Kính viếng anh Nguyễn Quang Thân

Quí mến gửi chị Dạ Ngân và gia đình

Nam Dao

1

Sáng tinh mơ ngày 4/03, họa sĩ Phan Nguyên ngập ngừng báo, chẳng biết là đùa hay thật, facebook đưa tin Nguyễn Quang Thân đi rồi. Cách đây hai ngày, tôi điện thoại cho anh 3, 4 lần nhưng không ai bắt máy. Hôm qua, tôi ngóng anh ở Cà phê Sỏi Đá trong buổi Văn Việt phát giải thưởng lần 2. Nhưng anh vắng mặt, chuyện lạ, và hẳn phải có một lý do gì loại bất khả kháng. Nhưng lý do gì? An ninh chặn cửa cấm đi? Hoàng Hưng báo có hai thành viên trong Ban Vận động Văn đoàn Độc lập “bị”, nhưng không hề nêu tên anh.

Thế là thế nào? Phan Nguyên tìm cách kiểm chứng tin động trời. Anh khoẻ như voi, sống điều độ, bỏ hàng giờ thể thao thể dục mỗi ngày, và lúc nào cũng lạc quan yêu đến cả những cái khốn khổ của mọi cuộc đời quanh anh. Nhưng tin trên facebook mỗi lúc một nhiều. Và rồi không thể không tin, chuyện khó tin kia có thật.

Từ balcon nhà Phan Nguyên, tôi hững người vào một vùng trí tuệ đóng băng giữa nửa thực nửa hư. Nhìn xa xa, những chiếc xà-lan chở cát lừ đừ trôi xuôi luồn dưới gầm cầu khi con nước xuống. Ven sông Sài Gòn, những mảng lục bình ngược dòng trôi ngược lên thượng nguồn. Chợt dăm câu thơ Thâm Tâm văng vẳng. Ai là người đưa người sang sông! Ơ sao lại đâu đây có tiếng sóng. Sáng, trời trong. Dẫu chẳng có hoàng hôn trong mắt trong nhưng sao sóng vẫn ở trong lòng. Và người đi.

Người đi, ừ nhỉ người đi thật!

Để lại nơi đây hơi rượu cay?

2

Nhìn qua sông, bên kia là cư xá Thanh Đa, nơi anh và chị Dạ Ngân cư ngụ. Một căn hộ nhỏ, gọn ghẽ, thoáng và ăm ắp niềm vui sống của một cặp tình nhân không bao giờ “luống” tuổi. Chỉ mới đây thôi, vào dịp tất niên năm ngoái, tôi vừa được thưởng thức món chả cá Hà Nội do anh chị Trương Đức Hùng mang vào. Ăn rất ngon, rượu rất nồng, và nhất là ấm áp tình người tình bạn nâng ly chào một năm “cái gì cũng mới” cho nhân quần thế thái.

Tôi biết anh Thân từ những năm 90, khi mỗi năm tôi ghé Paris làm công việc thỉnh giảng ở Paris-Sorbonne. Bạn tôi, anh Phan Huy Đường nói về văn chương anh Thân, và lặp lại một câu anh nói, xanh rờn, nhắc theo trí nhớ từa tựa như “là ngày nào mà tôi thấy trong văn tôi có những điều bất cập nhân tình thì tôi xé, xé hết...”. Bạn tôi nhét vào tay tôi một tờ Diễn Đàn có đăng lại truyện ngắn Vũ điệu của cái bô năm 1992. Và tôi đọc ngấu nghiến, cảm thấy chính mình là cái anh phó tiến sĩ tốt nghiệp ở nước ngoài nay thất cơ phải xin cái việc kèm dạy tiếng Anh cho một cậu oắt tì con tư sản đỏ lè mới vừa trổ lông mọc cánh. Xin trích: ...Chị chủ nhà nói: “Bác để tôi – chị nhăn mũi – quên đưa vào đây một cái bô, bà Múi ơi!”. Người nấu bếp chưa vào chị đã bế thằng Cu ra ngoài. Lát sau chị vào, tay thằng bé, tay cái bô. “Dọc hành lang một đoạn là toa lét. Anh cứ đổ vào đó rồi giật nước là được”. Chị đặt cái bô vào góc nhà như người nhạc trưởng cất gậy lên giá. Điệu vũ chấm dứt. Hảo nhìn cái biểu tượng nhà nghề trắng muốt, chỉ mong chị chủ nhà đi khuất... Chị đưa anh hai chiếc chìa khoá: “Đây là khoá phòng. Đây là cổng. Thỉnh thoảng bác dẫn cháu đi chơi, tuỳ ý bác”. Rồi chị lên lầu, vẻ tự hào đã hoàn thành nhiệm vụ người đạo diễn... Hảo hỏi thằng Cu: “Oắt xi o nêm mơ?”. Nó nhìn anh trân trân một giây rồi tái mặt: “Đ... bu mày!”. Nó tưởng anh vừa chửi nó. Phải nói là nó chửi rất du dương. Ngày hôm nay phải dạy bằng được câu này cho nó: “Oắt xi o nêm mơ, tên cháu là gì chứ không phải câu chửi tục. Nhân loại chưa đổ đốn đến mức biến một câu vấn danh thành câu chửi”. Chấm dứt buổi học tiếng Anh đầu tiên.

“Oắt xi o nêm mơ?”. Nay ai biết, sau cái thời cứ ra ngõ là gặp “anh hùng”. Bây giờ, đổi mới rồi. Sau thân phận những chị thanh niên xung phong trên Bến không chồng, những anh nông dân thuở Cái đêm hôm ấy đêm gì, những người thợ xẻ trong Tưóng vể hưu, những em bé quàng khăn đỏ lùn lùn nhướng chân lên cho đỡ thấp trong Thiên sứ thì, với trí thức, đến anh phó tiến sĩ đi đổ bô trong cái Vũ điệu bốc mùi của Nguyễn Quang Thân là cái điển hình đau xót trong qui trình một chủ nghĩa xã hội hoang tưởng không có bóng dáng những con người đáng được sống với nhân phẩm bình thường.

“Đ… bu mày, Đ… bu chúng mày”, đồ trí thức trong cái xã hội xưa hả miệng hò hét rằng khoa học kỹ thuật là “hàng đầu”, là động cơ của phát triển kinh tế, là cái vốn con người quí hiếm. Nhưng nay thời thế khác rồi, nói zậy mà không zậy, ra ngõ là chỉ gặp lưu manh, tiến lên hàng đầu là tiến lên đâu? Là tiến lên thành ăn cướp, cướp đêm hạ sách, cướp thì phải cướp ngày, và cái cướp được là cái “sở hữu toàn dân”, tức đất đai chẳng thuộc thằng nào con nào trong mớ giấy lộn có cái tên mỹ miều là Hiến Pháp. Thiệt tình, “Đ… bu mày”, bọn tư sản đỏ đầu rỗng nhưng túi chặt ních kim tiền bòn rút của thiên hạ tứ phương. Trớ trêu, cái tiền đó nay chúng vung sang đất đế quốc tư bản đang “giãy chết”, gửi con cái đi “du học” giấu tiền, và hẳn ca rằng bốn phương tư sản đều là anh em!

3

Biết văn anh, nhưng hàng chục năm sau tôi mới quen anh, một Nguyễn Quang Thân bằng da bằng thịt, rất hồn nhiên, nhân ái, xởi lởi và không bao giờ kiểu cọ bề ngoài. Thời đó về là tôi ở tầng 4 nhà Nguyển Duy, nơi có cái vườn treo, sáng tối bù khú tung tẩy với bạn. Một hôm, anh Thân điện thoại. Anh đến mang cho ít quà quê xứ Nghệ, lung bung chuyện này chuyện kia, và lần hạnh ngộ đó để cho tôi ấn tượng một người “chịu chơi”. Dĩ nhiên tôi biết tình sử giữa anh với chị Dạ Ngân đã một thời gây cái sóng gió “tự do luyến ái” giữa chị có chồng gặp anh có vợ trong một cái xã hội sặc mùi đạo lý “tổ chức” kiểu nào là đảng viên nào là hội viên một Hội Nhà văn còn có giá thời những năm 80. Nhưng kể từ Trại viết văn Vũng Tàu năm 82, phải 10 năm sau anh chị Thân-Ngân mới thực sự phá được cái quy trình đảng bảo nằm đâu nằm đó để “đoàn tụ” được với nhau. A ha, chuyện khá “tạch tạch sè” trong một xã hội người ta hô giai cấp công nhân mới là thống soái đấy nhé. “Chịu chơi” thiệt, lãng mạn và chắc hẳn đầy bão bùng dông tố! Khi ra nơi anh cho tôi mượn căn hộ trong chung cư Plaza Vũng Tàu, chúng tôi rủ Mai Ninh đi ăn tối trong một cái quán sát bở biển. Trên xe chạy về phía Bãi Dâu, anh chỉ vào một nơi nay thành tiệm ăn có cái tên là Ngon, vui vẻ bảo xưa mình với Ngân thường trốn Trại viết Vũng Tàu ra đây hẹn hò tình tự. Thật thiếu sót nếu ở đây không nhắc một Nguyễn Quang Thân thi sĩ chỉ làm thơ tình cho người mình yêu dấu:

Gió về đâu mây trắng bay về đâu

Chiếc xe đò đưa em về đâu

Cơn lốc thổi bay vèo chiếc lá

Khoảng trời vàng trong mắt em nâu

Hoa sứ Vũng Tàu chắc vẫn còn tươi

Cát ở Vũng Tàu vẫn trắng

Rừng dương vẫn im lìm nắng

Kỷ niệm thắp lên những ngọn đèn mờ

Đom đóm cổng chùa rọi suốt giấc mơ

Đường lên núi vẫn mọc đầy gai cỏ

Chiếc nón hai màu vàng và đỏ

Dướn lên cao như một cánh bướm trời

Cơn gió thổi bay vèo chiếc lá rơi

Xa cảng mờ trong mái tóc

Nỗi đau này anh không kịp khóc

Trời đã ở xa khơi

SG, 25/6/1982

Thế mà rồi, đùng một cái, nhận tin anh đã ra đi. Nhà văn Mai Ninh nhắn qua e-mail, chỉ mới đây ngồi ăn nghe sóng vỗ, anh Thân còn lo em sống một mình không an toàn, khuyên em phải cẩn thận, ăn ngủ điều độ và lỡ mà bệnh tật gì thì…

4

Chúng tôi còn gặp nhau ở sự cùng ngưỡng mộ Nguyễn Trãi. Thời viết Đất Trời (NXB Văn Mới, Cali 2004), tôi đã vô cùng kính phục một Nguyễn Trãi dâng sách Tâm Công khi đám võ biền thủ túc của tay đầu mục Lê Lợi chỉ lăm le lập công bằng binh quyền võ lực. Trong Hội thề (NXB Phụ Nữ, 2008), Nguyễn Quang Thân chia sẻ cùng tâm cảm, hiểu tình thấu lý của chính sách “đem đạo lý thắng hung tàn, lấy trí nhân thay cường bạo” khi Lê Lợi tha cho đám tàn quân dưới quyền Vương Thông yên ổn trở về Trung Quốc. Sau đó, ta không có can qua gì với họ hơn 300 năm cho đến thời nhà Thanh.

Nhưng đó là chuyện 600 năm trước. Trong chiến tranh năm 1979, ta không truy kích để họ “hồi hương” thì sự thể đã thế nào? Chính sách Đại Hán của họ vẫn tiếp tục, và trận đánh Lão Sơn ở biên giới miền Bắc còn ghi dấu vết một cuộc tàn sát không khoan nhượng!

Và không chỉ trên mặt trận quân sự, Trung Quốc nay bành trướng qua nhiểu phương thức khác, đặc biệt là xâm lăng chính trị, kinh tế và tài chính. Chúng ta hiện biết gì? Kẻ nào đang rắc lông ngỗng Mỵ Châu nối giáo cho giặc? Nay lông ngỗng cắm đầy biên giới, trôi ra Biển Đông, đánh độc đến rừng sâu, núi cao thì chúng ta phải ứng phó ra sao?

Anh Thân ơi, chúng mình có lẽ đều bị thời thế vượt qua mặt rồi ư? Ai bây giờ dám mang đạo lý ra để thắng hung tàn, lấy trí nhân mà đòi thay cường bạo? Thời này, đám trí thức từ chối thân phận bưng bô Trung Quốc phải làm gì đây? Vũ điệu cái bô phải chăng là một lời tiên tri đau đớn nay muốn tránh thì tất cả con dân Đại Việt phải động tâm động trí trước khi quá muộn mằn.

5

Trưa ngày 5/03, chúng tôi hẹn nhau ở tư gia nhà thơ Nguyễn Duy để đi viếng anh Thân. Chuyện râm ran, như để quên đi hiện tại. Nào bên thắng cuộc, là ai? Kẻ thua trong chính tình, là ai? Tóm lại, nói như để nói, cho qua. Nhắc nàng Võ Thị Sáu. Duy từng làm phim về chị chàng anh thư này đã từng ném lựu đạn giết giặc Pháp đầu những năm 1950. Giọng giễu cợt có một không hai, anh kể, cái kẻ chết rồi tên là Bé Bê, mẹ Hoa bố Pháp, xưa chuyên lo chuyện cần vụ cho quân viễn chinh. Sau khi giải phóng ít năm Bé Bê bỗng về nước, tay trỏ tượng thị Sáu, kêu: “Bà này xưa giết tôi rồi đó!”. Thế thì sao nhỉ? Hoá ra chị Sáu của hoa lêkima nở trên miền đất đỏ ném bom thì có, nhưng lại ném vào một đám giỗ của người Việt. Bé Bê không có mặt, thoát chết và sau thì về Việt Nam đưa mẹ hồi hương về mẫu quốc Pháp. Lời đồn, Sáu bị “chập”, hình như cả nhà bị chập chứ không chỉ một mình Sáu. Số người chết trong vụ ném bom phần lớn là người Việt, ấy thế mà hai ông Phan Vũ và Nguyễn Quang Sáng tiếp tục ca cẩm và con đường Võ Thị Sáu ở Sài Gòn, bên cạnh có công viên Lê Văn Tám, là một trong những con đường chính. Nhân thân của Tám nay ai cũng biết là không có thật theo trần tình của sử gia Trần Huy Liệu. Còn Sáu, nghe nói nàng rất thiêng, mộ ở Côn Đảo, tháng tháng có hàng ngàn người đến viếng để cầu tài cầu lộc trên con đường xây dựng xã hội chủ nghĩa kiểu Việt Nam.

6

Chúng tôi nói, nói để nói như lấp liếm một cái gì chưa thể chấp nhận được. Phần mình, tôi nghe mà như không nghe. Anh Thân ra đi mới hôm qua, giờ này sao vẫn cứ lơ lơ lửng lửng như chuyện khó có thể có thật. Và rồi… Tôi theo Hoàng Hưng đến viếng anh.

Gọi Uber, điện thoại reng và chúng tôi ra đường lên xe. Người lái là một nàng tuổi trên dưới 30, giọng trọ trẹ đất Quảng Trị, cười rất tươi và ăn nói có cái duyên của một người đàn bà vào tuổi trăng đã vừa độ. Hưng bảo chúng tôi đến viếng một bạn văn. Quay xuống ghế sau nhìn tôi, anh nói cái ông này cũng là nhà văn đấy. Em gái láu táu, thế à thế à, nhưng có vẻ không hiểu cái giống gì kỳ quái gọi là nhà văn thời này.

Buồn héng?

Ừ, tôi gật gật, buồn và cô độc.

Nghe hát không? Em thích hát, hát hai anh nghe cho vui...

Hát gì?

Hát nhạc Trịnh nghe...

Nhạc Trịnh sao mà vui được ?

Em kiếm...

Cô bé mở I-phone, loay hoay, rồi reo:

Có nó đây. Bài em thích lắm, Đêm thấy ta là thác đổ!

Tiếng nhạc đệm trong I-phone cất lên. Em gái lấy giọng. Không khí đặc quánh lại, siêu thực, như một bức tranh lạ màu nước mắt. Tôi kìm lấy họng nuốt vội nghẹn ngào.

Một đêm bước chân về gác nhỏ, chợt thấy đóa hoa tường vi... Ngày xuân bước chân người rất nhẹ, mùa xuân đã qua bao giờ. Nhiều khi thấy ta là thác đổ, tỉnh ra có khi còn nghe.

Thật bất ngờ, nghe hát trong hoàn cảnh mà có Hồng Nhung hay Khánh Ly cất tiếng cũng không cách gì truyền cảm được như em gái lái xe Uber đang vượt cầu Bình Triệu. Đời ta có khi là đốm lửa, Một hôm nhóm trong vườn khuya. Vườn khuya đóa hoa nào mới nở. Đời ta có ai vừa qua...

Tiếng hát cứa vào chính đời tôi, chìm đắm trong cái mênh mang bất định của mọi ly tan... Đời ta hết mang điều mới lạ, tôi đã sống rất ơ hờ. Lòng tôi có đôi lần khép cửa, rồi bên vết thương tôi quì. Vì em đã mang lời khấn nhỏ... bỏ tôi đứng bên đời kia....

7

Xuống xe, chúng tôi đi ngay vào tư gia nơi gia đình quàn nhục thể anh Thân. Mất hồn, tôi không nói được một lời cám ơn em gái đã hát nhạc Trịnh, chẳng nói gì đến cái thói đĩ miệng mà bình thường thì tôi đã cao giọng khen em tài sắc. Mà thôi, tôi chẳng lòng dạ nào, tình thế nó thế, xin tha thứ cho nhau nhé.

Phạm Nguyên Trường đã có mặt trong cái rạp dã chiến dựng tạm trước cửa chung cư Thanh Đa. Bạn bè quen mặt nhiều, nhưng tôi nhìn mà không thấy, đến viếng anh mà đầu óc tê dại cứ như để tang phần nào cho chính mình. Lát sau, Ban Vận động Văn đoàn Độc lập mang một vòng hoa tới viếng. Có anh Nguyên Ngọc từ Hội An, Thái Kế Toại và Phạm Xuân Nguyên... từ Hà Nội. Và trong miền Nam thì rất đông, nào chị Kim Cúc, các anh Nguyễn Duy, Huy Đức, Hoàng Dũng... rồi Trương Văn Dân và vợ, Trần Hải Hạc và Việt Linh, các bạn trẻ Bùi Chát, Lý Đợi... Chúng tôi lên nhà thắp hương cho anh. Thấy tôi, chị Dạ Ngân ôm lấy, nghẹn ngào: “Thật là khủng khiếp!”, âm thanh nát bấy lòng.

Vâng, thật là khủng khiếp! Cho tất cả chúng ta.

Từ trái, Bùi Chát, Ngô Thị Kim Cúc, Nguyên Ngọc, Dạ Ngân, Thái Kế Toại, Hoàng Dũng

Tôi thầm nghĩ, anh không đau đớn bệnh tật gì, không phiền hà người thân, và lên đường như thế là điều nhiều người mơ ước. Nghĩ thế, nhưng sao tôi vẫn cứ chạnh lòng, nhất là khi bắt tay con trai anh từ Hung mới về để tang cha. Lại văng vẳng lời anh kể về dự định tháng 5 này sẽ cùng chị đi thăm con cháu, và còn rủ tôi, qua chơi nhé, Budapest đẹp vô cùng. Nước mắt tôi ứa ra. Phải rồi, tôi thuộc dòng mau nước mắt, cớ gì cứ phải chất chứa nó ở trong lòng cơ chứ!

8

Thắp hương cho anh Thân xong, tôi vội về, tránh cái mủi lòng của bạn bè trước những giọt nước mắt mà tôi chẳng còn cầm giữ kiểu một đấng nam nhi lòng lim dạ sắt. Về bờ sông bên kia nơi tôi cư trú, chưa thấy Phan Nguyên, chắc anh còn bận bịu đưa đón cậu con trai. Tôi ra ngồi trên cái kè ven chung cư, cạnh quán cà phê có cái tên thơ mộng là Cõi Ta. Nước nay chảy xuôi, lục bình ít so với ban sáng, và trên trời mây kết thành những sợi mỏng mảnh lửng lơ đùa cợt với gió chiều. Nhướng mắt, tôi cố tìm một đoá lục bình để thầm tặng anh Thân. Và có lẽ là phép lạ chăng, tôi nhìn ra được một cụm hoa tím dập dềnh trên sóng nước.

Anh Thân, trước khi ta chia tay tôi xin được nói những điều mình chưa bao giờ nói với nhau thuở sinh tiền. Trong một trại viết văn ở Hải Phòng hơn 20 năm về trước, anh từng dặn một nhà văn trẻ, nhà văn phải... đi thẳng. Nhưng đi đâu? Về đâu? Anh cho phép tôi thêm thắt chút ý riêng cho rõ nghĩa. Đi là đi đến tương lai, một tương lai con người sống cho ra sống, với nhân phẩm và những giá trị đích thực của nhân loại. Còn về đâu? Là quay về những truyền thống dựng nước giữ nước tốt đẹp của ông cha ta, xoay lưng lại những tuồng tích đấu đá, những nhát mã tấu chém trộm, những cú đâm sau lưng... khiến xã hội chúng ta đang quay về thời bạo lực lên ngôi, lọc lừa chia rẽ, để rồi sẽ “tiến lên” một thời đồ đểu không đảo ngược được! Nhà văn đi thẳng, như anh đã từng đi, với lương tri, với trí tuệ, với những giá trị bất khả tư nghì để góp tay xây dựng một xã hội con người vì con người, làm người với nhau, và vì nhau. Đây hẳn là tất yếu cho sự sống còn của dân tộc chúng ta đang lún chân vào một thời hoảng loạn và cứ từng ngày kiệt cạn sinh khí.

Đi thẳng, và muốn đi thẳng như thế, thiết tưởng nhà văn phải thẳng người mà đi. Như anh từng đi trong đời văn một người viết trí tuệ, dũng lược, và không vì bất cứ gì mà vong thân, tha hóa.

Anh Thân, cám ơn anh.

Nam Dao

Quebec 27/03/2017