văn việt: Vòng tròn ma thuật (kỳ 13)

Danh ngôn

Trong mọi cộng đồng, chúng ta cần một nhóm thiên thần gây rối.

We need, in every community, a group of angelic troublemakers.

(Bayard Rustin – trích bài phát biểu tại New York City 1963)

Trong mọi trường hợp, chắc chắn rằng sự thiếu hiểu biết, đi kèm với quyền lực, là kẻ thù tàn bạo nhất có thể có của công lý.

It is certain, in any case, that ignorance, allied with power, is the most ferocious enemy justice can have.

(James Baldwin - No Name in the Street 1972)

Các cuộc cách mạng và các cá nhân có thể bị giết hại, nhưng bạn không thể giết chết các ý tưởng.

While revolutionaries and individuals can be murdered, you cannot kill ideas.

(Thomas Sankara, một tuần trước khi bị ám sát, 1987)

Không có cảm giác nào cô đơn hơn việc bị chính đất nước mình trục xuất.

There's not a more lonely feeling than to be banished by my own country.

(Kiyo Sato – Kiyo’s Story 2009)

Vòng tròn ma thuật (kỳ 13)

Arthur Koestler

Phạm Nguyên Trường dịch

Vĩ thanh

Hãy chỉ cho chúng tôi không chỉ mục đích mà cả đường đi. Vì đường đi và đích đến gắn bó mật thiết với nhau.

Đường đi đã thay đổi thì đích đến đâu còn như xưa.

Ferdinand Lassale (Franz von Sickengen)

“Khi được hỏi có công nhận mình phạm tội hay không, bị cáo Rubashov đã trả lời một cách rõ ràng: ‘Có’. Trả lời câu hỏi tiếp theo của Công tố viên rằng bị cáo có phải là gián điệp của phản động quốc tế hay không, bị cáo nói: ‘Có’, nhưng nhỏ hơn lần trước...”

Cô con gái của ông Vasily đọc một cách chậm chạp và rõ ràng từng chữ một. Cô trải tờ báo trên mặt bàn và đưa ngón tay chỉ vào từng chữ đang đọc, thỉnh thoảng lại đưa tay kia lên vuốt tóc.

“Khi được hỏi có cần luật sư biện hộ hay không, bị cáo tuyên bố không cần. Lúc đó toà bắt đầu tiến hành đọc bản cáo trạng...” Ông Vasily nằm trên giường, mặt quay vào tường. Vera Vasiljovna, con gái ông, không bao giờ biết bố đang nghe hay đã ngủ. Đôi khi cô cũng nghe thấy ông lầm bầm một câu gì đó. Nhưng cô không bao giờ để ý, tối nào cô cũng đọc báo cho bố nghe, gọi là “để nâng cao trình độ”, ngay cả những hôm phải ở lại họp chi bộ, về muộn, hai cha con cũng không bỏ thói quen này.

“Kết luận khẳng định rằng tội lỗi của bị cáo Rubashov đã được chứng minh bằng các chứng cứ không thể chối cãi được, cũng như bằng những lời khai của bị cáo trong quá trình điều tra. Khi Chủ toạ phiên toà hỏi có kiến nghị gì đối với quá trình điều tra hay không thì bị cáo trả lời: ‘Không’ và nói thêm rằng lời khai là tự nguyện và rất ân hận vì những hành động tội ác, phản cách mạng của mình...”

Vasily nằm yên như chết. Bức ảnh Anh Cả treo ngay trên đầu giường ông. Bên cạnh thò ra một chiếc đinh đã han gỉ: cách đây chưa lâu ảnh của Rubashov, người chỉ huy trung đoàn vẫn còn treo ở đấy. Vasily thò tay vào cái lỗ thủng trong nệm, đấy là chỗ giấu cuốn Kinh

thánh đã nhàu nát của ông, nhưng sau khi Rubashov bị bắt thì cô con gái phát hiện được và đem vứt vào sọt rác mất rồi.

“...Theo yêu cầu của Công tố viên, Rubashov bắt đầu kể về quá trình chuyển hoá từ một người đối lập với đường lối của Đảng thành một kẻ phản cách mạng và phản bội tổ quốc. Bị cáo tuyên bố như sau: ‘Thưa Quí toà, tôi xin kể lại vì sao tôi lại đầu hàng cơ quan điều tra và đầu hàng các vị, những người đại diện của luật pháp nước ta. Câu chuyện của tôi sẽ chứng tỏ rằng chỉ cần xa rời đường lối của Đảng một chút xíu thôi là nhất định sẽ dẫn đến phản bội cách mạng. Các hoạt động bè phái chính là những bước tiến dần đến vũng lầy tội ác đó. Câu chuyện sa ngã của tôi có thể là lời cảnh tỉnh đối với những người mà trong giờ phút quyết định này vẫn còn dao động, vẫn còn nghi ngờ đường lối của Đảng cũng như sự sáng suốt của Ban Chấp hành Trung ương của chúng ta. Nhục nhã, bị dìm xuống tận bùn đen, và bây giờ, trước khi chết tôi xin kể lại con đường của một kẻ phản bội, coi như một bài học cho quần chúng...’”

Vasily trở mình rồi nằm úp mặt vào gối. Trước mắt ông hiện lên hình ảnh người chỉ huy trung đoàn để râu, người trong trường hợp khó khăn nhất vẫn thường văng tục làm cho các chiến sỹ phải cười đến nôn ruột. “Bị dìm xuống tận bùn đen, và bây giờ, trước khi chết...”. Vasily sụt sịt khóc. Kinh thánh đã không còn, nhưng nhiều đoạn ông đã thuộc lòng từ lâu.

“...Đến đây Công tố viên ngắt lời bị cáo và hỏi mấy câu liên quan đến số phận của cô thư ký cũ của Rubashov, tức là công dân Arlova, người đã bị kết án tử hình vì những hoạt động phản nghịch. Từ những câu trả lời của bị cáo, có thể thấy rằng lúc đó, nhờ tinh thần cảnh giác của Đảng, hắn đã bị đẩy vào bước đường cùng và vì vậy đã đổ vấy trách nhiệm cho Arlova hòng giữ được mạng sống để tiếp tục những hoạt động tội ác của mình. N. S. Rubashov đã công nhận những tội ác trời không dung, đất không tha này một cách trơ tráo và không biết xấu hổ là gì. Khi Công tố viên nhận xét: ‘Có lẽ anh đã đánh mất hết tư cách’, thì bị cáo ngạo mạn mỉm cười và nói: ‘Có thể là như thế’. Thái độ của bị cáo đã làm cả phòng xử bất bình, tức giận, nhưng Chủ toạ phiên toà đã kịp vãn hồi trật tự. Một lần tất cả những người có mặt trong phòng xử đã phải bật cười, đấy là lúc bị cáo xin toà cho giải lao mấy phút vì ‘răng đau không thể chịu được’. Phù hợp với thủ tục pháp lý hiện hành, Chủ toạ phiên toà nhún vai tỏ vẻ khinh bỉ rồi tuyên bố tạm nghỉ năm phút.”

Vasily nằm ngửa, ông nhớ lại những ngày sau khi Rubashov trốn khỏi nhà tù của quân địch và được khắp nơi chào đón như một người anh hùng. Ông như vẫn nhìn thấy Rubashov tay chống nạng, đứng trên khán đài, giữa một rừng cờ, hoa và tiếng reo hò không dứt, miệng mỉm cười, tay cầm kính lau vào ống áo.

“Lính giải Ngài vào phía trong viện, tức là sảnh đường, và nhóm cả cơ binh lại. Họ khoác áo tía cho Ngài, đan một mão gai đội lên đầu Ngài... Họ lại lấy cây lau đánh đầu Ngài, nhổ trên Ngài, và quì gối lạy Ngài”

“Bố vừa nói gì thế?”, cô con gái hỏi.

“Không có gì”, Vasily trả lời và quay mặt vào tường. Ông đưa tay lần mò qua lỗ thủng của cái nệm nhưng cuốn Kinh thánh đã không còn. Tấm ảnh trên tường cũng không còn. Khi cô con gái gỡ bức ảnh Rubashov và ném vào sọt rác ông không nói gì: già quá rồi, phải đi tù nữa thì nhục nhã lắm.

Cô con gái ngừng đọc và đặt cái bếp lên bàn để đun nước pha trà. Mùi dầu hoả nồng nặc khắp phòng.

“Ban nãy bố có nghe con đọc không đấy”, cô con gái hỏi bố. Vasily nhẫn nhục quay đầu lại phía cô con gái và nói:

“Có chứ.”

“Bố thấy đấy”, Vera Vasiljovna vừa đổ thêm dầu vào bếp vừa nói. “Chính hắn công nhận là kẻ phản bội đấy chứ. Nếu không thì hắn đã không nói như thế. Trong cuộc họp ở nhà máy chúng con đã ra nghị quyết và tất cả sẽ ký.”

“Giỏi nhỉ”, Vasily thở dài.

Vera Vasiljovna liếc bố bằng đôi mắt sắc lạnh đến nỗi ông phải quay ngay mặt vào tường. Mỗi lần con gái nhìn như thế là ông lại thấy như mình là người có lỗi với con, cô đang rất cần căn phòng nhỏ dành cho người tạp vụ này để có thể xây dựng gia đình. Ba tuần trước cô đã đăng ký kết hôn với một anh công nhân cơ khí trong cùng nhà máy, nhưng nhà ở thì chưa có, anh chồng trẻ vẫn sống trong nhà tập thể, phải vài ba năm nữa may ra họ mới được phân nhà.

Vera Vasiljovna châm lửa và đặt ấm nước lên bếp.

“Bí thư chi bộ đọc cho mọi người nghe nghị quyết. Nghị quyết viết rằng bọn phản bội phải bị trừng trị một cách đích đáng. Bất cứ kẻ nào tỏ lòng thương hại bọn chúng cũng bị coi là phản bội và bị lên án”, cô lạnh lùng giải thích. “Giai cấp công nhân cần phải cảnh giác. Ai cũng được phát một bản, chúng con đang đi thu thập chữ ký.”

Vera Vasiljovna lôi từ trong túi áo ra một tờ giấy gấp làm tư và trải ra mặt bàn. Lúc đó Vasily đang nằm ngửa, mắt nhìn thẳng vào đầu chiếc đinh rỉ trên tường. Ông quay đầu về hướng con gái, tờ giấy được đặt nằm cạnh cái bếp dầu. Ông vội ngoảnh mặt đi chỗ khác.

“Nhưng Ngài phán rằng: ‘Quả thật ta nói cùng ngươi, hôm nay, chính đêm này, trước khi gà gáy hai lượt, ngươi sẽ chối ta ba lần ’”.

Nước trong ấm đã reo lục bục. Vasily hỏi con một câu nhiều ẩn ý: “Những người đã từng tham gia Nội chiến có phải ký không?” Vera Vasiljovna đang cúi đầu nhìn ấm nước.

“Không ai phải cả”, cô nói và lại liếc bố với đôi mắt sắc lạnh như lần trước. “Ở nhà máy thì ai cũng biết hắn từng sống trong căn nhà này. Sau cuộc họp ông bí thư chi bộ còn hỏi con là bố có thân và có hay nói chuyện với hắn không?”

Vasily vùng dậy. Ông ngồi trên giường và ho rũ ra, trên cái cần cổ gày gò hằn lên những tia máu đỏ.

Cô con gái đặt hai cái cốc lên bàn rồi lấy cái hộp giấy đựng trà dốc vào mỗi cốc một ít.

“Bố vừa lầm bầm cái gì nữa thế”, cô hỏi.

“Đưa cho tao tờ giấy quỉ tha ma bắt kia xem nào”, Vasily nói.

Cô con gái vừa đưa cho bố tờ giấy vừa hỏi:

“Có cần đọc cho bố nghe không?”

“Không cần”, ông già vừa ký vừa nói. “Bố không cần nghe. Đưa trà đây cho bố.”

Cô con gái đưa cốc nước cho bố. Môi Vasily run run, ông vừa lẩm bẩm một mình vừa nhấm nháp từng ngụm nước màu vàng nhạt.

Sau khi uống trà, cô con gái lại tiếp tục đọc báo. Phóng sự về phiên toà xử Rubashov và Kieffer đã sắp hết. Việc công bố tình tiết vụ mưu sát lãnh tụ Đảng làm cho những người tham dự phiên toà vô cùng phẫn nộ, cả hội trường cùng đứng dậy, hô lớn mấy lần liền: “Đồ chó dại đáng chết!” Trả lời câu hỏi của Công tố viên về động cơ hành động, bị cáo Rubashov, lúc đó đã hoàn toàn suy sụp, nói như một người hết hơi:

“Tôi chỉ có thể nói rằng phe đối lập chúng tôi đặt ra mục tiêu tội lỗi là phải lật đổ Chính phủ Cách mạng và đã sử dụng những biện pháp phù hợp với mục đích đó, những biện pháp cũng thuộc loại hạ đẳng và đê tiện chẳng khác gì mục đích.”

Vera Vasiljovna đạp cái ghế ra phía sau.

“Kinh tởm quá”, cô nói. “Nghe hắn nói đã lộn mửa lên rồi!”

Cô đặt tờ báo sang một bên và bắt đầu thu dọn cốc chén. Vasily nhìn theo. Trà nóng đã làm ông phấn chấn thêm.

“Đừng có tưởng là hiểu nhé, con ơi”, ông nói. “Chỉ có trời mới hiểu ông ta nghĩ gì mà lại nói như thế. Đảng bảo chúng mày phải khôn khéo, nhưng khôn quá thì lại hoá ra mất cả tử tế đi. Đừng có mà nhún vai như thế nhé”, ông tức giận nói thêm. “Bây giờ khôn ngoan và tử tế đang đối chọi nhau, có cái này thì mất cái kia. Mưu mô quá cũng chẳng hay ho gì đâu. ‘Vì vậy mới viết rằng: Song các ngươi nên nói: ‘Phải, phải, không không’. Còn quá lời ấy đều bởi kẻ ác mà ra ’”.

Ông lại nằm xuống giường và quay đi để khỏi phải nhìn mặt cô con gái. Chưa bao giờ ông dám chống đối lại cô một cách mạnh mẽ và lâu như thế. Ở đời ai học hết được chữ ngờ, nhất là khi cô ta đang cần phòng ở riêng để lấy chồng. Phải khôn khéo thì mới sống được, tuổi này mà phải ra gầm cầu hay vào tù thì tội lắm. Trong hai phải chọn lấy một: khôn ngoan hay là tử tế, vẹn cả hai đằng làm sao được.

“Thôi được, con sẽ đọc cho bố nghe phần cuối”, cô con gái nói.

“Công tố viên kết thúc việc thẩm vấn Rubashov. Ông chuyển sang hỏi bị cáo Kieffer. Bị cáo công nhận những lời khai về vụ mưu sát đưa ra trước đây là hoàn toàn đúng sự thật. ...Khi Chủ toạ phiên toà hỏi bị cáo Rubashov có muốn làm rõ những điều Kieffer đã khai hay không, hắn nói: ‘Không cần’. Quá trình thẩm vấn kết thúc ở đây và Chủ toạ tuyên bố giải lao. Sau khi giải lao, Công tố viên bắt đầu đọc bản luận tội...”

Vasily không nghe bản luận tội của Công tố viên. Ông nằm quay mặt vào tường và thiếp đi lúc nào không hay. Ông không biết mình đã ngủ bao lâu, không biết cô con gái phải châm dầu mấy lần, không biết ngón tay cô phải chuyển cột báo mấy lần. Ông thức giấc đúng vào lúc Công tố viên kết thúc lời buộc tội và đòi kết án tử hình cả hai bị cáo. Có thể là cô con gái đã lên giọng, có thể cô đã ngừng đọc một lúc, nhưng nói gì thì nói, ông đã thức giấc đúng lúc nghe thấy câu kết luận của Công tố viên:

“Tôi yêu cầu xử bắn tất cả những con chó điên này”.

Sau đó các phạm nhân được nói lời cuối cùng.

“Bị cáo Kieffer quay mặt về phía các quan toà và nói rằng vì còn trẻ, chưa có kinh nghiệm, xin toà tha chết. Một lần nữa hắn công nhận rằng tội ác là không thể tha thứ được, nhưng lại tìm cách đổ vấy trách nhiệm cho Rubashov, thủ phạm của vụ đầu độc bất thành. Trình bày được một lúc thì Kieffer bắt đầu nói lắp, làm mọi người cười ồ lên, nhưng Chủ toà phiên toà đã vãn hồi trật tự ngay lập tức. Sau đó đến lượt Rubashov...”

Bài tường thuật mô tả rất rõ cảnh Rubashov “nhìn khắp lượt khán phòng, nhưng không gặp bất kì một ánh mắt thương hại nào đành cúi gằm mặt xuống”.

Rubashov nói rất ngắn. Nó chỉ làm cho người ta thêm căm tức thái độ trâng tráo của hắn trước toà mà thôi.

“Thưa ông Chủ toạ”, bị cáo Rubashov tuyên bố, “đây là lần lên tiếng cuối cùng của tôi trong cuộc đời này. Lực lượng đối lập đã bị đập tan và bị tiêu diệt. Nếu phải hỏi ‘Ta chết vì cái gì?’ thì tôi không thể trả lời nổi. Chết mà không sám hối, không hoà giải với Đảng và Phong trào cách mạng là một cái chết vô ích. Vì vậy, trước khi chết tôi xin được quì gối trước đất nước, trước quần chúng và toàn thể nhân dân. Những buổi trình diễn về đấu tranh chính trị, về tranh luận công khai và mưu mô nọ kia đã kết thúc rồi. Chúng tôi đã bị khai tử trước khi Công tố viên đòi lấy đầu. Được làm vua, thua làm giặc. Thưa các vị thẩm phán, tôi chỉ xin nói với các vị một điều: tôi đã phải suy nghĩ rất lâu. Thói kiêu căng và lòng tự hào nhắc nhủ tôi rằng hãy ngậm miệng mà chết đi, không nói gì cả hay hãy chết một cách oai hùng, như người ta nói: con chim sắp chết thì tiếng hót hay, hãy dốc hết tấm lòng và kết án chính những kẻ nắm cán cân công lý. Đối với một người lính già như tôi, đấy là việc không khó, nhưng tôi chấp nhận đầu hàng vô điều kiện. Nhiệm vụ của tôi như thế là đã hoàn thành. Tôi đã trả giá, tôi đã thanh toán xong món nợ với lịch sử. Lúc này mà còn xin tha thứ thì chỉ là một trò cười. Tôi xin kết thúc ở đây.”

“... Sau khi giải lao, Chủ toạ phiên toà tuyên đọc bản án. Hội đồng xét xử của Toà án Tối cao tuyên bố: tử hình tất cả các bị cáo bằng cách xử bắn, tịch thu toàn bộ tài sản cá nhân.”

Vasily nhìn chiếc đinh rỉ thò ra trên tường và lẩm bẩm: “Thế là hết. Amen!” và quay mặt vào tường.

Thế là hết. Rubashov biết rằng anh sẽ bị giết trước lúc nửa đêm.

Anh đang đi bách bộ trong phòng, sáu bước rưỡi thì đến cửa sổ, rồi quay lại cũng đúng sáu bước rưỡi. Cảnh nhốn nháo của phiên toà vừa chấm dứt cách đây mấy phút. Anh dừng lại trên viên gạch màu đen, viên thứ ba tính từ cửa sổ, và lắng tai nghe – không một tiếng động, xung quanh yên tĩnh quá, chẳng khác gì trong lòng một chiếc giếng cạn. Anh không hiểu vì sao lòng mình lại nhẹ tênh và xung quanh lại trở nên yên tĩnh đến như thế. Nhưng anh biết rằng sự thanh thản hiện nay sẽ là vĩnh viễn, không gì có thể phá vỡ được nữa.

Anh cảm thấy lòng thanh thản như thế ngay giữa phiên toà, tức là trước khi được nói lời cuối cùng cơ. Anh tin rằng tàn tích của thói vị kỷ và thái độ kiêu căng sẽ chẳng bao giờ làm mình bận lòng được nữa, nhưng khi nhìn khắp phòng xử án mà chỉ thấy những bộ mặt lãnh đạm và khinh khi thì anh lại thấy thèm một ánh mắt cảm thông hay chí ít là thương hại; anh chỉ muốn hét lên để xua tan thái độ lạnh lùng, băng giá đang bao trùm lên chính mình lúc đó. Anh rất muốn kể lại những đóng góp của mình đối với Đảng, rất muốn đứng thẳng lên và lật tung những điều dối trá mà Ivanov và Gletkin đã cố tình khoác lên người anh, rất muốn hét vào mặt các thẩm phán, như Danton từng hét ngày nào: “Các người đã bóp chết cả cuộc đời ta. Hãy để nó trở thành bằng chứng tố cáo các ngươi!” Anh thuộc lòng bài diễn văn của Danton trước Tòa án Cách mạng. Anh có thể đọc không sót một từ nào. Anh đã học thuộc bài diễn văn này ngay từ khi còn trẻ: “Các người muốn dìm nước Cộng hoà vào biển máu. Con đường đến tự do còn phải trải bằng xương máu đến bao lâu nữa? Chế độ độc tài đang tiến bước, nó đã giật tung mặt nạ, đầu nó ngẩng cao, nó đang bước qua xác chết của chúng tôi.”

Ngôn từ như đã ở trên đầu lưỡi. Nhưng ước muốn đó chỉ kéo dài trong giây lát, còn khi bắt đầu nói lời cuối cùng thì anh lại thấy lòng thanh thản vô cùng. Anh biết rằng cơ hội đã bị bỏ lỡ rồi.

Bỏ lỡ cơ hội quay lại trên chính con đường ấy, con đường chết chóc mà anh đã đi qua. Ngôn từ chẳng thể thay đổi được gì nữa.

Tất cả đều đã bỏ lỡ cơ hội rồi. Khi được nói lời cuối cùng, không có ai đủ sức biến vành móng ngựa thành diễn đàn tố cáo, không người nào có đủ sức trình bày cho thế giới biết sự thật và ném vào mặt quan toà những lời buộc tội, như Danton đã từng làm.

Một số người không nói vì sợ bị đánh đập, số khác thì hi vọng giữ được mang sống, số khác nữa thì hi vọng cứu được vợ con khỏi bàn tay nhơ nhuốc của những kẻ như Gletkin. Những người trung thực nhất cũng không nói, chấp nhận làm con dê tế thần, vì họ coi đấy là nhiệm vụ cuối cùng của người đảng viên; ngoài ra, ngay cả những người trung thực nhất, không trừ một ai, đều dính máu một Arlova nào đó rồi. Tất cả bọn họ đều dính mắc rất chặt với quá khứ, đều bị mắc vào mạng lưới được đan bằng những nguyên tắc đạo đức và lý luận méo mó, gọi là mang tính Đảng; tóm lại, tất cả đều có tội, mặc dù không phải là những tội mà họ tự nhận trong các phiên toà. Không còn đường quay lại. Việc họ rời khỏi vũ đài diễn ra theo đúng luật chơi do chính họ đặt ra. Ngay cả trước khi chết họ cũng không nói được những lời chân thật. Họ phải diễn theo đúng kịch bản, nhiệm vụ của họ là tru lên như những con chó sói khi màn đêm buông xuống...

Hết thật rồi. Không còn gì để làm nữa. Anh không còn phải tru lên cùng với bày sói nữa. Anh đã trả giá, anh đã thanh toán hết nợ nần rồi. Anh đã trở thành một người không có quá khứ, một người đã giải thoát khỏi mọi ràng buộc. Những gì cần suy nghĩ thì đã suy nghĩ hết rồi, đã có kết luận hết rồi, đã biến thành hiện thực hết rồi; thời giờ còn lại là để giành cho Người Đối Thoại Không Lời, kẻ vẫn sống bên ngoài vương quốc của tư duy. Rubashov dừng lại bên cạnh bức tường ngăn với buồng 406. Từ ngày họ đưa Rip Van Winkle đi, buồng này vẫn để trống. Anh tháo kính, rối dáo dác nhìn quanh và gõ nhẹ:

2–4...

Anh ghé tai nghe, hồi hộp và ngượng ngịu như một đứa trẻ, và lại tiếp tục gõ:

2–4...

Anh lại ghé tai nghe và gõ thêm một lần nữa. Không một tiếng động. Anh chưa bao giờ cố ý gõ từ “Tôi”. Có thể là chưa bao giờ nói từ này cũng nên. Anh lại ghé tai nghe. Vẫn không một tiếng động nào.

Anh tiếp tục đi bách bộ. Từ lúc cảm thấy lòng thanh thản, anh chỉ còn bận tâm trước một vài câu hỏi, anh phải tìm cách trả lời trước khi quá muộn. Câu hỏi, có thể nói là ngây thơ, liên quan đến vấn đề đau khổ, hay nói chính xác hơn, liên quan đến sự khác nhau giữa đau khổ có ý nghĩa và đau khổ vô nghĩa. Rõ ràng là chỉ có những khổ đau không thể tránh được, nghĩa là có nguồn gốc tự nhiên: sinh, lão, bệnh, tử là có ý nghĩa mà thôi. Còn những khổ đau có nguồn gốc xã hội, do con người tự tạo ra cho nhau, là những khổ đau vô ích và vô nghĩa. Mục tiêu duy nhất của cách mạng là loại bỏ những khổ đau vô ích. Nhưng hoá ra việc loại bỏ những khổ đau vô ích lại chỉ có thể thực hiện được bằng cách dìm cả thế giới, dĩ nhiên là trong một thời gian ngắn, vào bể trầm luân của sinh, lão, bệnh tử. Nghĩa là câu hỏi sẽ như thế này: Có thể biện hộ được cho cách làm như thế hay không? Rõ ràng là được, nếu ta nói đến một “nhân loại” trừu tượng, nhưng sẽ là vô nghĩa nếu ta đem áp dụng nguyên tắc ấy cho một con người cụ thể, một con người bằng xương bằng thịt. Khi còn trẻ, anh tin rằng Đảng sẽ cho anh sáng mắt sáng lòng, sẽ giúp anh trả lời mọi câu hỏi kiểu như thế. Anh đã phục vụ Đảng suốt bốn mươi năm trời, nhưng ngay khi trở thành đảng viên anh đã quên mất câu hỏi: Mình trở thành đảng viên để làm gì? Và bây giờ, sau bốn mươi năm, anh lại trở về với câu hỏi của thời trai trẻ. Đảng đòi hỏi hi sinh tất cả những gì mình có nhưng không bao giờ cung cấp đáp án cho những câu hỏi như thế. Người Đối Thoại Không Lời cũng không, hắn luôn giữ thái độ im lặng trước những câu hỏi trực tiếp, những câu hỏi dù khẩn cấp và tuyệt vọng đến đâu hắn cũng mặc.

Còn có những cách tiếp cận khác. Đôi khi trong đầu anh bỗng hiện lên một đoạn nhạc, hay đôi bàn tay khum khum của Đức Mẹ hoặc một phong cảnh làng quê thời niên thiếu. Lúc đó anh có những phản ứng rất đặc biệt, hệt như khi động vào chiếc âm thoa, người ta sẽ nghe thấy âm thanh vọng lại, tâm hồn anh lúc đó rơi vào trạng thái mà các thông thái gọi là “thiền”, các nhà huyền học gọi là “xuất thần”, còn các nhà tâm lý học hiện đại thì gọi là “cảm giác yêu thương vô bờ bến”. Khi đó người ta tan ra như một hạt muối trong biển cả, nhưng đồng thời cả đại dương lại chứa trong một hạt muối. Hạt muối không còn nằm trong một không gian hay một khoảng thời gian nhất định nào nữa. Đấy là lúc ý nghĩ đánh mất hết phương hướng và bắt đầu xoay tròn, hệt như kim la bàn xoay quanh trục, hệt như luồng ánh sáng trong bóng đêm, tất cả các ý nghĩ và cảm giác, ngay cả nỗi đau và niềm vui cũng chỉ còn là những tia sáng được lăng kính của ý thức chia tách ra mà thôi.

Rubashov đi bách bộ trong phòng. Trước đây hẳn là anh đã cảm thấy xấu hổ với những ý nghĩ viển vông như thế. Nhưng bây giờ anh không xấu hổ nữa. Cái chết đã biến những điều trừu tượng trở thành hiện thực. Anh dừng lại cạnh cửa sổ và gục đầu vào mặt kính. Bên trên vọng gác có một khoảng trời màu xanh. Khoảng trời làm anh nhớ lại khung trời cũng màu xanh thời thơ bé, đấy là khoảng trời màu xanh mà anh nhìn thấy giữa những cành dương khi nằm trên thảm cỏ trong khu vườn của cha anh. Rõ ràng là ngay cả một khoảng trời màu xanh cũng đủ tạo ra “cảm giác yêu thương vô bờ bến”. Theo các phát minh mới nhất của thiên văn học thì thế giới không phải là vô cùng vô tận; mặc dù không có biên giới, vũ trụ là một thực thể khép kín, giống như mặt của một khối cầu vậy. Anh chưa bao giờ hiểu được chuyện này, nhưng nay thì anh rất muốn hiểu. Bây giờ thì anh nhớ đã đọc chuyện này khi nào: đấy là lần đầu bị bắt ở Đức, các đồng chí tìm cách chuyển các tài liệu bất hợp pháp vào tù, trong đó bên dưới ba cột báo nói về cuộc bãi công ở nhà máy dệt còn có một bản bài báo ngắn nói rằng vũ trụ không phải là vô cùng vô tận, nhưng phần cuối trang giấy lại bị rách. Anh không biết phần rách ấy viết cái gì.

Rubashov đứng cạnh cửa sổ và lấy kính gõ vào bức tường của căn phòng bỏ không. Thuở thiếu thời anh từng mơ ước nghiên cứu thiên văn, nhưng suốt bốn mươi năm qua anh lại làm những việc hoàn toàn khác. Nếu Công tố viên hỏi: “Bị cáo Rubashov, anh có biết vô cùng, vô tận là gì không?”, thì anh sẽ chẳng thể nào trả lời được. Đấy chính là nguồn gốc tất cả mọi tội lỗi của anh... Còn có gì nghiêm trọng hơn thế hay không?

Lúc đó, khi nằm một mình trong buồng giam, người còn đau ê ẩm vì bị tra tấn, nhưng vừa đọc mẩu tin anh đã cảm thấy mình rơi vào “cảm giác yêu thương vô bờ bến”. Sau này, mỗi lần nhớ lại anh đều cảm thấy ngượng. Đảng không khuyến khích những trạng thái kiểu như thế. Đấy gọi là chủ nghĩa thần bí tiểu tư sản, là chui vào tháp ngà. Còn gọi là “trốn tránh trách nhiệm”, là “trốn tránh cuộc đấu tranh giai cấp”. “Yêu thương vô bờ bến” là phản cách mạng.

Trong đấu tranh, người ta phải đứng bằng cả hai chân trên mặt đất. Đảng dạy rằng vô cùng, vô tận là rất đáng ngờ về mặt chính trị, mà “cá nhân” cũng đáng ngờ nốt. Đảng không công nhận sự tồn tại của những khái niệm như thế. Đối với Đảng, cá nhân chỉ có nghĩa là tập hợp N triệu người chia cho N triệu mà thôi.

Đảng không công nhận tự do ý chí của từng cá nhân, đồng thời lại yêu cầu mọi người phải tự nguyện hi sinh. Đảng cho rằng con người không có khả năng lựa chọn, nhưng đồng thời lại đòi hỏi người ta luôn phải lựa chọn cái đúng. Đảng cho rằng người ta không thể phân biệt được thiện và ác nhưng lại luôn nói đến tội lỗi và sự phản bội. Tất cả mọi cá nhân đều bị qui luật kinh tế chi phối, mỗi cá nhân chỉ là những bánh răng trong một cỗ máy, không thể ngừng quay hay có ảnh hưởng gì đến cỗ máy được, nhưng Đảng lại yêu cầu các bánh răng vùng lên, làm cuộc cách mạng để thay đổi chính cơ chế của bộ máy. Rõ ràng là có sự nhầm lẫn, bài toán không thể giải được ngay từ đầu.

Anh đã chiến đấu chống lại qui luật kinh tế đó. Đấy chính là căn bệnh nan y của xã hội loài người, là khối u huỷ hoại cơ thể ngay từ bên trong. Cần phải phẫu thuật, khối u đã lấy ra rồi thì mọi bệnh tật khác sẽ tự lành. Tất cả những biện pháp khác đều chỉ là những biện pháp cải lương, lãng mạn tiểu tư sản mà thôi. Bệnh nhân ốm sắp chết rồi, châm cứu hay đọc kinh thì làm sao khỏi được. Chỉ còn một cách là tính toán thật cản thận và dùng dao kéo cắt phăng khối u đi. Nhưng hoá ra khối u cũ vừa được cắt đi thì lại sinh ra ngay những khối u mới. Bài toán vẫn không có đáp số.

Anh đã đi theo tiếng gọi của Đảng suốt bốn mươi năm qua. Anh vẫn luôn giữ vững lập trường. Anh đã gột rửa khỏi đầu óc của mình những tàn dư cuối cùng của nền đạo đức cổ truyền. Anh đã né tránh Người Đối Thoại Không Lời và xua tan trạng thái thiền định. Cuối cùng anh đã đi đến đâu? Các chân lý tuyệt đối đúng, đỉnh cao của trí tuệ loài người đã đưa anh đến kết cục thật là lố bịch, lý sự không thể bác bỏ được của Ivanov và Gletkin đã buộc anh phải đóng một vai trong cái vở bi hài kịch gọi là toà án kia. Hay là con người ta không nên nghĩ bất cứ chuyện gì một cách rốt ráo đến như thế?

Rubashov ngước nhìn khoảng trời xanh bên trên hàng rào tháp canh. Bốn mươi năm qua anh đã lao lên phía trước như một người điên, như một người say mê lý tưởng. Cũng có thể con người ta không nên cắt đứt hoàn toàn khỏi những ràng buộc của quá khứ, không nên phá bỏ những cấm kị kiểu như: “Không nên làm như thế” hay “Không được làm như thế”, rồi tự cho mình quyền lao thẳng đến đích như anh đã làm chăng?

Bầu trời đã ngả sang màu vàng nhạt, tối dần, bên trên tháp canh một bày chim đen đang chao liệng. Không, không thể giải được bài toán ngay từ đầu. Rõ ràng là không được đưa dao vào tay người ta rồi bảo người ta cứ thẳng đích mà tiến, dao là một dụng cụ thí nghiệm nguy hiểm, con người hiện nay chưa đủ sức dùng. Có thể sau này, một ngày nào đó... Nhưng hiện nay thì con người còn vụng về và trẻ dại lắm. Con người đã hoá điên trên mảnh ruộng thí nghiệm, trên quê hương của Cách mạng, trên tiền đồn của Tự do! Để giữ được tiền đồn, những kẻ như Gletkin sẵn sàng làm tất cả. Thế còn bên trong thì sao? Không, không thể xây dựng được Thiên đường bằng xi măng cốt thép. Tiền đồn có thể đứng vững, nhưng đấy không còn là thông điệp, không phải là mẫu hình để trưng ra với thế giới nữa. Chế độ của Anh Cả đã làm vẩn đục lý tưởng về một Nhà nước công bằng, chẳng khác gì các cố đạo thời Trung cổ đã làm vẩn đục lý tưởng về một Đế chế Thiên chúa giáo. Ngọn cờ của Cách mạng đã rũ xuống rồi.

Rubashov lại tiếp tục đi bách bộ trong phòng. Trời sắp tối, xung quanh vẫn vắng lặng như cũ. Chắc họ sắp đưa anh đi rồi. Bài toán đã sai ở chỗ nào đó, không, đây là sai lầm của toàn bộ hệ thống tư duy. Anh đã nhận thấy như thế từ lâu, từ ngày Richard bị coi là gián điệp cơ, nhưng chưa bao giờ anh dám suy nghĩ đến cùng như thế. Có khả năng là Cách mạng đã diễn ra quá sớm và kết quả là một quái thai. Có thể toàn bộ vấn đề là sự lầm lẫn về thời gian. Đầu thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên nền văn minh La Mã cũng đã lụi tàn, cũng đã thối nát đến tận xương tuỷ, chẳng khác gì nền văn minh của chúng ta hiện nay, những người tiến bộ nhất lúc đó tin chắc rằng một cuộc cách mạng vĩ đại sẽ diễn ra trong nay mai, nhưng hoá ra cái thế giới già cỗi ấy còn lay lắt tồn tại được suốt năm thế kỷ. Lịch sử bước rất chậm, con người đo thời gian bằng năm tháng, còn lịch sử đo bằng thế hệ. Có thể bây giờ mới là ngày thứ hai của Sáng thế ký. Ôi, nếu được sống thêm để viết tiếp lý thuyết về sự chín muồi tương đối của quần chúng thì thích biết bao...!

Buồng giam yên ắng quá. Anh nghe rõ từng bước chân mình. Sáu bước rưỡi là đến cửa, họ sẽ bắt anh ở đấy, sáu bước rưỡi là đến cửa sổ, đêm đang đổ xuống ở đấy. Làm sao mọi chuyện chấm dứt mau mau lên thì tốt. Nhưng khi tự hỏi: Ta chết vì cái gì? Thì anh không trả lời được. Sai lầm ngay trong hệ thống, có thể sai lầm nằm trong cái tiền đề mà anh đã cho là tuyệt đối đúng, anh đã hi sinh những người khác nhân danh cái tiền đề ấy và bây giờ những người khác cũng nhân danh nó mà hi sinh anh, cái tiền đề ấy là: Mục đích biện minh cho phương tiện. Chính nó đã giết chết tình huynh đệ của Cách mạng, chính nó đã biến các chiến sĩ cách mạng thành những kẻ điên rồ. Anh đã viết trong nhật ký: “Chúng ta đã vứt bỏ mọi truyền thống, vứt bỏ cái gia trọng có tên là đức hạnh ra khỏi mạn tàu; chúng ta chỉ sử dụng một nguyên tắc dẫn đạo duy nhất, đấy là lý trí.”

Có thể đấy chính là nguồn gốc của mọi đau khổ mà nhân dân đang phải gánh chịu. Có thể nhân loại vẫn cần cái gia trọng mang tên là đức hạnh. Và cũng có thể, nếu dùng một mình, lý trí chỉ là một chiếc la bàn tồi, nó có thể dẫn ta đâm sầm vào bão tố, vào những con đường khúc khuỷu mịt mù sương khói, chẳng còn nhìn thấy đích đâu nữa.

Có thể là một thời kỳ tăm tối nữa đã sắp đến gần.

Có thể sau này, rất lâu sau này, sẽ có một phong trào mới, với ngọn cờ mới và một niềm tin mới, một phong trào nhận thức được cả các qui luật kinh tế lẫn “tình yêu thương vô bờ bến”. Có thể đảng viên của cái Đảng mới này sẽ mặc áo cà sa và thuyết giảng rằng chỉ có các phương tiện trong sáng mới có thể dẫn ta đến tương lai tươi sáng mà thôi. Có thể họ sẽ phủ nhận cái giáo lý cho rằng một người chỉ là kết quả của một triệu chia cho một triệu và sẽ khẳng định qui luật tính toán dựa trên phép nhân: một triệu cá nhân kết hợp với nhau thì đấy không còn là một đám đông hỗn loạn mà một khối thống nhất của hàng triệu cá nhân với “tình yêu vô bờ bến” được nhân lên hàng triệu lần, tạo ra một không gian tinh thần vô bờ bến.

Rubashov dừng bước và dỏng tai lên nghe. Ngoài hành lang dội lại những tiếng động bùng bùng, ùng ục.

Danh ngôn

Ban Biên tập

Tra cứu theo tên tác giả

Vòng tròn ma thuật (kỳ 13)