, chúng ta không thể dồn ép tất cả đời sống vào văn chương được. Một quyển sách, một tác phẩm là một mảng của đời sống được mỗi tác giả chọn lựa sao cho quyển sách thể hiện được một vài nét chủ yếu hay một vài nét chính trong tư tưởng của mình ở một giai đoạn nhất định. Không nhất thiết ta phải gọt tỉa để đến nỗi làm cho tác phẩm mất đi những góc cạnh đặc thù của nó; nhưng, nếu bố cục mở rộng và tràn lan quá, có thể ta sẽ làm loãng cái không khí mà tác phẩm nên có để tạo ấn tượng rõ nét trong lòng người đọc.
Ngọn Cỏ Bồng, dù sao, với bố cục tràn lan và mở rộng của nó, đã cho độc giả nhìn ra một Nguyễn Bá Trạc thiết tha với đời sống, muốn với đầy tay, muốn ôm đầy lòng tất cả những “cây trái trần gian” mà mình có thể hưởng thụ. Có những trái ngọt, nhưng cũng có những quả đắng. Sự thành thật đáng yêu nơi tác giả là ông đã thiết tha với tất cả những hoa trái mà cuộc sống này đã đặt lên khay đời để dâng hiến cho mỗi một chúng ta. Trong cái tham lam và trong sự thành thật của Nguyễn Bá Trạc, chúng ta được giới thiệu để ăn nếm những cây trái thật sự của đời.
(…)
Như những câu thơ trong hai bài thơ của cụ Nguyễn Du được tác giả dẫn trong sách:
Hành cước vô căn nhiệm chuyển bồng
(Lạc bước đi như ngọn cỏ bồng - NBT dịch)
và
Đoạn bồng nhất phiến tây phong cấp
Tất cánh phiêu linh hà xứ qui
(Gió tây một trận ào ào
Cỏ bồng đứt rễ phương nào phiêu linh - Phú Vân dịch),
những tâm tình của tác giả trong cuốn sách cũng là một tâm tình phiêu linh. Chúng ta cũng giống như những chiếc lá bị gió cuốn (phiêu) bay xơ xác và vất ra khắp các ngả đường (linh). Nhưng, bởi lẽ, chúng ta ai cũng còn một chốn để hướng về, một quê hương để tìm cách hồi phục, dựng xây, thế nên chúng ta không thể tự xem mình là người đứt rễ.
Tôi nhớ cụ Ức Trai Nguyễn Trãi ngày xưa. Sau một cơn loạn lạc, bạn bè tan tác như lá rụng, trong cảnh cô đơn, nhớ về bạn bè xưa cũ, cụ đã than:
Loạn hậu thân bằng lạc diệp không
Thiên biên thư tín đoạn chinh hồng
Cố viên qui mộng tam canh vũ
Lữ xá ngâm hoài tứ bích trùng...
và kết:
Vị đạo sinh nhai tự chuyển bồng
Ta giờ cầm bằng như ngọn cỏ bồng, phất phơ phơ phất theo gió mà thôi. Nói thế nhưng cụ có phải là người đứt rễ, là ngọn cỏ bồng bay theo gió cuốn, mà bỏ quên những hình ảnh quê hương không? Dĩ nhiên là không. Trong những đêm mưa rả rích, cụ vẫn nằm mà nhớ về quê xưa, nhớ về ngõ-trước-vườn-sau. Buồn và nhớ thì ngâm thơ. Bốn vách vang tiếng dế trả lời. Ôi, cố viên qui mộng.
Nguyễn Bá Trạc làm thơ, viết văn như một thứ cố viên qui mộng. Chúng ta cũng thế. Ta vẫn còn mơ một chốn về, ta vẫn còn nhớ mãi những nẻo thu phong. Phiêu linh trăm ngả, nhưng những ngọn lá, trong cơn gió lốc, vẫn luôn quay đầu theo một hướng về. Hướng ấy là hướng của quê hương.
Hạnh phúc cho những kẻ nào lên đường tìm về quê cũ!
Bùi Vĩnh Phúc
tháng 7, 1985
Huntington Beach, California.