Trao đổi giữa Tagore và Einstein về âm nhạc
Nguyễn Đình Đăng dịch
Lời giới thiệu của người dịch:
Tháng 7 năm 1930 tại Caputh (Đức) đã diễn ra cuộc hội ngộ giữa hai thiên tài: thi hào và triết gia Ấn Độ Rabindranath Tagore (1861 - 1941, đoạt giải Nobel văn chương năm 1913) và nhà vật lý Đức Albert Einstein (1879 - 1955, đoạt giải Nobel vật lý năm 1921). Einstein và Tagore luôn ngưỡng mộ nhau vì tư tưởng toàn cầu và sự đồng cảm trên con đường được soi sáng bởi Chân - Thiện - Mỹ mà các ông đã chọn. Khi cuộc hội ngộ này diễn ra, Dimitri Marianoff, một người bà con của Einstein, đã mô tả Tagore như "một thi sĩ với cái đầu của một nhà tư tưởng", còn Einstein như "một nhà tư tưởng với cái đầu của một thi sĩ". Ông còn mô tả cuộc hội ngộ như "cuộc trò chuyện của hai hành tinh".
Trong cuộc hội ngộ nói trên hai thiên tài có trao đổi suy nghĩ của họ về âm nhạc. Nội dung cuộc đối thoại về âm nhạc này đã từng được vài người dịch ra tiếng Việt xong không đầy đủ và thiếu chính xác. Dưới đây là bản dịch của tôi.
Tagore: Hệ thống âm nhạc ở Ấn Độ không cố định cứng nhắc như âm nhạc phương Tây. Các nhà soạn nhạc của chúng tôi viết ra một đề cương nhất định, một hệ thống sắp xếp các giai điệu và tiết tấu, dựa vào đó người chơi nhạc có thể ứng tác trong một giới hạn nhất định. Anh ta phải hòa nhập với quy luật của giai điệu riêng đó, và sau đó có thể biểu hiện cảm xúc tự phát ứng với nhạc cảm của anh ta theo các cách đã được quy định. Chúng tôi ca ngợi thiên tài của nhà soạn nhạc trong việc tạo ra một nền tảng cùng một cấu trúc thượng tầng của các giai điệu, nhưng chúng tôi cũng chờ đợi kỹ năng riêng của từng nhạc công tạo ra biến tấu của các giai điệu tùy hứng và các nốt hoa mĩ. Trong sáng tạo chúng tôi tuân theo quy luật chính của sự tồn tại, nhưng, nếu chúng tôi không tự cắt mình khỏi quy luật đó, chúng tôi vẫn có đủ tự do trong khuôn khổ cá tính của mình để tự biểu hiện một cách đầy đủ nhất.
Einstein: Điều đó chỉ có thể xảy ra ở nơi nào có truyền thống nghệ thuật mạnh mẽ trong âm nhạc để hướng dẫn tư tưởng của người dân. Tại châu Âu, âm nhạc đã quá xa rời nghệ thuật quần chúng, cảm xúc của quần chúng và đã trở thành một cái gì đó giống như một nghệ thuật bí mật với các quy ước và truyền thống riêng của nó.
Tagore: Thế nên ông phải hoàn toàn phục tùng thứ âm nhạc quá phức tạp này. Ở Ấn Độ, thước đo độ tự do của một ca sĩ nằm trong cá tính sáng tạo của riêng anh ta. Anh ta có thể hát ca khúc của một nhạc sĩ như ca khúc của chính mình, nếu anh ta có đủ năng lực sáng tạo để tự khẳng định mình trong việc diễn giải quy luật chung của giai điệu mà anh ta muốn diễn giải.
Einstein: Điều đó đòi hỏi một tiêu chuẩn nghệ thuật rất cao để thể hiện đầy đủ những ý tưởng tuyệt vời trong nhạc phẩm gốc, sao cho có thể tạo ra các biến tấu dựa trên nhạc phẩm gốc. Ở nước chúng tôi các biến tấu thường đã được viết sẵn.
Tagore: Nếu trong hành vi của mình, chúng ta có thể làm theo quy luật của điều thiện thì chúng ta có thể có tự do đích thực trong tự biểu hiện. Các nguyên tắc ứng xử thì có rồi, nhưng làm cho chúng trở thành sự thực và có cá tính là sáng tạo riêng của mỗi chúng ta. Trong âm nhạc của chúng tôi có tính nhị nguyên của tự do và trật tự đã có sẵn.
Einstein: Cả ca từ cũng tự do sao? Ý tôi muốn hỏi là liệu ca sĩ có được tự do thêm lời của riêng mình vào ca khúc anh ta đang hát không?
Tagore: Ở Bengal chúng tôi có một loại ca khúc gọi là Kirtan cho phép các ca sĩ tự do thêm các lời bình, câu chữ không có trong ca khúc nguyên gốc. Điều này gây ra phấn khích lớn vì thính giả luôn hồi hộp chờ đợi những cảm xúc bột phát đẹp đẽ và mới mẻ do ca sĩ thêm vào.
Einstein: Nhịp phách có chặt chẽ lắm không?
Tagore: Rất chặt chẽ. Ông không thể vượt quá các giới hạn của niêm luật thi ca; trong tất cả các biến tấu của mình ca sĩ phải giữ tiết tấu và nhịp, là những thứ cố định. Trong âm nhạc châu Âu ông có tự do tương đối về nhịp, nhưng không phải về giai điệu. Còn ở Ấn Độ, chúng tôi được tự do thay đổi giai điệu nhưng không được tự do thay đổi nhịp.
Einstein: Âm nhạc Ấn Độ có thể được tấu lên không lời không? Người ta có hiểu một bài ca không lời không?
Tagore: Có, chúng tôi có những ca khúc với ca từ không có nghĩa gì cả, những âm thanh chỉ giúp đóng vai trò chuyển tải các nốt nhạc. Ở Bắc Ấn Độ âm nhạc là một nghệ thuật độc lập, không phải là cách diễn giải các từ ngữ và tư tưởng như ở Bengal. Loại âm nhạc đó rất rắc rối, tinh tế và tự nó là một thế giới hoàn toàn của giai điệu.
Einstein: Đó không phải là phức điệu sao?
Tagore: Các nhạc cụ được sử dụng, không nhằm tạo hòa âm, mà để giữ nhịp, tăng âm lượng và độ sâu. Giai điệu trong âm nhạc của các ông có bị ảnh hưởng bởi áp đặt của hòa âm không?
Einstein: Đôi khi rất nhiều là đằng khác. Đôi khi hòa âm nuốt chửng giai điệu.
Tagore: Giai điệu và hòa âm cũng tựa như đường nét và màu sắc trong bức hoạ. Một bức hoạ với những đường nét đơn giản vẫn có thể hoàn toàn đẹp; thêm màu vào có khi làm nó trở nên mù mờ và tầm thường. Tuy thế, màu sắc kết hợp với đường nét có thể tạo nên những bức hoạ tuyệt vời, miễn là không che lấp hay làm hỏng độ đậm nhạt.
Einstein: Đó là một so sánh đẹp đẽ; đường nét cũng có trước màu sắc từ rất lâu. Có vẻ như giai điệu trong âm nhạc của các ông có cấu trúc phong phú hơn của chúng tôi nhiều. Âm nhạc Nhật Bản có vẻ giống như vậy.
Tagore: Rất khó phân tích ảnh hưởng của âm nhạc phương Đông và phương Tây lên tâm hồn chúng ta. Âm nhạc phương Tây khiến tôi xúc động sâu sắc. Tôi cảm thấy nó thực vĩ đại, mênh mông trong cấu trúc và lớn lao trong bố cục. Âm nhạc của chúng tôi khiến tôi xúc động nhiều trên khía cạnh trữ tình chủ đạo của nó hơn. Âm nhạc châu Âu mang tính sử thi; nó có một nền tảng rộng và cấu trúc Gothic.
Einstein: Vâng, vâng, điều đó đúng. Ông đã nghe âm nhạc châu Âu từ khi nào?
Tagore: Năm 17 tuổi, khi tôi lần đầu tiên đến châu Âu. Âm nhạc châu Âu đã trở nên gần gũi với tôi. Nhưng ngay cả trước đó tôi cũng đã nghe âm nhạc châu Âu ở nhà tôi. Từ khi còn nhỏ tôi đã được nghe nhạc của Chopin và của các nhà soạn nhạc khác.
Einstein: Có một câu hỏi mà người Âu châu chúng tôi không thể trả lời thỏa đáng, chúng tôi đã quá quen với âm nhạc của riêng chúng tôi rồi. Chúng tôi muốn biết liệu âm nhạc của của chúng tôi có phải là cảm xúc thông thường hay cơ bản của con người, liệu việc cảm nhận sự êm tai và chối tai là điều tự nhiên hay là một quy ước mà chúng tôi chấp nhận.
Tagore: Chẳng hiểu sao piano khiến tôi bối rối. Tôi thích nghe violin hơn nhiều.
Einstein: Sẽ thú vị nếu được nghiên cứu các hiệu ứng của âm nhạc châu Âu lên một người Ấn Độ nào chưa từng nghe âm nhạc này khi còn trẻ.
Tagore: Có lần tôi đã đề nghị một nhạc sĩ người Anh phân tích cho tôi một vài nhạc phẩm cổ điển và giải thích cho tôi những yếu tố nào tạo nên vẻ đẹp của một nhạc phẩm.
Einstein: Cái khó ở đây là thứ âm nhạc thực sự hay, cho dù là của phương Đông hay phương Tây, là thứ không thể phân tích được.
Tagore: Đúng, và những gì tác động sâu sắc lên người nghe là thứ vượt ra ngoài bản thân anh ta.
Einstein: Một sự không rõ ràng như vậy sẽ luôn hiện hữu ở mọi điều cơ bản trong trải nghiệm của chúng ta, trong phản ứng của chúng ta với nghệ thuật, dù ở châu Âu hay châu Á. Ngay cả đóa hoa màu đỏ tôi đang thấy trước mặt trên bàn ông có thể không như nhau trong cảm nhận của tôi và của ông.
Tagore: Tuy vậy luôn diễn ra quá trình dung hòa giữa chúng, để làm sao sở thích cá nhân phù hợp với tiêu chuẩn phổ quát.
Dịch xong ngày 10.1.2015
______________
© Nguyễn Đình Đăng, 2015 – Người dịch giữ bản quyền bản dịch tiếng Việt. Bạn đọc có thể lưu giữ bản dịch này để sử dụng cho cá nhân mình và chia sẻ miễn phí trên internet. Mọi hình thức sử dụng khác như in ấn, sao chép lại bản dịch này, dù là một phần hay toàn bộ, để phát hành trong các ấn phẩm như sách, báo chí, luận văn, hay nhằm mục đích thương mại (kể cả tại các trang thư viện điện tử trên internet mà để đọc được hay tải xuống người đọc phải trả tiền để mở tài khoản) v.v. đều vi phạm bản quyền nếu không nhận được sự đồng ý bằng văn bản của người dịch.