“Mọi thay đổi đều bắt đầu từ một nhóm ít người có lòng quyết tâm”

Trương Tự Minh (dịch)

Tra tấn – hay bức cung, nhục hình – không phải là hiện tượng đã thuộc về dĩ vãng. Nó vẫn hiện hữu ở thời hiện đại, ngay trong thế kỷ 21. Sau các vụ án oan của Nguyễn Thanh Chấn hay gần đây là nghi vấn án oan Hồ Duy Hải và Nguyễn Văn Chưởng, tình trạng bức cung, nhục hình trong tố tụng hình sự Việt Nam đang dần trở thành một vấn đề nhức nhối. Trong một xã hội pháp trị nơi mà nền tư pháp được xem là phương tiện chính danh duy nhất để đạt được công lý, một khi có lỗ hổng trong nền tư pháp, con đường dẫn đến công lý cũng sẽ bị đứt đoạn.

Karen Tse là luật sư chuyên bào chữa trong các vụ án hình sự, đồng thời là một nhà hoạt động nhân quyền, sáng lập viên của tổ chức International Bridges to Justice chuyên hỗ trợ và đào tạo luật sư bào chữa cho các nước đang phát triển. Luật Khoa tạp chí trân trọng giới thiệu bài trình bày của cô trong chương trình TED Talks hồi tháng 7/2011 về việc làm cách nào để khắc phục và xóa bỏ tình trạng phổ biến của bức cung, nhục hình trong tố tụng hình sự.

Bài liên quan: Từ Afghanistan: “Tôi đã bảo vệ nền pháp trị như thế nào”

Làm thế nào để xóa bỏ bức cung, nhục hình?

Năm 1994, tôi đến một nhà tù ở Cambodia để gặp một cậu bé 12 tuổi đang bị giam tại đây, em đã bị bức cung và không có luật sư bảo vệ. Nhìn vào mắt em, tôi nhận ra hàng trăm bức thư vận động tự do mà mình đã viết cho những tù nhân chính trị sẽ không có tên em. Bởi vì 12 tuổi thì chưa thể làm gì to tát cho ai cả. Em không phải là một tù nhân chính trị, em chỉ là một cậu bé đã ăn trộm một chiếc xe đạp mà thôi. Lúc đó tôi cũng nhận ra rằng không chỉ riêng Cambodia, trong số 113 quốc gia đang phát triển vẫn còn tồn tại tình trạng bức cung, nhục hình, có đến 93 nước đã luật định quyền được có luật sư và nghiêm cấm việc, bức cung, nhục hình.

Tôi đã nhìn thấy một cơ hội to lớn cho chúng ta, cộng đồng thế giới, cùng nhau bắt tay để chấm dứt tình trạng sử dụng bức cung, nhục hình như một công cụ điều tra. Chúng ta thường nghĩ hình thức đối xử đó chỉ có tù nhân chính trị mới phải chịu hoặc chỉ xảy ra trong những trường hợp tồi tệ nhất, nhưng trên thực tế, 95% các vụ bức cung, nhục hình hiện tại lại không thuộc về tù nhân chính trị, mà nạn nhân là những người bình thường bị đẩy vào một hệ thống tư pháp đã hỏng. Thật không may, bởi vì bức cung, nhục hình là hình thức điều tra tiết kiệm nhất – nó rẻ hơn rất nhiều so với yêu cầu tuân thủ đúng quy trình tố tụng hay việc đảm bảo quyền được có luật sư và tiếp cận luật sư từ sớm – cũng dễ hiểu khi tình trạng này diễn ra thường xuyên. Tôi tin chúng ta với tư cách là cộng đồng quốc tế, một khi đã quyết định thực hiện, chúng ta có thể cùng nhau chấm dứt tình trạng bức cung, nhục hình trong quá trình điều tra.

Tuy nhiên, để làm được điều đó cần phải có 3 điều. Đầu tiên là việc đào tạo, tiếp sức và kết nối các luật sư biện hộ.

Điều thứ hai: đảm bảo người bị bắt giữ hoặc tình nghi được tiếp cận luật sư từ sớm trên quy định lẫn thực tiễn. Và quyết tâm đi đến cùng là điều kiện thứ ba.

Cảm hứng thay đổi từ Cambodia

Vào năm 2000, tôi bắt đầu suy nghĩ, nếu chúng ta cùng hợp sức làm thì sao? Chúng ta có thể giúp gì cho 93 quốc gia đó? Và tôi đã lập nên International Bridges to Justice (IBJ). IBJ có mục tiêu chấm dứt việc sử dụng bức cung, nhục hình như một công cụ điều tra, đồng thời đảm bảo các quyền tiếp cận quy trình tố tụng đúng luật được thực thi ở 93 quốc gia bằng cách hỗ trợ các luật sư có kinh nghiệm tham gia từ sớm vào quy trình tố tụng ở đồn cảnh sát cũng như tại phòng xử án.

Những kinh nghiệm đầu tiên tôi có được là ở Cambodia. Tôi nhớ hồi đến đất nước này lần đầu vào năm 1994, khắp cả nước có chưa đến 10 luật sư sau khi Khmer Đỏ đã thảm sát gần như tất cả họ. Nhưng thậm chí trải qua 20 năm, cả nước cũng chỉ có vỏn vẹn 10 người hành nghề luật. Thế nên mới có chuyện, khi bước vào trại giam để gặp một cậu bé 12 tuổi, bạn cũng sẽ bắt gặp ở đó nhiều phụ nữ. Bạn sẽ hỏi: “Vì sao các chị ở đây?” Để rồi bọn họ đáp: “Tôi đã ở đây 10 năm vì chồng tôi phạm tội nhưng người ta không bắt được anh ấy”. Đúng vậy, đó là nơi mà nền pháp trị không hề tồn tại.

Trong buổi tập huấn cho nhóm các luật sư biện hộ đầu tiên, tôi vẫn còn nhớ một mẩu đối thoại như sau. Tôi hỏi cả nhóm: “Các bạn làm gì trong quá trình nghiên cứu hồ sơ vụ án?” Một sự im lặng bao trùm lớp học. Cuối cùng một học viên nữ đứng lên cất tiếng: “Thưa giảng viên, tôi đã từng bảo vệ cho hơn 100 người, nhưng tôi chưa từng phải điều tra hồ sơ nào vì tất cả bọn họ đều đã khai nhận tội”.

Và thế là lớp chúng tôi đã thảo luận về hai vấn đề. Thứ nhất, lời khai nhận tội có thể không đáng tin cậy. Và điều thứ hai, chúng tôi sẽ không khuyến khích cảnh sát tìm mọi cách lấy lời khai, nhất là khi pháp luật đã cấm.

Đã phải cần rất nhiều can đảm để các luật sư biện hộ tham gia chương trình tập huấn quyết định sẽ đứng lên và hỗ trợ nhau đảm bảo thực thi quy định đó. Tôi vẫn còn nhớ rất rõ những vụ việc đầu tiên chúng tôi tiếp nhận. Như trong một trường hợp, tất cả 25 người bọn họ, một luật sư biện hộ đại diện đứng phía trước, những người còn lại ở đằng sau ủng hộ cô ấy. Nhưng các thẩm phán vẫn kiên quyết: “Không, không, không! Tòa sẽ làm đúng như trước giờ vẫn làm”.

Thế rồi một ngày vụ việc như ý cũng đến. Bị cáo là một phụ nữ bán rau. Cô ấy ngồi bán bên ngoài một ngôi nhà. Người phụ nữ nói cô đã nhìn thấy có người từ trong chạy ra, cô nghĩ đó chính là thủ phạm trộm nữ trang. Dẫu vậy khi cảnh sát đến, mặc dù trên người cô không có gì nhưng cảnh sát vẫn bắt cô đi. Lúc đó cô đang mang thai. Trên người cô có nhiều vết bỏng của đầu thuốc lá. Cô bị sảy thai trong quá trình điều tra. Thế rồi vụ án của cô được đưa ra tòa xét xử. Và lần đầu tiên vị thẩm phán đã đứng lên nói: “Đúng, không có bằng chứng phạm tội nào ngoài lời khai nhận tội của bị cáo do bị bức cung. Bị cáo sẽ được phóng thích”.

Cứ như thế các luật sư biện hộ tiếp tục nhận lần lượt vụ này đến vụ khác. Và như bạn thấy, từng bước từng bước một, họ bắt đầu thay đổi lịch sử pháp lý ở Cambodia. Nhưng Cambodia không phải là đất nước duy nhất. Tôi đã từng nghĩ, chỉ có Cambodia thôi sao? Hay các nước khác cũng vậy? Sự thật là nhiều quốc gia khác cũng gặp tình trạng tương tự.

Sự hợp tác của cộng đồng luật sư tạo nên sự khác biệt

Ở Burundi (một quốc gia ở Trung Phi – ND), tôi bước vào nhà tù và gặp một cậu bé không phải 12 tuổi mà chỉ mới 8 tuổi, em bị bắt vì đã trộm một chiếc điện thoại di động. Tôi cũng gặp một người phụ nữ là mẹ của một em nhỏ 3 tuổi. Tôi đã bồng cô bé vô cùng kháu khỉnh đó lên và nói với mẹ bé: “Con chị rất đáng yêu”. Rồi mẹ em nói: “Vì nó mà tôi phải ở đây”. Người phụ nữ đó bị buộc tội lấy cắp hai cái tã lót và một chiếc bàn là cho con mình, sau đó bị đưa vào tạm giam. Tôi đã đến gặp trưởng trại giam và nói với ông ấy: “Các anh phải thả cô ấy ra. Thẩm phán sẽ trả tự do cho cô ấy”. Thế rồi vị này trả lời: “Chúng ta có thể xem xét việc đó, nhưng cô nhìn nhà tù của tôi mà xem. Tám mươi phần trăm trong số hai nghìn người ở đây không có luật sư. Chúng tôi thì làm được gì?” Vì vậy, nhiều luật sư dũng cảm đã cùng nhau thiết lập một cơ chế giúp họ tiếp nhận vụ việc. Nhưng chúng tôi nhận ra điều làm nên sự khác biệt không nằm ở việc đào tạo hay tập huấn mà quan trọng ở mạng lưới kết nối của các luật sư.

Chẳng hạn ở Cambodia. Nữ luật sư mà tôi nói ban nãy không chiến đấu một mình mà bên cô còn có 24 đồng nghiệp sát cánh. Tương tự như vậy, các luật sư Trung Quốc thường chia sẻ với tôi: “Khi chúng ta hợp sức cùng nhau, cảm giác như có một ngọn gió mát lành thổi qua sa mạc”. Hay ở Zimbabwe, tôi vẫn còn nhớ một luật sư tên Innocent. Anh đã đến một nhà tù mà ở đó mọi người đều nói: “Chúng tôi đã ở đây được 1 năm, 8 năm, 12 năm mà không có luật sư bảo vệ”. Sau đó anh gặp tôi và chúng tôi cùng trải qua một khóa tập huấn. Bởi vì đã nghe nhiều lời than vãn và điều tiếng nên anh chia sẻ: “Nhiều người nói không thể có công lý ở đây vì chúng tôi không có đủ nguồn lực để làm điều đó”. Rồi anh nói tiếp: “Nhưng tôi muốn chị biết rằng việc thiếu thốn nguồn lực không bao giờ là lý do chính đáng cho tình trạng bất công và oan sai”. Và như thế, anh đã cùng 68 luật sư khác lập nên một nhóm làm việc có tổ chức để nhận bảo vệ cho nhiều vụ việc.

Dẫu vậy, vẫn có yếu tố quan trọng ở khâu đào tạo luật sư và đảm bảo họ tham gia vào quá trình tố tụng từ sớm. Gần đây tôi có đến Ai Cập, và cảm hứng đã đưa tôi đến gặp một nhóm luật sư ở đây. Họ cho biết: “Cô xem, bây giờ trên đường không còn cảnh sát nữa. Cảnh sát là một trong những nguyên nhân chính khiến dân chúng đã xuống đường làm cách mạng. Nhiều người từng là nạn nhân bức cung, nhục hình của cảnh sát”. Tôi thắc mắc: “Nhưng hàng chục triệu đô-la đã được rót vào các dự án phát triển hệ thống pháp lý ở đây. Chuyện gì đã xảy ra?”

Tôi cũng đến gặp một trong những cơ quan tiến hành các dự án trên. Khi đó họ đang có chương trình tập huấn dành cho các công tố viên và thẩm phán. Việc chọn lựa hai nhóm này thay vì các luật sư bào chữa là sự thiên vị thường thấy ở đây. Họ cho tôi xem một cuốn sổ tay hướng dẫn, phải nói đó là một tài liệu rất hay. Tôi thầm nhủ sẽ tham khảo nội dung từ cuốn sổ tay này, vì nó có đầy đủ mọi thông tin. Theo luật, các luật sư bào chữa có thể có mặt trong quá trình cơ quan điều tra làm việc. Thật hoàn hảo. Các công tố viên cũng được đào tạo rất bài bản. Nhưng tôi vẫn nói với họ: “Tôi có một câu hỏi, đó là khi hồ sơ vụ án được chuyển đến văn phòng công tố, chuyện gì đã xảy ra cho người bị buộc tội?” Sau một hồi ngập ngừng, người ta trả lời: “Họ đã bị bức cung”.

Như vậy mấu chốt không chỉ ở công tác đào tạo, tập huấn cho luật sư mà nó còn là việc tìm ra cách thức đảm bảo luật sư được tiếp cận thân chủ trong giai đoạn đầu của quá trình điều tra. Các luật sư chính là tấm lá chắn giúp người bị tình nghi, buộc tội không rơi vào tình trạng bị nhục hình, bức cung khi đang ở trong tay cơ quan công quyền. Nói với các bạn điều vừa rồi, tôi biết các bạn sẽ hỏi: “Nghe chừng làm được đó, nhưng liệu có thực sự khả thi không?” Dẫu nghe có vẻ to tát, nhưng có nhiều lý do giúp tôi tin rằng có thể.

Lý do đầu tiên chính là những người luật sư đang trực tiếp thực hiện công việc khó khăn này, những người luôn tìm ra cách tạo nên điều kỳ diệu nhờ quyết tâm đi đến cùng của mình. Không chỉ có Innocent, anh bạn luật sư người Zimbabwe tôi kể ban nãy, mà đó còn là tất cả các luật sư trên khắp thế giới đang làm công việc bào chữa trong các án hình sự. Ở IBJ, chúng tôi có một chương trình là JusticeMakers (tạm dịch: Người kiến tạo công lý). Trước đó vì nhận ra có nhiều người can đảm muốn đứng lên làm điều đúng đắn, chúng tôi đã cố gắng tìm cách hỗ trợ họ. Kết quả là một cuộc thi trực tuyến được tổ chức với giải thưởng 5.000 đô-la dành cho những ý tưởng sáng tạo góp phần thực thi công lý. Cuối cùng chúng tôi đã có 30 JusticeMakers ở khắp nơi trên thế giới, từ Sri Lanka đến Swaziland hay Cộng hòa Congo. Với 5.000 đô-la, họ đã làm nên những điều tuyệt vời thông qua chương trình SMS, chương trình hỗ trợ pháp lý cùng nhiều sáng kiến khác.

Không chỉ có các JusticeMakers, bên cạnh đó chúng tôi còn sát cánh với những người nhìn thấy mình đang đứng cùng ai và biết rõ cùng nhau họ sẽ đi đến đâu.

Lấy ví dụ ở Trung Quốc. Nước này đã ra những quy định rất tốt ngăn cấm cảnh sát sử dụng hình thức nhục hình, bức cung; nếu vi phạm sẽ bị truy cứu trách nhiệm. Tôi đã ngồi cạnh một trong những đồng nghiệp can trường của mình và nói: “Chúng ta có thể vận dụng quy định này như thế nào? Làm sao để chúng ta chắc rằng nó sẽ được thực thi? Quy định này là rất tốt”. Rồi anh bạn đồng nghiệp hỏi lại tôi: “Cô có kinh phí không?” Tôi nói không. Nhưng anh tiếp lời: “Không sao, chúng ta vẫn có cách”.

Thế là vào ngày 4 tháng 12, anh đã tập hợp ba nghìn thành viên của Đoàn Thanh niên Cộng sản đến từ 14 trường luật hàng đầu. Họ đã cùng nhau in áp phích phổ biến thông tin về các quy định mới. Họ đến các đồn cảnh sát và bắt đầu điều mà anh bạn đồng nghiệp của tôi gọi là một cuộc cách mạng pháp lý bất bạo động nhằm mục tiêu bảo vệ quyền công dân.

“Mọi thay đổi đều bắt đầu từ một nhóm ít người có lòng quyết tâm”

Tôi đã nói về yêu cầu đào tạo và hỗ trợ các luật sư bào chữa. Chúng ta cũng đã nhắc đến việc cần đảm bảo về mặt quy định lẫn thực tế người bị tình nghi hoặc buộc tội được tiếp cận luật sư sớm trong quá trình tố tụng. Tuy nhiên, điều kiện thứ ba, cũng là điều quan trọng nhất, đó là quyết tâm đi đến cùng.

Nhưng mọi người thường nói với tôi: “Chị biết đó, công việc này rất hay, nhưng nó lý tưởng quá. Khó thành hiện thực lắm”. Tôi cho rằng những câu nói như vậy thật thú vị vì cũng chính những lời tương tự đã được nói với những người đã chấm dứt tình trạng nô lệ và xóa bỏ chế độ Apartheid. Mọi thay đổi đều bắt đầu từ một nhóm ít người có lòng quyết tâm.

Tôi xin chia sẻ một dòng thơ mà các đồng nghiệp của tôi thường đọc cho nhau nghe: “Can trường lên bạn ơi, hành trình còn dài, đường ta bước khó tường minh, và dẫu còn nhiều chông gai, nhưng từ sâu thẳm bên trong, bạn không hề đơn độc”. Tôi tin nếu chúng ta, cộng đồng quốc tế, có thể hợp sức lại giúp đỡ không chỉ các luật sư mà còn tất cả những ai là một phần của hệ thống tư pháp và muốn thay đổi, chúng ta có thể cùng xóa bỏ tình trạng sử dụng bức cung, nhục hình như một công cụ điều tra. Tôi luôn chọn một cái kết cho bài nói của mình, vì tôi chắc chắn câu hỏi mà tôi nhận được sẽ là: “Nhưng tôi có thể thực sự làm gì?” Với câu hỏi đó, tôi xin được trả lời thế này. Đầu tiên, bạn biết mình phải làm gì. Thứ hai, tôi sẽ kết thúc phần trình bày của mình bằng câu chuyện về cậu bé Vishna, người đã truyền cảm hứng cho sự ra đời của tổ chức International Bridges to Justice.

Lúc gặp tôi, Vishna là một cậu bé 4 tuổi sinh ra trong một trại giam ở tỉnh Kandal, Cambodia. Vì em được sinh ra như thế nên mọi người, kể cả các cai tù, ai cũng quý mến em. Cậu bé là người duy nhất được phép chui ra chui vào giữa những song chắn cửa ngục. Rồi em bắt đầu lớn, đầu em cũng phát triển dần lên. Thế nên vào một ngày, sau khi chui lọt qua song thứ nhất và thứ hai, đến song thứ ba cậu nhóc phải từ từ di chuyển đầu mình mới cho qua được, rồi vòng ngược trở lại, song thứ ba, thứ hai, thứ nhất. Em thường nắm lấy ngón út của tôi, vì em muốn mỗi ngày được đi vòng quanh thăm các tù nhân trong trại. Tất nhiên em chẳng thể gặp được tất cả bọn họ mỗi ngày, nhưng lúc nào em cũng muốn gặp hết thảy 156 tù nhân ở đó. Tôi thường bồng cậu bé lên để em đưa ngón tay qua những song sắt và chạm đến người tù bên trong.

Gần như mọi tù nhân ở đó đều nói cậu bé là niềm vui lớn nhất và tia nắng ấm đối với họ. Họ luôn trông ngóng em mỗi ngày. Và tôi luôn nói với mọi người: Vishna là một cậu bé 4 tuổi. Em sinh ra trong một nhà tù chẳng có gì cho em, không của cải vật chất. Nhưng cậu bé luôn có một cảm nhận về trách nhiệm cao cả của mình, điều mà tôi tin ai trong chúng ta sinh ra cũng đều có. Em nói: “Có thể con không làm được mọi thứ. Nhưng con được sinh ra trên đời này, con có khả năng làm được điều gì đó. Con sẽ làm điều con có thể”. Thế nên cảm ơn các bạn, những người đã có tầm nhìn viễn kiến để cùng chúng tôi tạo nên một thế giới mới. Xin mời các bạn bước vào hành trình này cùng chúng tôi.

Xin cảm ơn đã lắng nghe.