(Rút từ facebook của Chu Văn Sơn)

Trong những ngày gần đây, trước những thông tin nhức nhối về sự xuống cấp: hàng loạt quan lớn bị khởi tố, hàng loạt chuyện đầu độc cộng đồng bằng hàng giả, thuốc giả..., nhiều bạn muốn đọc lại bài CHỦ NGHĨA MẶT TIỀN. Thực ra, bài tùy bút chính luận này công bố lần đầu mới cách đây hơn một năm. Nhưng, sau một năm tôi có bổ sung thêm. Nay xin post bản đầy đủ.

CHỦ NGHĨA MẶT TIỀN

Bề ngoài nhìn cũng ra gì
Vào trong nội thất cực kì dở hơi
Xem chừng, cái câu ca dấm dớ này lại nói về một nét rất căn cốt của thời đại.
*
Lắm lúc, chợt dừng giữa dòng sống chộn rộn, người ta không khỏi ớ ra: Ô hay, thế đời sống đang chảy trôi theo chủ nghĩa nào thế? Chủ nghĩa Tư bản à? Dù nhìn vào những kiểu câu kết làm ăn đặc thù của thời này, người ta muốn gọi là chủ nghĩa Tư bản thân hữu, nhưng Văn kiện có bảo thế đâu. Chủ nghĩa Cộng sản ư? Thị trường hóa và Cổ phần hóa đâu bảo thế. Chủ nghĩa-xã-hội-kéo-dài, Chủ-nghĩa-xã-hội-câu-giờ chăng? Đã có được khi nào đâu mà câu với chả kéo! Vậy, là gì nhỉ? Thì, bao quát toàn cảnh như trông vào một ngôi nhà, cái ta đang có, ta đang là chẳng phải câu ca dân gian đương đại kia đã tóm bắt rồi thôi: CHỦ NGHĨA MẶT TIỀN. Nó chính là khuynh hướng tồn tại của đời sống mà làm bất cứ thứ gì cũng chỉ coi trọng mỗi việc tạo dựng mặt tiền, còn lại thì dối giá, quấy quá, qua quít, cho xong chuyện. Đây mới là thứ chủ nghĩa đang chi phối mọi lĩnh vực của đời sống này.

Coi trọng mặt tiền, quả đáng tội, đâu phải chuyện của riêng nơi nào, thời nào. Càng không phải nay mới nảy nòi. Chỉ là đến giờ nó mới thực lên ngôi. Bây giờ nó mới là vua. Đâu chỉ là câu chuyện mặt nhà, mặt ngõ, mặt phố. Nó còn là chuyện mặt đất, mặt biển, mặt rừng. Hơn thế, còn là chuyện mặt dân, mặt nước, mặt đời. Tất Tật toàn những thấy trọng mặt tiền.
Là biến tướng của Danh và Thực / Dỏm và Thật / Vỏ và Ruột / Ngọn và Gốc / Ngụy và Chân / Hình tướng và Chân tướng… thực ra, nó là thứ bạo bệnh đã đến hồi di căn. Tưởng có thể quy nó về chủ nghĩa hình thức. Nhưng, không. Quy thế, e rằng, làm nhục chủ nghĩa hình thức. Chủ nghĩa Hình thức đâu có lộng hành được như Chủ nghĩa Mặt tiền. Chủ nghĩa mặt tiền tích hợp tất cả những thứ ấy và làm chúng trầm trọng bội phần. Tư tưởng của nó chẳng phải là duy mỹ hay duy dụng, duy vật hay duy tâm, duy lý hay duy cảm, duy linh hay duy thực, gì gì cả… Mà là: duy mặt tiền. Mặt tiền. Mặt tiền. Và mặt tiền. Nhất nhất chỉ cần tạo dựng mặt tiền. Mặt tiền xong, là xong.
Chủ nghĩa Mặt tiền chạy theo phát triển nóng. Coi chăm lo đồng đều cả trước lẫn sau là trò ấu trĩ. Coi thực chất là viển vông. Coi bền vững là xa xỉ. Chủ nghĩa Mặt tiền chỉ chuyên chú Vụ, Việc, Kỳ, Cuộc. Chỉ cốt làm cho Có, cho Xong, cho Xôm, cho Trôi… Chứ không phải làm cho Tốt. Bôi trát tút tát mặt tiền sao cho bắt mắt, dàn dựng bày biện sao cho sang cả, trưng triển sắp đặt sao cho hoành tráng là chuẩn chỉ của Chủ nghĩa Mặt tiền. Tổ chức sự kiện sao cho long trọng, đình đám để mở màn và hạ màn là bảo bối của Chủ nghĩa Mặt tiền. Nghiệm thu sao cho trót lọt là lẽ sống của Chủ nghĩa Mặt tiền. Không soi mặt sau, không truy cứu lại cái đã qua, không lật lại nhiệm kỳ trước là nguyên tắc vàng của Chủ nghĩa Mặt tiền.
Chủ nghĩa Mặt tiền đầu tư trung tâm, bỏ rơi ngoại biên. Tô vẽ trung tâm, trau chuốt trọng điểm là phương pháp chủ đạo của Chủ nghĩa Mặt tiền. Đôn sao, tạo điển hình là phương pháp bổ trợ của Chủ nghĩa Mặt tiền. Bưng bít những rò rỉ bất lợi là băng dính vạn năng của Chủ nghĩa Mặt tiền. Khi cần đối phó thì photoshop ngoại biên sao cho na ná trung tâm là thủ pháp thông dụng của Chủ nghĩa Mặt tiền. Bỏ ngoại vi chạy về trung tâm, xu phụ trung tâm bỉ báng ngoại vi, nhân danh trung tâm chèn ép ngoại vi, bóc ngoại vi nuôi trung tâm, bòn ngoại vi đãi trung tâm… là trào lưu âm ỉ của Chủ nghĩa Mặt tiền.
Chủ nghĩa Mặt tiền bao giờ cũng nhóng nhánh những danh xưng. Chức danh là mặt tiền của mặt tiền. Sính danh là não trạng thời này. Bày đặt đủ các loại danh oai oách là sáng kiến hàng đầu của Chủ nghĩa Mặt tiền. Phong danh tràn lan cho các cá nhân và đơn vị là mùa vụ của Chủ nghĩa Mặt tiền. Chạy danh đủ cửa cho kì được danh là các chiến dịch rầm rộ của Chủ nghĩa Mặt tiền. Danh thiếp của chính khách, doanh nhân súng sính những danh đã đành, mà ngay cả trí thức cũng lòe loẹt ồn ào những danh, toàn thực ít hão nhiều. Theo quy luật thị trường, đúng là có Danh thì có Giá. Danh lớn thì Giá cao. Nhưng, thời nay, Chủ nghĩa Mặt tiền có được sự phù phép màu nhiệm bất ngờ: Danh hão Giá sộp.
Chủ nghĩa Mặt tiền bao giờ cũng cặp cạ với Chủ nghĩa Tiền mặt. Chúng là tín đồ của tiền mặt. Tiền mặt là vị giáo chủ luôn dở mặt, nhưng vẫn luôn vững ngôi giáo chủ. Chia chác nhau tiền mặt là chương trình nghị sự của chúng. Đi đêm, chạy mánh, lót tay, lại quả... là mối bang giao của chúng. Chủ nghĩa Tiền mặt thời này có thể không tiêu bằng tiền mặt, nhưng đều là những cái mặt tiêu tiền và có thể tống nhẹm cả biển tiền trôi hút vào những nhà băng ngoại, cuốn cả núi tiền vào cạp quần tẩu thoát ra nước ngoài. Chủ nghĩa Mặt tiền chi vô tội vạ tiền mặt để tạo dựng bề mặt, nhưng ăn bớt, ăn bẩn từng xu khi kiến tạo bề sau, bề sâu, bề xa. Chủ nghĩa Mặt tiền xem Dự án hời là nguồn tài nguyên bất tận, mỗi nhánh dự án là một con mồi béo bở. Cò dự án, chạy dự án là môn chạy tiếp sức mê mải của Chủ nghĩa Tiền mặt và Chủ nghĩa Mặt tiền. Đến đây, sực nhớ câu đối từ mấy tết trước: Thu qua đông tới, mới cũng mặc, cũ cũng mặc, mới cũ đều mặc / Năm hết tết đến, to cũng ăn, nhỏ cũng ăn, to nhỏ đều ăn. Con đẻ của Chủ nghĩa Mặt tiền, do đó, là Chủ nghĩa Giải ngân. Mọi dự án được giải ngân trót lọt là: OK.
Dùng Khoe để Che là chiến lược sống còn của Chủ nghĩa Mặt Tiền. Khoe lượng để che chất. Khoe thành để che bại. Khoe lãi để che lỗ. Khoe bầu để che bán. Khoe trị để che loạn. Kheo quy mô để che xập xệ. Khoe quy trình để che phù phép. Khoa đoàn kết để che lục đục. Khoe ổn định để che trì trệ. Khoe tăng trưởng để che suy thoái. Khoe GDP cao để che GNH thấp. Khoe dân chủ để che quan chủ. Khoe hào nhoáng để che sơ sài…
Tạo ra khủng hoảng Thiếu Thừa là dâu bể của Chủ nghĩa Mặt tiền. Thừa tiềm lực thiếu năng lực. Thừa lý tưởng thiếu lý tính. Thừa lý sự thiếu lý luận. Thừa lãnh đạo thiếu lãnh tụ. Thừa thủ trưởng thiếu thủ lĩnh. Thừa người cầm quyền thiếu người yêu nước. Thừa kẻ mọt dân thiếu người vì dân. Thừa bằng sắc thiếu tài năng. Thừa nhiệt tình thiếu cơ hội. Thừa nhân lực thiếu việc làm. Thừa di sản thiếu tài sản. Thừa thành tích thiếu thành tựu. Thừa hậu quả thiếu hiệu quả…
Để tạo dựng mặt tiền, không gì hữu hiệu bằng Báo cáo và Truyền thông. Báo cáo choang choang. Năm nào cũng hơn năm trước, kỳ nào cũng hơn so với cùng kỳ, mà rốt chặng đường, thì vẫn giậm chân, thậm chí, thụt lùi. Khi vỡ chuyện, mới té ngửa ra là nợ nần, thất thoát, sụp đổ, phá sản, lao lý. Nhưng, để đánh bóng mặt tiền thì Truyền thông là vô địch. Truyền thông bủa mọi thứ sóng, phát liên miên, phát chồng chéo tứ bề, khiến không muốn tin cũng lung lạc, cũng phải tin. Tin gì? Tin vào cái mặt tiền đẹp đẽ của cái thực thể nhôm nhoam. Đã tin mặt tiền thì chả còn ngờ thực thể. Truyền thông không phải là đồng lõa, đồng chí, đồng phạm của Chủ nghĩa Mặt tiền. Truyền thông là tôi đòi của Chủ nghĩa Mặt tiền. Khi cần đánh bóng bản thân, chủ nghĩa Mặt Tiền cho đòi, truyền thông lập tức có mặt xun xoe. Và rồi công nghệ đánh bóng của nó được bấm máy hoàn hảo. Vì thế, Chủ nghĩa Mặt tiền đòi hỏi diễn sâu hơn Chủ nghĩa Hình thức.
Chủ nghĩa Mặt Tiền là bí thư của cái chi bộ mà phó bí thư thứ nhất là Chủ nghĩa Làm hàng, phó bí thư thứ hai là Chủ nghĩa Cánh hẩu, và các thành viên của nó là Chủ nghĩa Cơ hội, Chủ nghĩa Thành tích, Chủ nghĩa Sự kiện, Chủ nghĩa Chức danh, Chủ nghĩa Khẩu hiệu, Chủ nghĩa Chém gió … và ban cố vấn của nó gồm Chủ nghĩa Công thần và Chủ nghĩa Makeno…
Chủ nghĩa Mặt tiền lên ngôi vương là kết quả tất yếu của quá trình tự diễn biến, tự chuyển hóa của cái chi bộ toàn những chủ nghĩa kia thôi. Các chủ nghĩa ấy là tế bào gốc của nhóm lợi ích.

Do đó, thời của Chủ nghĩa Mặt tiền chính là thời quan chủ. Chẳng phải thế sao? Chẳng phải chúng ta đang sống ở cái thời được gọi là "quá độ" sao? Sau khi đánh đổ nền Quân chủ (dù vua lúc ấy chỉ còn là bù nhìn trong phận nước thuộc địa), chính quyền mới cũng bắt tay vào xây dựng nền Dân chủ. Xác định thời này là "quá độ", nghĩa là vẫn xây chưa xong. Mà chưa xong, thì đương nhiên, làm gì đã có nền Dân chủ. Cái ta đang có/đang là chính là cái hình thái quá độ đó, và chỉ có thể gọi nó là: nền quan chủ. Ông chủ của thời buổi này là quan lại. Họ được gọi ngược là đầy tớ của dân. Thật nực cười. Đầy tớ phục vụ dân mẫn cán thế nào, tận tụy thế nào? Chúng ta biết rồi. Đầy tớ nghèo... rớt mồng tơi thế nào, dân thì giàu... nứt đố đổ vách thế nào? Chúng ta biết rồi. Đầy tớ đáng... xót thương cỡ nào, dân thì đáng... kiếp mức nào? Chúng ta biết rồi... Ai mới là ông chủ, ai mới là đầy tớ? Có cần phải viện dẫn toàn bộ đời sống này không?
Nét phổ biến của Thời quan chủ là hành dân. Cơ chế hành chính được thực thi trên thực tế thường là "hành là chính". Nó khiến dân luôn phải sợ quan. Còn để tiến thân trở thành quan trong thời Quan chủ thì gần như toàn bộ cái gọi bằng nỗ lực phấn đấu thực ra là hầu sếp. Nịnh trên nạt dưới thành phẩm hạnh chính. Sếp cho chức, lập tức thành quan. Thành quan mới có quyền. Có quyền mới có lợi, có lộc. Có đại lộc. Đây là con đường làm giàu ngắn nhất và vung vinh nhất. Nên: dân giàu thì nước mạnh, còn quan giàu thì nước yếu. Đâu có gì khó hiểu.
Một đặc điểm của Thời Quan Chủ là: trọng quan bỉ sĩ. Coi trọng quan chức, khinh rẻ trí thức. Trí thức hoặc là vật trang sức có kỳ hạn, hoặc là trái chanh, hoặc là tôi đòi. Đám quan lại bao giờ cũng tìm cách hạ uy thế trí thức, vô hiệu hoá trí thức, tước hết sức mạnh của trí thức để dễ bề cai trị. Nó chỉ yêu một loại trí thức duy nhất: trí thức tha hoá – tức trí thức đã bị/được quan liêu hoá. Cho nên quan liêu hoá trí thức là một tất yếu của thời Quan chủ. Và, ta mới thấy, chưa bao giờ trí thức sính làm quan như bây giờ. Nếu Xêvetlana (giải Nobel 2015) khẳng định "Chiến tranh có khuôn mặt phi phụ nữ", thì cũng có thể khẳng định: Thời quan chủ có khuôn mặt phi trí thức!
Một kết tinh oái oăm mà tất yếu của thời quan chủ là: tạo ra Gian Quan. Dân gian là chuyện muôn thuở. Quan gian là sản phẩm độc sáng của Chủ nghĩa Mặt tiền thời nay. Kẻ chống ma túy thành trùm buôn ma túy. Kẻ chống đánh bạc thành trùm tổ chức đánh bạc. Kẻ chống mại dâm thành trùm bảo kê mại dâm. Chống buôn người thành trùm buôn người. Sếp kiểm lâm thành lâm tặc. Kẻ chống hàng giả thành kẻ vinh danh hàng giả. Kẻ phát động học tập đạo đức là kẻ vô đạo đức… Sáng là xã hội đỏ, tối thành xã hội đen. Thậm chí lật mặt nạ đỏ, ra mặt thật đen.
Trong hệ thống Quan chủ, nếu chỉ lấy cách xử lý vụ việc hoặc che chắn thôi để chỉnh đốn đầy tớ thì vô vọng. Đơn giản vì, càng "chỉnh", nó càng "đốn"! Phải xử từ gốc.
Văn kiện gọi đây là thời Quá độ (đúng là quá độ rồi). Nhà thơ Nguyễn Duy gọi là thời loang lổ (quá độ thì tất loang lổ rồi). Còn bạn, nếu bạn đang được phục dịch hầu hạ chu đáo bởi những đấng đầy tớ mẫn cán, hẳn bạn sẽ không cho đây là thời Quan chủ đâu nhỉ?
Không rõ Chủ nghĩa Mặt tiền là cha đẻ hay là con đẻ của Thời quan chủ. Chỉ biết rằng chúng tồn tại trong nhau và vì nhau.
*
Chừng nào Chủ nghĩa Mặt tiền còn làm vua, chừng ấy Tất Tật chỉ cần trưng ra… cái mặt tiền.
Chừng nào Chủ nghĩa Mặt tiền còn làm vua, chừng ấy còn nảy nòi ra các Chủ nghĩa đồng phạm, đồng chí khác.
Chừng nào Chủ nghĩa Mặt tiền còn làm vua thì, đương nhiên, Tất Tật sẽ là: CÁI GÌ CŨNG CÓ NHƯNG CHẲNG CÓ CÁI GÌ RA CÁI GÌ.

Té ra, cái câu "Bề ngoài nhìn cũng ra gì / Vào trong nội thất cực kì dở hơi" lại là một câu sấm.